сценарий внеклассного занятия "Албан аат суолунан"

Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолата

Балаҕаччы нэьилиэгэ

Икки Герой дойдута –Бала5аччы

“Албан аат суолунан” Улуу Кыайыы 70 сылын көрсө

Мин нэьилиэгим сэрии Аҕа дойду сэриитин сылларыгар

Винокуров Анатолий, Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа

Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолатын 5  кыл. уэрэнээччитэ

Салайааччы: Мастаах орто оскуолатын учуутала

Тимофеева А.В.

Бүлүү улууһугар өрүс хоту өттүгэр, Бүлүү өрүстэн уон көстөөх сиргэ улуу тайҕа ортотугар былыр улахан арыма күөл баар эбит. Сыл-хонук аастаҕын аайы, араас күнтэн-дьылтан сэдиптээн, уһуннук турбут курааннартан сибээстээн, бу күөл биир үрэҕинэн ситимнээн чугас-чугас сытар Мастаах-Балаҕаччы, Ойбон-Балаҕаччы, Орто-Балаҕаччы, Ходуһа-Балаҕаччы диэн күөллэргэ арахсан, Ходуһа-Ойбон Балаҕаччытыгар аттыларыгар олохсуйбут нэһилиэнньэ Балаҕаччы диэн ааттаах дэриэбинэни үөскэппит. Балаҕаччы дэриэбинэтэ таҥара дьиэлээх, оскуолалаах, балыыһалаах уонна сир ортото буолан уон нэһилиэги түмэр Мастаах улууһун киинининэн буолбута. Сэрии саҕаланыытыгар IV То5ус нэһилиэгэр киирсэр Балаҕаччы дэриэбинэтэ бэйэтэ Калинин аатынан колхз сиригэр турара.

Аҕа дойду улуу сэриитигэр уопсай түөрт колхозтан 109 киһи ыҥырыллан барбыттара, 68 киһи сырдык тыыннара быстан, кыргыһыы хонуутугар охтубуттара, 5 киһи сураҕа суох сүппүттэрэ, 41 киһи этэҥҥэ төннүбүттэрэ. Саамай элбэх киһи Калинин колхозтан 50 киһи ыҥырыллыбыта, 28 киһи эргиллибэтэхтэрэ, 4 сураҕа суох сүппүттэрэ, 22 киһи тыыннаах эргиллибиттэрэ.

Улуу сэрии историятыгар Балаҕаччы биир бэлиэ миэстэни ылар. Ол курдук биир дьиэҕэ биир ийэттэн, аҕаттан төрөөбүт биэс бырааттыы Борисовтар, үс бырааттыы Николаевтар, үс быраттаатты Прокопьевтар төрөөбүт төрүт буордарыгар төннүбэтэхтэрэ.

Балаҕаччыга улааппыт уонна олорбут снайпер А.А.Миронов сэриигэ ыҥырыллан 180 ниэмэһи өлөрбүтэ, 13 снайпер бэйэтин идэтигэр үөрэппитэ, өстөөххө улахан охсууну оҥорбута. Кини өссө 1943 сылга Советскай Союз Геройугар түһэриллибитэ. Н.С.Степанов Балаҕаччыга 1951 сылтан олорон, үлэлээн, ыал буолан, оҕо-уруу тэнитэн көмүс уҥуоҕа Балаҕаччыга көтөҕүллүбүтэ. Кини сэриигэ Буг өрүһү туорааһыҥҥа уһулуччу хорсун быһыыны көрдөрөн Советскай Союз Геройун аатыгар 1944 сыллаахха түһэриллибитэ. 1990 сыллаахха А.А.Миронов, Н.С. Степанов дьыалалара тиллэн, Балаҕаччы республика үрдүнэн соҕотох икки геройдаах дэриэбинэ буолбута. Нэһилиэнньэттэн сэриигэ сылдьан хорсун быһыыларын иһин 18 киһи бойобуой орденнарынан уонна медалларынан наҕараадаламмыттара.

Тыылга хаалбыт оҕо, дьахтар, оҕонньор-эмээхсин колхоз үлэтигэр сэриигэ барбыт буойуттары суохтаппаттыы икки хараҥаны ыпсаран күүрээннээхтик үлэлээбиттэрэ. Оҕолор улахан дьонтон хаалсыбакка бары үлэҕэ барытыгар, өстөөҕү самнарарга үлэлээбиттэрэ. Ити хорсун быһыыларын иһин 185 киһи, оҕо «1941-1945 сылларга тыылга килбиэннээх үлэ иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Оҕо дьахтар тустаах үлэлэрин таһыгар сир аһын хомуйан бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ.

  Балаҕаччыга сэрии кыттыылаахтарыгар анаан мемориальнай комплекс «Албан аат» оҥоһуллубута. Сиэттэн, Айдаҥтан, Ждановтан, Балаҕаччыттан сэриигэ барбыттарга өйдөбүнньүк сэргэлэр, пааматынньыктар туруоруллубуттара. Манна алын сүһүэх оҕолоро  “Албан аат суолунан”  бырайыагынан  Калинин колхоз кииннэммит сиригэр бу комплексы сөҕө –махтайа көрдүлэр, историятын билсистилэр.

Советскай Союз Геройдара  Алексей Афанасьевич Миронов, Николай Саввич Степанов  ааттара Бала5аччы нэьилиэгин биир уьулуччулаах дэриэбинэ5э кубулуппута – биһиги киэн туттуубут буолар.

“Албан аат суолунан” экспедиция

Винокурова Валерия, Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа

Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолатын  7  кыл. уэрэнээччитэ      

       Аан дойду историятыгар  саамай элбэх хаан тохтуулаах, киьи элуулээх, угус куораттары, дэриэбинэлэри сир урдуттэн симэлиппит, элбэх харах уутун, эрэйи- муцу, кыьалҕаны аҕалбыт Аҕа дойду Улуу сэриитигэр биьиги нэьилиэктэн 109 киьи ытык иэьин тэлуу  барбыта. Кинилэртэн эйэлээх олох, кыайыы иьин  63 сырдык тыыннарын толук биэрбиттэрэ, 5 киьи сура5а суох суппутэ. Сэрии кэмигэр Бала5аччы нэьилиэгэр кииннэммит туэрт колхоз баара: “Калинин”,   “Молотов”, “Свердлов”, “Жданов”. Хас биирдиилэрэ тус- туспа суоллаах –иистээх, баай историялаахтар.

             Биьиги оскуолабыт 1990 сылтан чулуу снайпер, Советскай Союз Геройа Алексей Афанасьевич Миронов аатын сугэр.  Улуу Кыайыы 70 сылыгар анаммыт  “Албан аат суолунан” уэрэнээччилэр айар курэстэригэр кыттаары бутун оскуоланан, нэьилиэгинэн  “Албан аат суолунан” диэн ааттаах бырайыагынан экспедиция  тэринэн,  туэрт холкуос  олоҕор тиийэн, памятниктары сэргутэн, элбэ5и билэн, кэрэн - истэн кэллибит. Бу экспедицияны оскуола коллектива уонна олохтоох дьаьалта тэрийэн ыыттылар. «Албан аат суолунан » бырайыак сыала:

Улуу Кыайыы 70 сылын көрсө Бала5аччы нэьилиэгэр суостаах алдьархай ааннаабыт сылларыгар олорбут, улэлээбит, сэриигэ ынырыллан барбыт, эргиллибэтэх дьон хорсун - хоодуот сырыыларын уйэтитии, сырдык ааттарыгар сүгүрүйүү.

- «Свердлов» колхоз оло5ор музей улэьитэ Николаева М.Г., Николаева С.Я., яковлева И.Д., Борисова Л.С.,Ильинова Е.Н. урдуку   кылаас уерэнээччилэрэ;

- «Жданов» колхоз сиригэр - уотугар нэьилиэк олохтоо5о Федорова С.С., Воронкина Я.В., Петрова А.Г., Протопопова А.М., бэьис, алтыс кылаас уерэнээччилэрэ;

- Сохообут, Сиэт туьаайыытынан, биэс бырааттыы Борисовтар етехтеругэр  Борисов К.И. учууталлар Яковлева Л.В., Алексеева И.Д., Иванов А.И., Тимофеева А.В. алтыс, сэттис кылаас о5олоро;

- Калинин холкуос.  Кыра кылаас учууталлара Степанова С.С., Алексеева А.Н., Васильева М.Н, ,Иванова В.А., уонна алын суьуэх уэрэнээччилэрэ.

Фашистскай Германияны кыайбыппыт уонна Аан дойду сэриитэ тумуктэммитэ 70 сыла чугаьаан иьэр. Сыл-хонук ааста5ын аайы Кыайыы суолтата өссө улаатан, дириҥиир. Кыайыы үбүлүөйүгэр бэлэмнэнии улэ бара турар. Биьиги оскуола о5олоро Улуу Кыайыыны кэрэ бэлэхтэрдээх көрсөргө бэлэмнэнэбит. 

“Албан аат суолунан” экспедиция Свердлов колхоз олоҕор

Ни колаева Уйгулаана, Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа

Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолатын  10  кыл. уэрэнээччитэ

         Биьиги балаҕан ыйын13 кунугэр  ус кылаас буолан Свердлов колхоз олоҕор Улуу Кыайыы 70 сылыгар анаммыт  “Албан аат суолунан” бырайыакка кыттан баран кэллибит. Сарсыарда  уон чааска оскуола иннигэр мустан, икки массыынанан айаннаатыбыт. Аара суолбутугар улахан Эбэҕэ тохтоон, сибиэьэй салгынынан дуоьуйа тыынныбыт, бэс чагдалаах айылҕатын сэргии көрдүбүт. Хаартыскаҕа тустубут, онтон салгыы айаннаатыбыт. Свердлов колхоз олохтооҕо, тыыл бэтэрээнэ Волков Никифор Семенович биьигини кытта барсыбыта. Ол айаннаан иьэн, кини төрөөбүт –үөскээбит, сүүрбүт- көппүт алааһыгар таарыйан ааспыппыт. Арыылаах Эбэ хотун илин баһыгар тула өттө оттонор, ортотугар арыылаах хатыц чараҥ булкаастаах, тиит ойуурдаах Айдаҥ өтөҕө баар.  Бу өтөххө Свердлов колхоз киинэммитэ. Хонуу устун хоноҕор муостаах хаамара, сыспай сиэллээх сырсара, оҕо-аймах чугдаарара. Свердлов холкуос олоҕор тиийэн,   эргэ памятниктары сөргүтэн, саба ууммут отун ыраастаан, кырааскатын саҥардан, күрүөлээтибит. Улэбитин бутэрэн колхоз сирин- уотун, айылҕатын көрөөрү өтөҕү кэрийдибит. Сэрии кэнниттэн улахан уот туран, Сведлов колхоз ыһыллыбыта. Аҕыйах ахсааннаах балаҕан ордубут. Улахан ацара эмэҕирбит. Арай биир дьиэҕэ киирдибит: көмүлүөк оьох, наара  ороннор, араас иьит-хомуос, таҥас –сап баар. Ону көрөн олус сөхтум. Урукку олоххо ыалдьыттаабыт курдук сананным.  Алааһы кэрийэн кэлэн, аһаатыбыт. Аһыы олорон, манна олоро-улэлии сылдьыбыт кырдьаҕастар, урукку колхуос улэтин хамнаһын кэпсээтилэр. Мантан 21 киһи уоттаах сэриигэ, 14 киһи үлэ фронугар ыҥырыллыбыт. Сэрии толоонугар 12 киһи охтон, тэрээбүт дойдуларыгар эргиллибэтэхтэр. Кинилэри кэриэстээн 1994 сыллаахха өйдөбүнньүк бэлиэни, сэргэни туруорбуттар эбит.  Свердлов колхоз сирэ –уота, дьоно –сэргэтэ, сэрии са5анаа5ы оло5о Семен Маисов “Ийэм кэпсиир” ромаҥҥа суруллубута. Туэрт  колхозтан  бу эрэ колхозка аччыктааьын тахсыбатах. Элбэҕи билэн, айылҕата кэрэтин сөҕөн кэллибит.

     Биьиги, Мастаах эдэр ыччата, сэрии толоонугар охтубут, сэрии тыйыс кэмигэр тыылга улэлээбит биир дойдулаахтарбыт сырдык олохторун салгыыр, сиппэтэҕин ситэрэр, утуэ ааттарын ааттатар утуэ, сайдыылаах дьон буолуохпут диэн эрэннэрэбит. Маннык утуэ хамсааһын сыл аайы буоларыгар баҕарабыт.

“Албан аат суолунан” экспедиция Молотов колхоз олоҕор

Кононов Максим, Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа

Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолатын  7  кыл. уэрэнээччитэ

              Молотов колхоз. Сэттис –ахсыс кылаас о5олоро буоламмыт, хатыц чарац кэмус кыраасканан киэргэммит кэмигэр,  киэц оттонор ходуьалаах Сохообут эбэ5э баар Маарыйа өтөҕөр  биэс бырааттыы Борисовтарга аналлаах эйдэбунньук бэлиэни  көрөн, кырааскалаатыбыт, сыыс отун үргээтибит.  Биэс бырааттыылар аймахтара, “Тэннубэтэх тэлкэлэр, эргиллибэтэх эрэллэр” кинигэ автордарыттан биирдэстэрэ  Клим Ионович Борисов  кэпсээнин бол5ойон иьиттибит.  «Молотов»  колхозтан 21 киьи сэриигэ ынырыллан барбытыттан 15 киьи эргиллибэтэх, 16 киьи улэ фронугар сылдьыбыт. 1944-1945сс уерэх дьылыгар 11 То5ус киинигэр Сиэккэ начальнай оскуола арыллыбыт. «Молотов» колхоз о5олоро манна уерэммиттэр. Сэрии биир улахан иэдээнинэн биир ыал хас да о5отун сэриигэ сутэрбитэ буолар. Петр Николаевич, Евдокия Яковлевна Борисовтар дьиэ кэргэттэрэ биэс турбут- олорбут, саамай саастарын угэнигэр сылдьар уолаттарын Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сутэрбиттэрэ. Кыайыы 50 сылын керсе бу колхоз дьоно, С.В.Калачиков ке5улээьининэн, олохтоох оскуола учууталлара 1993 сыл бэс ыйыгар Сиэт ете5ер ейдебунньук сэргэни туруорбуттар.

Биэс бырааттыы Борисовтар олорон ааспыт өтөхтөрүн сөргутуллэрэ буоллар диэн ба5а санаалаахпын. Биьиги билинни келуенэ эдэр ыччата хорсун буойуттар олохторун  уерэтэн,  холобур оностон уйэтитэр ытык иэстээхпитин умнубаппыт.

“Албан аат суолунан” экспедиция Жданов колхоз олоҕор.

Николаев Николай, Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа

Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолатын  5  кыл. уэрэнээччитэ

         Биьиги, бэьис  -алтыс кылаас оҕолоро, эргэ Ждановка улэлээн –оонньоон кэлбиппит. Өйдэбунньук таһын хомуйан, отун ыраастаабыппыт.  Костер оттон, минньигэс миини иһэ олорон,  Петрова А.Г. уонна дьаьалта баһылыга Майорова Д.М. кэпсээннэрин истибиппит.  Саха сирин урдунэн дьоццо – сэргэ5э киэцник биллэр, элгэм уунуулээх мастаах-оттоох Мастаах эбэ хонно5ор олохсуйбут  Жданов колхозтан сэриигэ ыцырыллыбыттар ортолоругар ус бырааттыы Николаевтар бааллара. Улахан уол Николай Прокопьевич колхоз чилиэнэ, кыра уэрэхтээх. Булчут. Колхоз председателин солбуйа сылдьыбыт. Орто уол Илья Прокопьевич. 6 кылаас уэрэхтээх.  Кус быьый, ат бэ5э киьинэн сыаналыыллара. Кыра уол Денис Прокопьевич 18 сааьын туолаат, сэриигэ ыҥырыллыбыт.  Кинилэр эмиэ кыргыьыы хонуутуттан тэннубэтэхтэрэ. Бу колхозтан сэриигэ 17, улэ фронугар 7 киһи барбыт. 13 киьи төннубэтэх. Өйдөбүнньүк сэргэни 1993 сыллаахха туруорбуттар. Биьиги хорсун буойуттар олохторун  уерэтэн,  холобур оностон уйэтитэр ытык иэстээхпитин умнубаппыт.

“Албан аат суолунан” Улуу Кыайыы 70 сылыгар

үэрэнээччилэр айар улэлэрэ.

“Ол уоттаах сылларга...”

Хорсун саха уола Ньукулай Саабыска

   Васильева Марианна, Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа

Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолатын 11 кыл. уэрэнээччитэ

Салайааччы: Мастаах орто оскуолатын учуутала

Тимофеева А.В.

Кырдьа5ас саллаат түөһугэр

Умайда  «Кыһыл сулус»,

Хара5ар элэҥнээн ааста

Ол кырыктаах кыргыһыы.

Инники кирбиини ыларга

Уҥуоргу биэрэккэ пулемет туоруохтаах,

Бойобуой бирикээс булгуччу туолуохтаах.

Буг өрүс будулҕан долгунун быыһынан,

Өстөөх уот кутаа ардаҕын аннынан

Буочука хаххалаах туорууллар

Хорсун саха уола Ньукулай

Бойобуой до5оро Өлөксөөндүр.

Бирикээс   туолла,

Бүлүмүөт  өрүьү туораата,

Өстөөххэ утары уот аста.

Таптаран о5утта хаарыаннаах атаһа,

Эр санаалаах бойобуой доҕоро.

Барытын эргитэ санаан,

Кырдьа5ас саллаат хараастан ылла:

«Бу күлүмнүүр «Кыьыл сулус»

Ананар эйиэхэ, бойобуой до5орбор»

 Саха чулуу уола    Николай Саввич Степанов           

       Кононова Мария,Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа

Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолатын 10 кыл. уэрэнээччитэ

Салайааччы: Мастаах орто оскуолатын учуутала

Тимофеева А.В.

Ийэ дойдутун көмүскүү

Сэриигэ  ыҥырыллан барбыта,

Чулуу бүлүмүөччүк буолан

Элбэх өстөөҕу суһарбыта.

Буочукалары холбуу баайан,

Бүлүмүөтүн эрэллээхтик тутан,

Өстөөх буулдьа ардаҕын аннынан

Оргуйар Буг  өрүһү туораабыта.

Өлуу уотун утары көрсэн,

Өстөөҕү  өлөрөн - кыайан,

Үөруу, Кыайыы кынаттаах

Тыыннаах эргиллэн кэлбитэ.

Оло5ун аргыһын, Марыынаны, көрсөн

Истиҥ сыһыаннаах ыал буолан,

О5о – уруу төрөтөн,

А5а – эьээ дэппитэ.

Айыл5аны таптаан,

Үтүө суобастаахтык

Уһун кэм устата

Леснигинэн үлэлээбитэ.

Сыл – хонук ааһан испитэ,

Онтон кэмниэ – кэнэҕэс

Хойутаабыт наҕараада

Хаһаайынын булбута.

Булүү үс чулуу уолаттарыттан биирдэстэрэ

Биьиги Ньукулай Саабыспыт.

Эн ааккын ааттыыбыт долгуйа,

Хорсун быьыыгын ааҕабыт махтана.

Дьоруой үрдүк аатын

Умнуо суохпут биһиги,

Үйэлэртэн –үйэлэргэ

Айхаллана туруоҕа.

Үйэлэргэ айхаллыахпыт.

Николаева Уйгулаана, Бүлүү улууьун Советскай Союз Геройа

Алексей Афанасьевич Миронов

 аатынан Мастаах орто оскуолатын 10 кыл. уэрэнээччитэ

Салайааччы: Мастаах орто оскуолатын учуутала

Тимофеева А.В.

Кырыктаах Улуу сэрии

Харах уутун халытан,

Сүрэх бааһын иҥэрэн,

Саҕаламмыта ол сайын.

Николай Саввич Степанов

Ийэ дойдуну көмүскүү,

Алаһа дьиэтиттэн арахсан

Барбыта ыраах сиргэ.

Хорсун –чулуу байыас

Абаран –сатаран

Өстөөҕү өһөрөн

Бэргэнник ытара.

Ийэ дойдутун көмүскээн,

Ытык иэһин толорон,

Алаьа дьиэтигэр этэҥҥэ

Эргиллэн кэлбитэ.

Киэн туттабыт,  хорсун буойунунан,

Холобур оцостобут, Герой оло5унан,

Кини курдук оло5у таптыахпыт,

Үйэлэргэ айхаллыахпыт.