Салық және салық жинау

1.1. Қоғамның даму тарихындағы отбасы мен неке туралы тарихи-педагогикалық идеялар Білім беру ж ‰йесі қызметінің бір саласы ретінде жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауды зерттеу ‰шін отбасы проблемаларын, оның пайда болуын, эволюциясын білу қажет. Қазақстанның б ‰гінгі өзгермелі, даму ‰стіндегі әлеуметтік жағдайында отбасының даму ‰рдісін бақылап отыру және жас ұрпақты отбасы-некелік өмірге даярлауда осы ‰рдісті ескере отырып ж ‰зеге асыру ‰шін бұл өте маңызды. Отбасының не екенін, отбасының қандай т ‰рлері барлығын, отбасының қандай әлеуметтік қызмет атқаратынын, ол қызмет тарихи процесте қалай өзгеріп отыратынын және отбасы мәселелерінің даму болашағы қандай екенін білмей, болашақ отбасы иесін даярлауға тиімді ықпал етуге болмайды. Жалпыға мәлім, қандай білімге қаражат көбірек жаратылса, сол білімге байланысты кәсіптердің мәртебесі жоғары және орнықты болса, соғұрлым ғылымдағы, мәдениеттегі және эко- номикадағы жағдай тиімді болады. Қазіргі уақытта қазақ- стандық білім беру ж ‰йесі терең сипат алған дағдарысты бастан кешіріп отыр. Солай болғандықтан, әлеуметтік институтта уақытылы және әрдайым мәдени құндылықтарды сақтау және тапсырыс жөніндегі өзінің міндеттерін тиімді орындаудың, жағымды әлеуметтік өзгерістерге м ‰мкіндік туғызудың сәті т ‰се бермейді. Көп мамандар білімнің қазіргі уақыттағы дағдарысының себебі, адамзаттың мәдени тәжірибесіндегі білімнің екі т ‰рінің ажыралуында жатыр деп есептейді. Білім алудың бірінші т ‰рі адам өркениетінің дами бастаған кезеңіне тән. Білім беру жеке бастың тәжірибесін беру сияқты жеке бастық сипат алды. Оның қасында “мұғалім” және “ақиқат” сөздері өзінің қасиетті мағынасына жақындады. Жаңарған уақытта білімнің мазмұны ұтымды бола бастады: “білім — к ‰ ш” немесе “білім — билік” деген нақыл сөзді куәландыратын білім басқа сапаны иеленіп, өзгеруде. 10 Белгілі неміс антропологы М. Шелер өзінің “Білік және білім формалары” деген еңбегінде мынадай ой білдірді: Нақты технократтық білік қазіргі білім ж ‰йесінің іргетасын қалайды, онда мұндай білік приоритеті болады және осы приоритеттің арқасында білім ‰йренушіден жатсынады. Сөйтіп, Қазақстанд қазіргі жағдайда білім беруді дамытудың жалпы және жеке м ‰ддені шешудегі бағытын а қайта өзгерту қажет. Білім ж ‰йесінде жеке бастың ‰йлесімді дамуына қызмет ететін білік нығаюы керек. Мұнда біз білімнің отбасы инсти- тутына әсері туралы еске алдық, бірақ отбасының да білімге әсер ететінін айтуымыз керек. Балаларды оқытуды мақсат етіп қоюдың, бәрінен бұрын отбасында қалыптасатыны ешкімге құпия емес. Бұл, көбінесе қазіргі жалпы білім беретін мектептің жағдайын анықтайды. Жалпы мемлекеттендіру жағдайында және жеке басты әлеуметтендіруде, Т. Парсонс ерекше көңіл аударғандай “протоәлеуметтенуде” отбасының рөлі арта т ‰седі. Білім беру ж ‰йесі айналысатын жас ұрпақ әлеуметтенуінің әрт ‰рлі ‰лгісінің қалыптасуы, дамуы және өшуі ‰немі болып тұрады. Кез келген қоғамға тән бұл проблемаларға Қазақ- станның өзіне тән ерекшеліктері таңылады. Терең қайта құрулар ескі құндылықтардың қайта оралуына, патриархалдық отба- сының дағдарысы және оның іс ж ‰зінде жайылуына, өмір бейнесінің мәдениеттік тұрғыдан өзгеруіне, оның көптеген элементтерінің бірі болған мінез-құлық ‰лгісі мен стилінің өзгеруіне әкеліп соқты. Білім беру ж ‰йесінің жаңа ережесі әлеуметтенудің басқа, жаңа ‰лгілері бар екенін болжайды. Мысалы, Қазақстан хал- қының экономикалық негізде болып жатқан әлеуметтік және мәдени ерекшелігі қазіргі жалпы білім беретін мектепті қиын жағдайдан құтқарудың бір жолы болып отыр. Одан басқа, мемлекет пен діни мекемелердің арасындағы қарым-қатынастың өзгерісі жалпы білім беретін мектеп және діни мекемелердің арасындағы қарым-қатынасқа айқын қарауды талап етеді. И. В. Бестужев-Лада қазіргі кездегі білім беру ж ‰йесінің жаңаруын мынадан көреді: біріншіден, қазіргі білім беру ж ‰йесінің көп көңіл бөлінбей отырған бөлігі — мектепке дейінгі мекемені б ‰гінгі талаптарға сай келетін мекемеге айналдыру; екіншіден, бәріне біркелкі, “жалпыға бірдей білім беру” ұстаны- 11 мынан жеке бастың қабілеттілігі және қоғамдық қажеттілік бойынша білім беруге көшу; ‰шіншіден, балаларды тиімді өз- герістік бағыттау; төртіншіден, жастардың жалпы және кәсіптік білім алуын ‰йлесімді ұйымдастыру; бесіншіден, мектепті толық және дәйекті демократияландыру; алтыншыдан, ‰здіксіз мамандық көтерудің ж‰йесін қалыптастыру және білім беру ж‰йесінің мамандарын қайта даярлау; жетіншіден, мектепті ата- аналар қауымдастығымен бірлестіру; сегізіншіден, оқулық, кино мен теледидарды, оқытатын, емтихан алатын техниканы, авто- матиканы, электрониканы және бәрінен бұрын білім беру сала- сының компьютерлендірілуін дамыту; тоғызыншыдан, мектепті ғылыммен бірлестіру, академиялық, жоғары оқу орындарының және салалық ғылымдардың арасындағы жасанды “Қытай қор- ғанын” қирату. Қоғамның отбасына және некеге деген ықыласы бұрынғыдан да маңызды болып отыр. Бұл ықылас отбасының адами тіршілік әрекетінің барлық аясымен байланысқан. Қоғамның орнық- тылығы және оның ішкі байланыстарының басымдылығы от- басы институтының жағдайына тәуелді. Отбасы қазір қандай болса, бұрын да сондай маңызды болған және әр уақыттағы әлеуметтік қоғамда субъект те, объект те болып, өзінің табиғатын ‰немі өзгертіп, адамзат тарихында әрқашан қандай да әлеуметтік міндеттерді шешудің алдында ж‰рді. Отбасы мен неке институтының осы өзгерістерде қанша- лықты жаңа сапа тауып, ескісін жоғалтатыны қоғамның және мемлекеттің бұл проблемаға қатынасына байланысты. Отбасы мемлекеттің орнықсыздық жағдайында өз табиғатының белгілі бір тұрақтылығын жоғалтты. Қазіргі қоғамда мәнділігі жағынан отбасының бірінші орын- да емес екенін біздің өміріміздің бар болмыстары айқындайды: отбасының болуы, оның мөлшері, таяуда отбасын құру және ата-ана болу адамзаттың барлық тұрмыс-тіршілігінде бейтарап. Жұмысқа жалданғанда, материалдық игіліктерді таратқанда, білімдік және кәсіптік өсуде, тұрмыстық, медициналық қызмет көрсеткенде, демалысты ұйымдастырғанда, мәдени құндылық- тарға қатыстырғанда, зейнеткерлікті қамтамасыз еткенде және т.б. отбасының болуы тиімсіз. “Ұзақ уақыт бойы экономикалық 12 дамудың экстенсивтік факторларын пайдалану, отбасы тұрмыс- тіршілігінің проблемасын к‰шейтіп жіберді, оның жағымсыз ‰рдісінің көбею қарқынын ‰детіп, көріну формасын шиеле- ністірді”. Қоғамның бағалы м‰шесінің мәртебесі қоғамдық пікірдің көз алдында қоғамдық өндіріске қатынасатын жеке адамның кәсіптік іс-әрекетімен көбірек байланысқа келеді және оған тәуелділік жалғасып отырады. Отбасындағы еңбек, балалар саны, негізінен бұл мәртебеге пайдалы әсерін тигізбейді, керісінше, кейде оған зиян келтіреді. Бұрын тұрақты қолданыста болған “тоғышарлық” кеңес әдебиетінің жеңіл қолымен, жеке адамның өзін-өзі іске асыруына кедергі жасағандай, оның м‰ддесін шектегендей және мәдени артта қалуға апарғандай болмысы отбасымен сөзсіз байланыстырылады. Осы қиял жоғарыда көрсетілген себептер бойынша мемлекет тарапынан бейресми қолданылып келді және ол еліміздегі отбасы жағ- дайына әсерін тигізді. Қазір отбасына деген қатынас қандай? “Сәбидің д‰ниеге келуінің төмендеуімен, ажырасу санының көбеюімен және осыған байланысты баланың панасыздығының, қараусыз- дығының өсуімен қатар, жалпы айтқанда, отбасына әлеуметтік құлдырау қаупі барынша төнуде. Некеге тұру мерзімі 28—30 жасқа дейін созылды. 18 жасқа дейінгі балалардың тек төрттен бір бөлігін ғана сау деп есептеуге болады. Ата-аналардың көбісінің, басқасын айтпағанда, балалардың жатсынуынан, дарашылдық пиғылдың етек алуынан, бетімен кетудің өсуінен байқалған дағдарыстан шығудың жолы туралы т‰сінігі жоқ. Одан басқа, ақыл-ой және м‰ше дамуының кемшілігі бар балалар саны көбейді. Елде нашақорлық артып барады, балалар маск‰немдігі азаймай отыр, СПИД ауруы ‰лкен қауіп-қатер төндіріп тұр. Отбасы тәрбиесіне елеулі ‰лес қосқан педагог-ғалым Қ. Бөлеев өз еңбегінде жастардың жеке тұлғасын жан-жақты қалыптастыру ‰шін отбасындағы тәрбиенің маңызын ерекше атап көрсетеді. “Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәр- бие беруге кәсіби дайындау” атты еңбегінде: “Қазіргі қоғамдағы қайғылы қасіреттер: тастанды жетім балалар, отбасын құрма- ғандар және ажырасқан жастар, қарттар ‰йлеріндегі көздерінен 13 қанды жас ағып отырған әжелер мен аталар, ішкілік пен на- шақорлыққа салынған жастар, қаулаған қылмыс, сыбайлас жем- қорлық, мектептердегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы, көргенсіз ұлдар мен қыздар, ата-ананы құрметтемеу, ата-ананың бала тәрбиесімен айналыспауы, өз тілін, тарихын, әдебиетін, мәдениетін, салт-дәст‰рлерін білмейтін жастар, тұрмыс-тірші- ліктің нашарлауы, экономиканың құлдырауы, жұмыссыздық, табиғат жағдайларының нашарлауы, т.б. ұлттық тәрбиенің болмауынан пайда болған құбылыстар деп санаймыз. Егер қазақ халқы отбасында және мектепте ұлттық тәрбие алған болса, бұл қайғы-қасіреттер болмас еді. Ендігі мақсат, еліміздегі тәрбиенің негізі — ұлттық тәрбие болуы тиіс. Сонда ғана жоғарыда атал- ған құбылыстарды болдырмауға және одан құтылуға болады”,— деп жазады. Бұл жағдайдың негізгі себебі — елдегі әлеуметтік-эконо- микалық жағдай. Алайда, отбасына тек қоғам әсерін тигізбейді, отбасы да қоғамға тигізеді. Сондықтан, жоғары сынып оқушы- ларын отбасы-некелік өмірге дайындаудағы басты педаго- гикалық іс-әрекет олардың отбасы-некелік өмір туралы көзқа- растарын қалыптастыру, отбасы-некелік өмір туралы толық білім беру және отбасы-некелік өмірдегі ‰лгілі іс-әрекеттерге тәрбиелеу болып табылады. Көп жылдар бойы мектеп бағдарламасында тиісті пән тіпті қаралмаған. “Отбасы өмірінің әдебі және психологиясы” ар- наулы курсының өмірі он жылға да жетпеді. Қазіргі уақытта талқыланып жатқан оқушыларды отбасы өміріне даярлауға бағытталған бағдарламада ‰лкен пробле- маның тек кейбір аспектілері сөз қозғалғандықтан, біздің ойымызша, тиімді болуы екіталай. Отбасы-некелік қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың әсерінің сырын ашумен қатар оларды ғылыми басқарудың жолдары мен әдістерін табу болып табылады. Отбасын теориялық зерттеудегі жетістіктер туралы әрт‰рлі ғылыми пәндер аппаратының интеграциясы куәландыра алады. Отбасын зерттеудің негізгі бағыттары мыналар: отбасы және қоғам; отбасының әрт‰рлі әлеуметтік институттармен және ұйымдармен әрекеттестігі; отбасының саны, құрамы және 14 құрылымы (типология); отбасының негізгі қызметтері; отба- сының жұмыс қалпы; отбасындағы туыстық-отбасылық қарым- қатынас; отбасы-некелік қарым-қатынастың қалыптасу кезеңі; отбасы және жеке адам; отбасындағы жеке адамаралық қарым- қатынас; отбасының ыдырауы. Бұдан басқа, отбасы мәселесін зерттеу педагогика, демография, әлеуметтік психология, құқық, экономика, социология, этнография ғылымдарымен байланысты дамуда. Отбасына байланысты отандық және шетелдік ғылымда қойылған негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Батыстық ғылымда білім ж‰йесіне қызметтік жақындауға көбірек таралған көзқарас мына қызметтерді қарайды: басқа әлеуметтік институттармен бірге қоғамда орнықтылықты қолдауға м‰мкіндік туғызатын әлеуметтік бақылау қызметі; білім с‰згіш құрылғы ретінде, яғни адамдарды олардың құн- дылықтарына сәйкес бөліп тарату жолы ретінде және “адам капиталы” қызметі, яғни білік тез пайдаланылатын нәрсе емес, болашаққа дұрыс қаражат жұмсау көзі т‰рінде танылады. Д. Дьюи ХІХ ғасырдың аяғында білімге қоғамды жетілдіру және, тіпті таптық және саяси проблемаларды шешу міндеті ж‰ктелген деп есептеді. Білім ж‰йесіне қызметтік жақындаудың жақтаушылары көп нәрседе білім ж‰йесінің басқа әлеуметтік институттармен әре- кеттестігі қоғамға өте жағымды әсер етеді деп есептейді. Ресей мамандарының ішінде білімнің қызметтерін зерттеуге Ф. Р. Филиппов белсенді қатысты. Білімнің әлеуметтік қызметі, оның ойынша, қоғамдық өмірдің әрт‰рлі аясынан шығады: білім және еңбек, білім және әлеуметтік құрылым, білім ж‰йесі және қоғамның рухани өмірі; сондай-ақ жеке адамның жан-жақты өсуінде білімнің рөліне ерекше көңіл аударылады. В. В. Панферова өзінің “Халыққа білім берудің әлеуметтік қызметтері” атты еңбегінде мына қызметтердің талдауын береді: гуманистік, кәсіптік-экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени-тәрбиелік және отбасы өміріне даярлау қызметі. Бірақ, соңғы қызмет оның еңбегінде тек аталған, ал оның талдауы берілмеген. Х. А. Арғынбаев “Қазақ халқындағы семья мен неке” ең- бегінде отбасы мен неке тағдыры қандай болмасын, қоғамдық 15 құрылыспен, ондағы өндірістік қатынаспен тығыз байланысты болады да, әр қоғамдық формациядағы әлеуметтік өзгерістер отбасы мен неке сипатына да әсер етіп, өзгертіп, жаңартып отырады дейді. Бұл отбасы мен неке мәселесінің, оның даму тарихының ‰лкен қоғамдық проблема екендігін айқындай т‰седі. Оны зерттеу ісі ғылым алдындағы аса жауапты, өте қажетті, әлеуметтік мәні бар ‰лкен мәселенің бірі болып есептеледі. Ж. Қоянбаевтың “Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі” атты еңбегінде отбасы, оның құқықтық және адам- гершілік негіздері, отбасы тәрбиесі, оның ерекшеліктері, отбасы тәрбиесі процесінде кездесетін қателіктер, оларды болдыр- маудың жолдары, жастарды отбасы-некелік өмірге даярлау мәселелері баяндалады. Сонымен қатар, отбасылық тәрбиені жетілдірудің тағы да бір басты шарты — ата-аналарды оқыту ж‰йесін өрістету, мәдени дәрежесін көтеру, осыған орай ата- аналарға психологиялық-педагогикалық білім берудің негізгі формалары мен мазмұнына ‰лкен мән берілді. Р. М. Қоянбаев: “Халық педагогикасында жастарды некелік- ‰йелмендік өмірге дайындау ана мен әкенің басты міндеттерінің бірі болады. Ерлі-зайыптының бірлігі, ынтымақтастығы мен с‰йіспеншілігі, бір-біріне жылы қамқорлығы, олардың өзара адамгершілік қарым-қатынастарын байытты. Мұндай ‰йелмен балаларға өнеге көрсететін, қуанышқа бөлейтін ұстамды, берік, баянды, бақытты әлеуметтік жанұясына айналды. Қазіргі кезеңнің өзінде де балаларды болашақ ‰йелмендік өмірге даярлау — ана мен әкенің тікелей борышы. Жастарды некелік-‰йелмендік өмірге даярлау кезеңінде жыныстық тәрбие ‰йелменде адамгершілік тәрбиесі ж‰йесінде іске асырылады”,— деп жазады. Л. Ибраимованың “Қазақ халқының отбасылық тәрбиесі” атты оқу-әдістемелік құралында: “Б‰гінгі таңда қазақ мек- тептері алдындағы ең басты міндет — қазақ этнопедагогикасы материалдарын ‰здіксіз білім беру ж‰йесіне ендіру, әсіресе сынып жетекшілері мен ата-аналарды отбасылық тәрбие беруге даярлауда оны пайдалану ерекше көкейкесті мәселе болыр отыр. Осы мақсатта оларды сол проблеманы шешуге және оны ж‰зеге асыруға дайындау қажет. Ол ‰шін қазақ отбасылық тәрбиесі 16 бойынша бағдарлама құру мәселесін қарастыру керек”,— атап көрсетеді. “Қазақ халқының отбасылық тәрбиесі” атты арнайы курстың мақсаты — мектеп мұғалімдері мен болашақ мұға- лімдерді отбасында ұлттық тәрбие беруге даярлау. Психологиялық-педагогикалық аспект жас ұрпақты отбасы- некелік қарым-қатынасқа білім ж‰йесінің әлеуметтік қызметтері контексінде даярлау проблемасының ауқымдылығын толық көрсетпейтінін айту керек. Келешек жас ұрпақты отбасына және некеге даярлайтын, отбасылық өмірде қажет психологиялық, педагогикалық, құқықтық, экономикалық әзірлікті ж‰зеге асыратын пәнді білім беру ж‰йесіне енгізу әлеуметтік тұрғыдан қажет. Бұл пән жас ұрпаққа әлеуметтік ж‰йедегі адам өмірінің заңдылықтары мен принциптері туралы қажетті т‰сініктер береді. Біріккен Ұлттар Ұйымының мәжілісінің бір баяндамасында төмендегідей пікір айтылған болатын: “Елдердің ‰кіметтері қазіргі жағдайдағы жас ұрпақтың, ер балалар мен қыздардың, өздеріне лайықты білім алуын, бұған қоса отбасылық өмірге даярлықты және жыныстық тәрбиені, ата-ана рөлін атқаруға даярлықты, оларды, жеке және мәдени құндылықтардың өзге- руін ескере отырып, өздерінің құқықтарымен және міндетте- рімен таныстыруы қажет. Жастарға қоғамның талабына сай отбасын жоспарлау туралы мәлімет әр елдің өзіндік әлеуметтік- мәдени ерекшеліктеріне сай берілуі қажет”. Біздің елде 1985 жылдан бастап “Отбасылық өмірдің этикасы мен психологиясы” курсы енгізілген. Оның жоспарына төмен- дегі бөлімдер кірген болатын: жеке тұлға, қоғам, отбасы жас кездегі өзара қарым-қатынастардың ерекшелігі; неке және отбасы; отбасылық қарым-қатынастардың негізі; отбасы және балалар. Бұл бөлімдерде оқушыларды отбасылық өмірдің эсте- тикалық, этикалық, психологиялық, құқықтық, педагогикалық және экономикалық аспектілерімен таныстыру көзделген. Бірақ, отбасы-некелік өмірге дайындаудың теориялық негізін құрай- тын мәселелер қарастырылмаған. Әр елде бұл мәселені шешудің әрт‰рлі тәсілдері бар. Мысалы, Германияда отбасылық өмірге даярлау мәселесі қоғамды ойландырады және осы мәселені шешу ‰шін мектептен тыс жұмыстар кеңінен ж‰ргізіледі. Ондағы мақсат — тәрбиенің 17 негізгі факторы болып есептелетін отбасы мен некені нығайту. Сонымен қатар, жастардың адамгершілік тәрбие ж‰йесіне жыныстық тәрбиені және отбасы өмірінің негіздері мен жеке тұлғалардың өзара қарым-қатынасын енгізуді жоспарлайды. Мәдени және саяси-экономикалық ж‰йедегі айырмашы- лыққа қарамастан, әлемдегі көптеген елдер отбасылық өмірге даярлаудың мектеп ж‰йесінде ж‰ргізілу қажеттігімен бір ауыздан келіседі. Ұлыбритания мектептерінде жыныстық тәрбие және отба- сылық өмірге даярлау саласында кейбір принциптердің сақ- талуы міндетті: — баланың туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі өміріне құрмет көрсету оған отбасылық және жыныстық өмір туралы білім берудің алдындағы тамаша дайындық; — оқушылардың жыныстық қатынастарға байланысты алған мәліметтерінің барлығы отбасы мен неке туралы мәліметтермен бірге берілуі тиіс; — мұғалімдер оқушыларға жыныстық қарым-қатынас туралы заңсыз және табиғи заңдылықтардан тыс баспасөз ма- териалдарын ‰йретуге, таныстыруға, олармен пікірталастыруға болмайды; — оқушылар қоғам алдында ұятсыз болып есептелінетін заттарды көрнекті құрал ретінде пайдаланбауы қажет; — сабақта көшедегі терминология қолданылмауы керек, мұғалімнің тілі ғылыми тілге сәйкес болуы қажет; — контрацептивтік заттарды қолдануды ‰йрету, талқылау отбасы мен неке туралы мәліметтермен бірге берілуі қажет; — барлық порнографиялық және ұятсыз кітаптар, баспасөз басылымдары, фильмдер, бейнекассеталар оқу ж‰йесінен шы- ғарылуы қажет. Польшада “Отбасылық өмірге даярлау” тақырыбы бойынша оқу сағаттары 1973 жылдан бастап енгізілген және ол 15—16 жастағы оқушыларға арналған. Бағдарлама екі негізгі бөлімнен тұрады және польяк ғалымы М. Козакевичтің баяндауынша төмендегідей: Бірінші бөлімде “Эротикалық өмір” мәселелері мынандай сұрақтар бойынша қарастырылды: психосексуалды даму жеке дара дамудың бір бөлігі ретінде; сексуалды сезімдердің даму 18 жағдайлары; махаббат пен сезімдер және олардың әлеуметтік- тарихи маңызы; жастық эротикалық байланыстар және олардың моральдық статусы; жас кездегі психосексуалды жетілу (жыныстар арасындағы айырмашылықтар); махабаттың ‰лгілері мен идеалы, с‰йкімділікті анықтау; жас кездегі сексуалды белсенділігі, жауапкершілігі; бала туудың психологиясы мен контрацептерді пайдалану әдістері; жасанды т‰сіктің психо- логиялық және моральдық зардаптары. Екінші бөлімде отбасына қатысты мынандай мәселелер қа- растыру көзделген: жас кездегі отбасы мен некенің идеалдары; отбасы туралы заңдар мен кодекстер; кеңестер; аналық және әкелік; ж‰ктілік және бала туу. Жапонияда “Отбасылық өмірге даярлау” пәні бастауыш мектепке енгізілген және оның міндеттері балалардың бойына к‰нделікті өмірде, отбасылық өмірде қажетті мағлұматтарды сіңіру болып табылады. Осы мақсатта балалар киімдерін, ‰йді к‰ту және шаруашы- лықты ж‰ргізуге байланысты мағлұматтар алады; к‰нделікті өмір мәселелерін шешу шеберлігі дамиды; бірқалыпты, жақсы көңіл-к‰йде өмір с‰руге талабы мен қабілеті қалыптасады; қоғамдағы отбасының жағдайы, рөлі т‰сіндіріледі; отбасының басқа м‰шелерімен қарым-қатынас жасауға ынтасы артады. Швецияда жыныстық тәрбие мен отбасылық өмірге даярлау мәселесі төмендегідей шешіледі. Мұғалімдер оқушыларды ана- томия, психология, физиология, этика білімдерімен таныстыруы қажет, себебі олардың арасындағы өзара байланыс құрмет пен жақындарының қамқорлығына құрылады. Бұған бес компонент кіреді: а) отбасылық өмірге деген қабілеттіліктерінің дамуы. Бұл жерде жыныстық өмір бақыт көзі ретінде қаралады, бірақ сек- суалдық өмір ашыналық қарым-қатынассыз да болуы м‰мкін, бірақ тек сексуалдылықтың ашыналық қарым-қатынаспен қосылуы ғана адамның қажеттілігін толық қанағаттандыра ала- ды; б) отбасылық өмірге даярлау. Оқушыны отбасы құры- лысының әрт‰рлі нұсқасы болатындығына (олардың барлығы бірдей жақсы болуы м‰мкін) ‰йрету керек және де кейде ажырасудың да қажет екендігін ескеру қажет; 19 в) жастық кезеңде әлеуметтік және сексуалдық байланысқа әзірлеу. Бұл жерде жастардың өзара қатынас кезінде туын- дайтын қиын жағдайда өзімен-өзі қалмауын қадағалау қажеттігі айтылады; г) жыныстық қатынастан жұғатын ауруларды және жоспар- ланбаған ж‰ктілікті болдырмау; д) өзара қатынастардың сапасына әлеуметтік және мәдени жағдайлардың ықпалы. Мектептерде жастардың демография, бала туу, ж‰ктілік, жасанды т‰сік, жыныстық қатынастан жұғатын аурулар, го- мосексуализм, отбасы, ата-аналық, бір-біріне қарама-қарсы жыныстардың сезімдері мен көңіл-к‰йлері туралы т‰сінік алу қажеттілігінде ата-ананың тілегенің зор екендігі соншалық, әр елдің ‰кіметі осы мәселені шешу ‰шін шара қолдануға мұқтаж болып отыр. Жастарды отбасылық өмірге даярлауға ‰лкен көңіл бөлген Германияны ‰лгі ретінде алуға болады. Онда кейбір жерлерде осы пәннің мектепте ж‰ргізілуін қадағалайтын ко- миссия құрылған. Оның құрамы кең және оның м‰шелері көптеген әлеуметтік институттардың өкілдері: ұстаз (төрағасы); католиктер шіркеуінің өкілі; протестант шіркеуінің ‰ш өкілі; мұғалімдер кәсіподағының екі өкілі; отбасын жоспарлау ұйымының өкілі; ата-аналар кеңесінің өкілі; Денсаулық сақтау министрлігінің өкілі; Мұғалімдердің білімін көтеру институ- тының өкілі; мектеп психологы; Мектеп бағдарламасы ин- ститутының өкілі; Денешынықтыру тәрбиесі институтының өкілі. Отбасы саласының маманы американдық Дж. Добсон жас- тарды отбасылық өмірге даярлау және мектептегі жыныстық тәрбие туралы көзқарасын айта келе, былай дейді: «Біріншіден, репродуктивті процестің анатомиясы мен физиологиясын оқып ‰йрену қажет; екіншіден, жауапкершілік пен мораль сұрақтарын талқылау қажет. Бұл екі компонент бір-бірінен моральдық мінез-құлық мәселесінің маңыздылығын барынша мойында- майынша ажырамауы қажет. Жауапкершілікті сезінбей еліктеу сексуалдық апатқа соқтырады. Жастардың бойынша өздерінің сексуалдық мінез-құлқын, ж‰ріс-тұрысын бақылауды және дұрыс көзқарасты сіңірмей, репродуктивтік процестің меха- никасын т‰сіндіру балаға оқталған мылтық ұстатып, оны қалай 20 қолдануды ‰йретпегенмен тең. Дегенмен, сексуалдық білімнің екінші компоненті мемлекеттік мектептерде алынып тасталы- нады немесе өте аз мөлшерде беріледі. Ол оқушыны отбасылық өмірге даярлауда төменгі тақырыптармен таныстыру қажет: жұбайлық өмірдегі жыныстық актінің рөлі; ерлер мен әйел- дердің анатомиясы мен физиологиясы; ж‰ктілік және босану процесі; поллюциялар; мастурбация; сексуалдық қиялдар және кінәні сезіну; етеккір; жауапкершілік пен мораль сұрақтары; жыныстық қатынаста жұғатын аурулар». Ағылшын ғалымы О. Банкс оқушыларды отбасылық өмірге даярлауда төмендегі факторларды есепке алу қажет дейді. Оларды келесі схемасда көрсеткен: Ж қ е о к физиология дәст‰рлі мораль ғ е а д м а д р ы а жеке тұлға мәдениет, субмәдениет қ л ы қ Жоғарыда берілген мәлімет бойынша мынадай ұйғарымға келуге болады: жастарды отбасылық өмірге даярлау ‰лгілерінде бірінші фонды жыныстық тәрбие алады. Бұл пікірді осы ең- бектегі отбасының әлеуметтік функция иерархиясында сексуал- дық функция қалған көпшілігінен басым болады деген пікір растайды. Қарапайым ‰ндеулермен отбасын нығайту м‰мкін емес. Қазіргі таңда көптеген елдердің әлеуметтік институттары қажетті шара қолдануы қажет. Сонымен қатар, біздің елде басым көпшілік орта мектептегі жыныстық тәрбиеге және отбасылық өмірге даярлыққа ‰лкен сенімсіздікпен қарайды және бұл сенімсіздік негізсіз емес. Соған қарағанда “Отбасы өмірінің этикасы мен психологиясы” курсы онша нәтижелі болмады. Сонымен қатар, қоғамда жастарды отбасылық өмір- 21 дегі көптеген заттармен таныстырудың қажеті жоқ деген жа- санды мораль басым. Бірақ, қазіргі заманның шындықтары жастарды отбасылық өмірге даярлау мәселесін басқаша қарауды талап етеді. Бұл мәселені ескермеу қылмыс. Қоса айта кететін жайт, бұқаралық ақпарат құралдары жас ұрпақтың жеке дара дұрыс дамуына барлық уақытта ықпал ете алмайды. Кей елдер басынан өткеріп, ал басқалары сексуалды революцияны енді басынан өткізіп жатқанда, б‰кіл жер шарында СПИД жайылып, нашақорлық етек алған заманда келешек жастарымызды осы індеттен арылтудың бір жолы, әрі мемлекеттің тірегі — отбасын сақтау жастарды отбасылық- некелік өмірге даярлау болып табылады. Біздің елде басқа да оқу орындары пайда бола бастады, мектепте қатаң оқу бағдарламасынан ауытқу байқалады, мек- тептерде отбасылық өмірге даярлау курстарын ұйымдастыру м‰мкіндігі бар. Сондықтан, б‰гінгі өмір талабы осы м‰мкін- діктерді толығымен пайдалануды қажет етеді. Демек, жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындаудағы басты педагогикалық шара, олардың көзқара- старын қалыптастыру, отбасы туралы толық білім беру және отбасындағы ‰лгілі іс-әрекеттерге тәрбиелеу болып табылады. Отбасы қоғамның ұясы ретінде көп қызмет атқарады, отбасының әлеуметтік мәні алдымен оның қызметінен көрінеді. Өйткені, отбасы тек осы әлеуметтік қызметті орындап, қо- ғамдық, топтық және жеке мұқтаждықты қанағаттандыра алады. Ғылыми әдебиетте отбасының әлеуметтік қызметінің психологиясы айқын көрінбеген, отбасы қызметінің саны әр маманның көзқарасына толық байланысты болып, ‰штен және одан да көп болып отыр. Себебі, отбасының әлеуметтік институт ретінде жиі өзгеріске ұшырағандығы сонша оның кейбір ерекшеліктерін айқын жіктеу қиынға соғады. Отбасы мен неке туралы ғылыми әдебиеттерде жыныстық қызметті биологиялық құбылысқа жатқызу қабылданған. Алайда, отбасындағы жыныстық қызметті толығырақ қарас- тырсақ, ол биологиялық қана емес, сонымен бірге әлеуметтік қызмет, бұл оны отбасындағы басқа әлеуметтік қызметтермен қатар қоюға құқық береді деген қорытындыға келуге болады. 22 А. Г. Харчев қазіргі отбасының ұдайы өндірістік, әлеумет- тану, шаруашылық қызметі, тұтыну мен бос уақытты ұйым- дастыру сияқты қызметтерінің маңызына ерекше көңіл ауда- рады; С. Д. Лаптенок шаруашылық-тұрмыстық, халықты ұдайы өндіру, тәрбие және бос уақытты ұйымдастыру қызметтерін отбасының аса маңызды қызметтері деп есептейді; Г. М. Сверд- лов ұрпақ жалғасы, тәрбие, шаруашылық және өзара көмек қызметтерін отбасының аса маңызды қызметтері деп есептейді; Н. Г. Юркевичтің пікірінше, отбасының қызметі рухани қаты- нас, жыныстық қатынас, бала туу, тәрбие ‰рдісіндегі ынтымақ- тастық, ‰й шаруашылығын ж‰ргізу ‰шін қажетті қаражат табу, бос уақытты ұйымдастыру болып табылады; Э. К. Васильева негізгі қызмет деп бала туу, материалдық және рухани байлық- ты тұтыну, балалар тәрбиесі, жұмыс істемейтін уақытты пайда- лану деп ойлайды. С. И. Голод отбасының негізгі қызметтерін жіктеуге гедонистік қызметті енгізуді ұсынады, өйткені жұбай- лардың махаббаты бір-біріне қатынасында некені орнықты- ратын құндылық болып табылады. Отбасының әлеуметтік қызметін жіктеуге ұсынылған тәсіл- дер біз қарастырған аспектінің барлығын қамтиды. Әйтсе де, диссертацияда отбасының әлеуметтік қызметтеріне жіктеу жасау мақсаты қойылмаса да, біз жастарды отбасы-некелік өмірге дайындауға қажетті м‰мкіндік ретінде өзіміздің көзқа- растарымызды ұсынамыз. Әлеуметтік, ғылыми-педагогикалық еңбектерді талдау отба- сының әлеуметтік-педагогикалық қызметінің мынадай бағыт- тарға негізделетінін көрсетті: жыныстық, репродуктивтік, тәр- биелік, экономикалық, реттеушілік, бос уақыт және фелицито- логиялық. Отбасы мәселелерін зерттеуші ғалымдар отбасы қызметін саралай келе, оларды мынадай т‰рлерге бөледі. Солардың ең бастысы — жыныстық қызмет. “Адам махаббатының мәні жайлы айтқанда ақталу және өзімшілдікті құрбан ету арқылы өзіндік қасиетін қалыптастыру болып табылады. Махаббат біздің сезімдеріміздің бірі есебінде емес, біздің барлық өмірлік м‰ддемізді өзімізден өзгеге көшіру, біздің жеке өміріміздің орталығын алмастыру ретінде маңызды. Бұл әрт‰рлі махаббатқа тән, көбінесе жыныстық махаббатқа, ол махаббаттың басқа 23 т‰рінен ‰лкен қарқындылығымен, тартымды өзгешелігімен, толық және жан-жақты өзаралығымен ерекшеленеді; тек осы махаббат қана екі адамның өмірде бірге болуына, шынайы және берік некенің қалыптасуына алып келеді...” Орыс философиясының бұл ойымен келіспеуге болмайды. Жыныстық қатынас тарихи тұрғыда отбасы институтынан анағұрлым ‰лкен. Жалпы жыныстық пен жыныстық қызметтің бір-бірінен айырмасы бар, жыныстық қызмет эволюциясы ‰дерісінде отбасы және неке бірге өзгереді. Құлдық отбасын- дағы жыныстық қызмет, мысалы, қазіргі орта отбасындағы жыныстық қызметтен өзгеше болады. Мұнда есте болатын нәрсе жұбайлардың арасындағы жыныстық қанағаттану немесе қанағаттанбау құлдық отбасы ‰шін қазіргі отбасына қарағанда мәні азырақ. Мұндай жағдайлар қоғамның белгілі бір әлеуметтік және экономикалық себептеріне де байланысты. Бірақ, ең бастысы, бұл қызмет әрбір тарихи кезеңде отбасының басқа әлеуметтік қызметтерінің маңыздылық иерархиясында әрт‰рлі орын алып тұрды. Егер отбасындағы жыныстық қатынастың эволюциясын байқасақ, бұл қызмет дәл біздің уақытта барлық қалған тарихи кезеңдермен салыстырғанда отбасындағы өмірде өзінің барынша көп маңыздылығына жетті. Адамның жыныс сезімінің хайуаннан айырмашылығы — жай биологиялық және биопсихологиялық сезім еместігінде. Отбасы бақыты ақылдылық, көңілділік және жыныстық бейімделуге бірдей байланысты. Психолог В. Франкл: “Адамның жыныстық қатынасы — бұл жай жыныстық қатынастан көбірек, ол адамдық деңгейде қандай болса, сондай дәрежеде жыныстықтан тыс, жеке бастық қарым-қатынастың сақтаушысы болады”,— деп жазды. Адамдық деңгейдегі жыныстық қатынас тағы бір қызметке ие болады. Ол — с‰йіспеншілік қарым-қатынасы, “инкорнация” іске асыратын феномен ретінде махабатты немесе жай ғана ғашықтықты білдіреді. Отбасындағы жыныстық қызметтің мағынасын келесі тармақтарға бөлуге болады: 1) релакция құралы, жыныстық қозуды бәсеңдету; 2) прокреация құралы (бала туу), ‰рдіс емес, соңғы нәтиже маңызды болғанда; 24 3) рекреация құралы (сезімдік ләззат), қара бастың қамы ретінде. Гедонистік (адам рақат тұрмыс кешуге тырысатын) мотивация (дәлел келтіру) жыныстық қатынастың ойындық аспектін көлеңкелейді, эротикалық (сезімталдық) техниканың жаңалығы мен әрт‰рлілігіне ерекше мән беріледі; 4) коммуникация (қатынас) құралы, жыныстық қатынас жа- қындығы психологиялық жеке бастық ашыналықтың, жалғыз- дықтан құтылудың, екеудің б‰тін біртұтасқа айналуының жағдайы немесе құралы ретінде алға шығады; 5) белгілі салтты және әдетті қолдау құралы. Мысалы, жұбайлардың с‰йісуінде сезімталдық мән болмайды, бірақ бар қарым-қатынастың тұрақтылығына, орнықтылық фактісіне ерекше көңіл аударады. Адамның жыныстық қатынасы бір-бірінен оқшауланбай, кешенді өзара көмектесе әрекет ететін биологиялық әсері қалай болса, сондай дәрежеде әлеуметтік және психикалық фактор- лармен анықталады. Демек, адамның жыныстық қатынасын әр уақытта биоәлеуметтік құбылыс ретінде қарастыру керек. Бұл оның филогенетикалық дамуына ғана емес, жеке жыныстық актісіне де қатысты. Әйтсе де, бір жағынан физиологиялық к‰рделі ‰рдіс, бірақ, екінші жағынан оның ж‰зеге асуы, біліну жолы, онымен бірге болатын жағдайлар, психикалық бейнесі және жеке адамның қайғыру қасиеті әлеуметтік себептен болған, сондықтан өте вариативті және әрт‰рлі. Адамның жеке басының жалпы дамуы қалай болса, жы- ныстық ж‰ріс-тұрыстың дамуы да солай. Демек, ол өмір с‰ретін және дамитын нақты тарихи қоғамның жағдайына әр уақытта байланысты. Адамның жыныстық ж‰ріс-тұрысының дамуы ерекше заңды- лықтарға негізделмейді, адамның жеке басының дамуы ‰шін әдеттегідей болады. Жыныстық ж‰ріс-тұрыс жеке бастың жеке аясы ретінде адамның жеке басының жалпы даму заңдарына көбірек бағынады. Сонымен бірге, ол білу және байқау нысаны ретінде адамның мінез-құлқының қоғамдық детерминациясы- ның және адамның жеке басының дамуының мәнін паш ету ‰шін барлық қасиетке ие болады. Бұл ‰шін екі себеп бар: 1) биологиялық-әлеуметтік факторлар немесе ‰рдістер тығыз араласқан; 2) әрбір адам жыныстық қатынасқа ерекше көңіл 25 білдіреді. Міндетті т ‰рде оны өзі сынап көреді, бұл туралы көп ойланады, проблемаларын, апаттарын, қиыншылықтарын біледі. Адамның жыныстық қарым-қатынасы ж ‰ріс-тұрысының негізгі белгілері болады: оның қоғамдық тәуелділігі; оның жеке басының тәуелділігі; оның санаға және психикаға қатынасы; оның серігіне қатынасы. А. Ф. Ницше халықтардың бұзылуы мен құмарлықтың азаюы некеге тұрғанда әлеуметтік себептің қаншалықты ‰стем бо- луына байланысты болады деген пікір айтты. Отбасы мен неке туралы ғылыми әдебиетте жыныстық қызметті биологиялық құбылысқа жатқызу қабылданған. Алай- да, отбасындағы жыныстық қызметті толық қарастырсақ, ол биологиялық қана емес, сонымен бірге әлеуметтік қызмет. Бұл оны отбасындағы басқа әлеуметтік қызметтермен қатар қоюға құқық береді деген қорытындыға келуге болады. Егер отбасы қызметтерінің иерархиясын жасауға талпынып көрсек, жыныстық қызмет онда басты орын алуы м ‰мкін. Өйткені, неке және отбасы еркек пен әйел арасындағы жы- ныстық қатынас негізінде жасалады. Бұл қарым-қатынастардың болуы отбасына бала туумен, яғни адамзатты ұдайы өндірумен айналысуға м ‰мкіндік береді. Соңғысы өз кезегінде балалар жөнінде отбасының тәрбиелік қызметін анықтайды және т.б. Отбасындағы жыныстық қызметтің қоғамдық және жеке бастық ерекшеліктерін қарастырғанда, бірінші жағдайда жыныстық бақылауды ж ‰зеге асырады, екіншісінде — адамның жыныстық қажеттігін қанағаттандырады. Жұбайлардың жыныстық өміріндегі ‰йлесімсіздік, сексо- логтардың пікірінше, некенің беріктігіне кері әсерін тигізуде. Оның басты себебі, көп махаббаттың т ‰біне жетуші және көп отбасын б ‰лдіруші — жыныстық сауатсыздық. Әсіресе, әйелдердің ж ‰йке ауруына шалдығуы сондықтан деп есептейді олар. Әлеуметтанушы С. И. Голод зерттеудің қызық нәтижелерін алды. Ол әйелдердің ‰ ш тобын зерттеді: өзінің жұбайлығына риза, жартылай риза және жартылай риза емес, м ‰лдем риза емес топтар. Өзінің жұбайлығына риза әйелдерге махаббат пен жыныс қатынасы — дос, бұл топтаты әйелдердің оннан тоғызы махаббаттан табиғи тәндік қанағаттанғандық алады, ал оннан 26 бірі оған енжар. Жартылай риза еместерде психологиялық сезім жартылай сөнген, сондықтан денелік сезімді к ‰шейтуші рөлін атқармайды. Мұнда әйелдердің тек оннан ‰ші ләззат алады. Жұбайлыққа риза емес әйелдердің жағдайы тіпті нашар. Мұнда тәндік сезіну сезімдері арасында одақтастық жоқ, тек жаулар бар, психологиялық ауыртпалық тәндік қуаныштан шегеріп тасталатындай, оларды нөлге дейін төмен т ‰сіреді. Некеге риза еместердің ешқайсысы тәндік махаббаттан табиғи рақат кешпейді. Ең ‰рейлісі: әрбір екініші әйел тәндік жақындықтан өзін ауыр сезінеді — табиғат шамалағаннан төмен қарама- қарсылықты бастан кешеді. Сөз жоқ, мұнда отбасының жыныстық қызметінің маңыз- дылығы туралы айтуға болады, оның бұзылуы қауіп төндіреді. Демек, жыныстық қызмет, көбінесе отбасының маңызды біріктіргіш негізі бола алады. Отбасының қызметін зерттеуші ғалым С. И. Голодтың пікірі бойынша, отбасының негізгі қызметінің бірі — репродуктивтік қызмет. Оның мәні ұдайы өндіру, яғни бала туу, адамзаттың жалғасуы болып табылады. Репродуктивтік қызмет адам табиғатындағы әлеуметтік және отбасының басқа қызметтерімен аз байланысқан. Ол биоло- гиялық мәнге көбірек жатады, өйткені бала туу адамзаттың әлеуметтік практикасының нәтижесі болмайды. Бұл табиғаттың бергені, яғни бір жерлерінде жануарлар д ‰ниесімен жақын- дастырады. Көптеген мамандар репродуктивтік қызметті жы- ныстық сияқты отбасының әлеуметтік қызметіне жасқызбайды. Өйткені, аталған құбылыстар таза биологиялық және адам қоғамда өмір с‰реді ме, әлде жоқ па, оған тәуелсіз болар еді. Бұл мәселе өте к ‰рделі және даулы, бірақ адамзатты ұдайы өндіру әлеуметпен еш байланыспағанын жоққа шығаруға болмайды. Репродуктивтік қызмет әлеуметтіктің белгісін сөзсіз өзіне сіңірген. Басқаша айтқанда, репродуктивтік қызметке дуализм тән: онда әлеуметтік пен биологиялық қызмет адам табиғатындағыдай бір-бірімен айқасқан және сіңіскен. Өйткені, олай болмаған к ‰нде, адам отбасын «отбасы жануарлар әлемінде де бар» деп т ‰сіндіріп, әлеуметтен бөлуге болады. Мұндағы екі қайшылықтың қақтығысынан біз адамның мінез- құлқын және оның институттары эволюциясын көп нәрседе анықтайтын адам мәнінің мәңгі апатын байқаймыз. 27 Репродуктивтік қызмет өзіне отбасының барлық қызмет- терінің элементтерін қосады, өйткені отбасы халықты сандық қана емес, сапалық та ұдайы өндіруге қатысады. Бұл бәрінен бұрын жаңа ұрпақты тәрбиелеумен, адамзат жинаған тәжірибені оған берумен, оның құлықтық және ағзаның саулығы туралы қамқорлықпен байланысты. Репродуктивтік қызмет эволюциясының ‰рдісін басқа тарихи кезеңдермен салыстырғанда отбасының басқа қызметтерінің ішінде маңыздылығы бойынша өзінің позициясын едәуір жоғалтқанын ерекше ескерте кету керек. “...Бұл қызметке қазіргі қоғамда отбасының аз балалық типіне ауысудың тұрақты ‰рдісі байқалғандықтан, кейінгі уақытта, бәрінен көбірек көңіл аударады. Бұрын біздің елімізде көпбалалы отбасы типі таралған еді. Қазіргі уақытта бәрі өзгерді. Отбасылардың көпшілігінде бір бала бар немесе, тіпті бала жоқ. ‡ш немесе төрт баласы бар отбасының саны едәуір азайды”. С. И. Голод баласы жоқ жұбайлардың ‰штен бірінде сәби с‰ю, туу жұбайлыққа кедергі болады деп есептейді. Ертеректе бұл құбылысты ригалық зерттеушілер атап көрсеткен. “... жеке жауаптар кейбір әйелдердің отбасында бала болмағанға қанағаттанатынын және баласыз отбасы, тіпті тамаша деп есептейтінін куәландырады”,— деп жазады. Мұның себебі көп. Демографтар себептің бірі қалалық өмір бейнесі деп есептейді. Әйелдің өндірістегі жұмысбастылығы, жоғары қажеттілік, орташа к‰н көріс минимумы жұбайлардың бір баламен шектелуіне алып келеді. Халықтың өсуі ‰шін отбасында 2—3 бала болу қажет. Қоғам б‰гін осыған м‰дделі. Отбасының бұл қызметін жеке адамның өнегелі игеруі — аса маңызды шараның бірі. Ол жастың өзгеруіне сәйкес бірте-бірте қызу және ұтымды к‰шейіп, балалық шақта-ақ басталуға тиіс. Репродуктивтік қызмет отбасының өзінің орнықтылығына, сондай-ақ басқа көп себептерге: отбасының материалдық және тұрғын ‰й жағдайына және т.б. тікелей тәуелді болады. Отбасы жалғыз, әрі таптырмайтын өндіруші. Оны қаншалықты табысты орындайтындығы ол өмір с‰ретін қоғамдық жағдайға тікелей байланысты. Отбасының қызметтерінің арасында ерекше орын алатыны, оның тәрбиелік қызметі. Тәрбиелік қызмет отбасы эволю- 28 циясының тарихында едәуір өзгерістерге ұшырады. Олар, негі- зінен патриархалдық отбасынан бала барлық қарым-қатынастың басты нысаны болатын балаорталық отбасына көшумен байланысты. Демек, тәрбиелік қызметке көбірек көңіл бөлінеді. Патриархалдық отбасында жас бала тәрбиесімен әдеттегідей анасы айналысса, балаорталық отбасында әлі к‰нге дейін бұл ‰рдіске ата-ананың екеуі де қатысатыны мысал бола алады. Тіпті, балаорталық ретінде отбасының өзінің болуы, атап айтқанда, тәрбиеге қатынастың өзгеруімен анықталады. Өйт- кені, отбасында бала неғұрлым аз болса, тәрбие жұмысы со- ғұрлым сапалырақ болады. Басқа пікір де бар: балаорталық отбасының пайда болуының экономикалық себебі болуы м‰мкін. Бірақ, мұнда бала әлеуметтенуінің жақсаруы орасан зор рөл атқарады. Тәрбие — өзіндік тепе-теңдік сақтауды қажет ететін іштей қарама-қайшы ‰рдіс. Тәрбие әлеуметтік өмірді реттеуші ретінде жеке адамды тұншықтырмаса, ал соңғының өзінің дамуы социумның өзіне қауіп-қатер болмас. Басқаша айтқанда, қоғам алдында, жақындары алдында белгілі жауапкершілікті сезінетін азат жеке адам тәрбиелеу керек. Ол туралы бір кезде И. Кант жазған: “Сен әр уақытта адамзатқа өзіңе қарағандай қара, еш уақытта құрал ретінде емес, мұрат ретінде қара”. Отбасындағы тәрбиелік ‰рдіс әр уақытта прогрессивті бола бермейді. Оның ыдырауы да м‰мкін. Бәрі оның сапалы бағыттылығына байланысты. Отбасының тәрбиелік қызметінің бірнеше аспектілері бар: а) баланың жеке басының қалыптасуы, оның қабілеттерінің дамуы, бірінші әлеуметтік бақылауды ж‰зеге асыруы, құлық- тылық және әсемдік, рухани құндылықтарға, еңбекке көңіл бөлуі, денсаулықты нығайту және денені әбден жетілдіруі; б) отбасы ұғымының оның әрбір м‰шесіне барлық уақытта тәрбиелік ықпалын жасау; в) балалардың ата-анаға тәрбиелік ықпалы. Адам туылған к‰ннен өмірінің соңына дейін отбасының әсерін байқап көреді. Сондықтан, отбасының балаларға тәр- биелік әсерінің басты ерекшелігі оның тұрақтылығы болады. Ата-ананың отбасының тәрбиелік қызметін ж‰зеге асыруы баланың тіршілік әрекетінің көптеген аясында сөзсіз көрінеді. 29 Бұл тұрғыда отбасына қандай маңдай алды болса да, ешбір тәрбиелік институт тең келе алмайды. Отбасындағы тәрбие ата- ана мен балалардың өзара махаббатынсыз м‰мкін емес. Өйткені, оның отбасынан тыс тәрбиеден айырмашылығы — көбінесе оның сезімдік сипаты бар екендігінде. Жынысы, жасы, кәсіптік әрекеті әрт‰рлі отбасының м‰шелері балаға өздерінің қабілетін толығырақ көрсетуге м‰мкіндік береді. Отбасының тәрбиелік қызметі — бұл институттың маңызды әлеуметтік қызметтерінің бірі. Өйткені, жеке басты әлеумет- тендіруден, оны белгілі әлеуметтік қоғамда өмір с‰руге әзір- леуден, оның қабілеттерін дамытудан және өмірде өзін көр- сетуге дайындаудан басқа, отбасы баланың болашақ отбасына қатысты мұратын қалыптастырудағы белсенді фактор болып табылады. Бұл мұраттардың қалыптасуында ата-ананың әсері орасан зор рөл атқарады: олардың өмірлік жоспары мен мақ- саты, ата-ананың құлықтылық мәдениеті, парасаттық потен- циалы, отбасылық дәст‰рлері, яғни шағын орта, ‰йдегі қарым- қатынас жеке адамның дамуында шешуші қызметке ие болады. Отбасы әлеуметтік қарым-қатынастың барлық аспектілерін жинайды. Жастарды отбасы-некелік өмірге дайындау мазмұны ретінде алынатын мәселенің бірі — отбасының экономикалық қызметі. Экономикалық қызмет немесе шаруашылық-тұтынушылық қызмет моногамия заңдастырылған тарих кезеңінде отбасын қоғамның ұясы ретінде анықтады. Патриархалдық немесе дәст‰рлі отбасында көпбалалықтың себебі тек көп балалық өлім-жітім ғана емес, балалардың отбасының экономикалық өміріне қатысуы еді. Экономикалық немесе шаруашылық-тұрмыстық қызмет патриархалдық отбасында, негізгі болмаса да, орасан зор рөл атқарады. Өйткені, сол кезде отбасы еңбек ұжымына ұқсатылды (көбіне ауылдық жерде, ал қалада сирек). Мысалы, ауылдық жерде жалғыз еркектің табысының жалғыз көзі болған ша- руашылығын ж‰ргізуге шамасы келмейтін. Өнеркәсіпті қоғам- ның дамуымен отбасында экономикалық қызмет әлеуметтік қызметтен шеттеді. Өндіріс отбасынан сыртқа орын ауыстырды. Қазіргі қоғамда к‰н көру ‰шін отбасымен шұғылдану міндетті емес. Сөйтіп, отбасы молшылықтың негізгі көзі болудан қалды. 30 Біздің заманымызда отбасының экономикалық қызметі отбасылық қарым-қатынастың әрт‰рлі аспектілерін қамтиды: ‰й шаруашылығын ж‰ргізу, отбасын басқару, отбасы қаражатын орнына келтіру, отбасының кооперативтік іске қатысуы, отбасылық бақ шаруашылығының және қосалқы шаруашы- лықтың дамуы. Мұның бәрі материалдық игілікті өндіруге, отбасы молшылығын жақсартуға елеулі ‰лес қосады, оның тәрбиелік потенциалын кеңейтеді. Экономикалық қызметтің әлеуметтендіру рөліне келсек, ол өте маңызды. Отбасында бала алғашқы еңбек дағдысына ‰йренеді: ‰й шаруашылығында ‰лкендерге көмектеседі, өзіне қызмет етеді және т.б. “Эконо- микалық қызметтің отбасылық ұжымның өзара қатынасына әсері екі жақты болуы м‰мкін: отбасында ‰й міндеттерін жұ- байлардың, ‰лкендердің және жастардың арасында әділ болу, көбіне, жұбайлардың қарым-қатынасының нығаюына, бала- ларды құлықтық және еңбекке тәрбиелеуге жағдай жасайды. Отбасында ‰й міндеттерін әділетсіз бөлгенде, олар негізінен әйелге ж‰ктелгенде, еркек “патриарх” рөлінде, ал балалар — тұтынушылар рөлінде болады, сөз жоқ, мұндай жағдай да кері ықпалын тигізеді”. Отбасы билігінің құрылымы баланың әлеуметтенуіне және отбасы ішіндегі қарым-қатынасқа әсер ететінін байқау қажет. Б‰гінгі к‰ні әкенің емес, ананың ‰лкен беделі бар. Бұл былай т‰сіндіріледі: әке негізінен ‰йден тыс жұмыс істейді, барлық ‰йдегі шаруашылық ананың мойнында, ол ‰йдегі және өндірістегі еңбекті ұштастырады. Бұл жағымсыз салдарға әке- леді. Себебі, әйелге көп міндет ж‰ктейді және бала тәрбиесінде, отбасында психологиялық тепе-теңдікті бұзуға апарады және де бұл, әсіресе, ер балалар ‰шін зиянды. ‡й шаруашылығын бас- қару теңдігіне әрбір отбасы ұмтылу қажет. Мұнда жұбайлардың теңдігі ‰лгі болу керек: қай мәселеде әйел жетік болса, сондағы біріншілік оған жатады, басқа жағдайда шешуші дауыс құқығы еркекте болуы тиіс. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындаудағы танымдық қызмет атқаратын мәліметтердің бірі — отбасының реттеушілік қызметі. Бұл қызмет отбасы м‰шелерінің арасындағы қарым- қатынасты реттеуді өзіне алады, сөйтіп отбасындағы басшылық 31 типін анықтайды. Патриархалдық отбасында басшы отбасының материалдық қамтылуы, өз ұрпағының тәрбиесі ‰шін өмір бойы жауапкершілік алып ж‰реді. Ата-ананы тыңдамағаны ‰шін баласын жазалау, басқа да шараларды қолдану көзделген. Кейбір көне өркениеттерде отбасы ішіндегі өмірді реттеуші, көбінесе еркектің м‰ддесін қорғайтын құқық болды. Қазіргі отбасында реттеуші қызмет моральдық ереженің, отбасы м‰шелерінің жеке басы беделінің және бірінші кезекте ата- ананың өз балалары алдындауғы беделінің көмегімен ж‰зеге асады. Жұбайлардың әлеуметтік рөлінің заңды анықтамалары бар. Алайда, бұл рөлдерді белгілейтін, көпшілік мақұлдаған мора- льдық ережелер заңдастырылған. Әйел к‰йеуі жағынан, сол сияқты к‰йеуі де әйелі жағынан белгілі рөл атқарады. Пси- хологтар ең көп таралған рөлдерді атайды: “бала”, “к‰йеу-әке”, “әйел-ана”. “Бала” рөлін атқаратын, көбінесе өздерінің ата- анасына тәуелді болатын жұбайлар да бар. Мұндай отбасында баланың өзіне бос рөлдік орта табуы едәуір қиынға соғады. Өйткені, к‰йеу мен әйелдің кейбір әлеуметтік рөлі жекебас аралық қарым-қатынастардың ж‰йесі ретінде отбасы қоятын талаптармен ‰йлесе бермейді. Қазіргі отбасындағы басшылық типі едәуір көмескі. Дәст‰р бойынша отбасының басшылық рөлін еркек атқарады, бірақ іс ж‰зінде бұрын айтылғандай, бұл міндетті әйел орындайды. Әйелдің өндіріске қатысуы отбасын еркекпен бірдей мате- риалдық қамтамасыз етуге м‰мкіндік берсе, ‰йдегі жұмысқа қатысуы оған отбасын басқаруға және реттеуге құқық береді. Кейбір отбасында к‰йеудің немесе әйелдің басшылығы айқын анықталмаған. Жұбайлар отбасындағы басшылық аясын өздері бөліп алып, бұл міндетті екеуі орындайды. Отбасы басшысының рөлін ата-ана емес, ‰лкен балалары орындайтын, балаорталық сипаты ерекше, айқын көрсетілген отбасылар да кездеседі. Мектептің жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындау ‰рдісінде ерекше назар аударатын мәселе — отбасындағы бос уақыт. Отбасының бос уақыт қызметі туралы оқушыларға мынаны айтуға болады: эволюция ‰рдісінде бос уақыт қызметі ескі белгілерін жоғалтып және жаңаларын иемденіп, өз позициясын 32 жоғалтпады. Мысалы, патриархалдық отбасында әйелдің бос уақытты өткізу жолын таңдауда еркектен айырмашылығы бо-ды және оған ерік аз берілді. Қазіргі отбасында, патриархалдық отбасы моральінің жаны берік болса да, позициялар те- ңестірілген. Дегенмен, қоғамдық санада кейде еркек мұнда әйелге қарағанда көбірек еркінси алады деген т‰сінік кездеседі. Белгілі тарихи кезеңдерде, мысалы, кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында, отбасы бос уақытты өткізу бойынша мемлекеттен қолдау таппағандықтан, бұл тоғышарлықтың көрінісі деп жарияланды. Адамның бос уақытын отбасынан тыс шығаратын, шамасы, екі мақсатты көздейтін ашық ‰рдіс болды: идео- логиялық бақылауды табысты ж‰зеге асыру және отбасының әйелдерді к‰ң ететін буржуазиялық институт ретінде қарасты- рылған ықпалынан адамдарды құтқару. Кейінгі уақытта отбасының бос уақытты және демалысты ұйымдастыру қызметі едәуір көбейді. Бос уақыт дегеніміз — адамның өзінің қалауынша жұмсайтын жұмыстан тыс уақыты. Бос уақыт өте маңызды әлеуметтік құндылықтың бірі, адамның дене және рухани к‰шін қалпына келтіретін, таптырмайтын құралына айналды. Бос уақыт қызметін шамамен мынадай тармақтарға бөлуге болады: а) жыл сайынғы демалысты өткізу; ә) қала сыртына, саяхатқа және жорыққа шығу; б) ата-ана мен туысқандарға бару; в) достармен, жақындармен, таныстармен кездесу; г) мейрамханаға, дәмханаға бару; д) театрға, кинотеатрға, сауық залына бару; е) спортпен айналысу; ж) мерекелерді ұйым- дастыру және өткізу. Бұдан басқа, отбасылық бос уақыт ‰й еңбегімен қатар, отбасын топтастыру құралы да бола алады, тәрбиелік міндет- терді орындай алады, отбасындағы қарым-қатынастарды реттей алады. Сонымен, отбасылық бос уақыт өзінше бағалы, өйткені ол отбасы м‰шелерінің қажеттілігін іске асыруға м‰мкіндік береді. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- дау ‰рдісінде оқушыларға талдап көрсететін отбасы қызметінің бір т‰рі — фелицитологиялық қызмет. Отбасы саласындағы мамандар б‰гінгі уақытқа дейін бұл қызметке көңіл аудармады, дәлірек айтқанда, оны отбасы қызметтерінің тізімінде есепке 33 алмады немесе ол мұндай болады деп санамады. Отбасы бәрінен бұрын мемлекеттің туындысы ретінде қарастырылды, сондық- тан құрылымы және қызметі бойынша оны жалғастырды. Прагмативтік бейімделу басым болған және материалдық табыс негізгі құндылық болатын қоғамда адамдық махаббаттық қарым-қатынастың базар заңдарына бағынатындығына таңда- нуға бола ма екен? Бұл т ‰сініктің адамзат санасында мызғы- мастығы сонша, отбасына қара бастың қамы ретінде сирек көңіл бөлді. Әрине, егер отбасына әлеуметтік институт ретінде ‰ңіле қарасақ, “бақыт” және “отбасы” ұғымдары көп адамдардың т‰- сінігінде қатар тұрады. Отбасы эволюциясында фелицитологиялық қызмет қызық феномен болып көрінеді. Сөзсіз, отбасындағы махаббатқа негізделген гедонизм ұғымы қазіргі отбасына ғана тән емес; фелицитологиялық қызмет бұрын болған жоқ деп есептеу — бұл аңғалдық. Ғасырлар бойы дәріптеліп келген махаббат жастық шаққа, көзге шөп салушылыққа және тән, тек отбасына тән емес деп ойлауға болмайды. Әуел бастан-ақ отбасын құрудың негізі, репродуктивтік немесе басқа ой емес, махаббат және бақыт болған. Сондықтан, отбасындағы фелицито- логиялық қызмет рөлінің к ‰шеюі қазіргі отбасылық-некелік қарым-қатынасты басқа тарихи кезеңдердің отбасылық-некелік қарым-қатынасымен салыстырғанда өзгеше етеді. Жалпыға мәлім, қоғам отбасын анықтайды, бұл пікір отбасы мемлекетті анықтайды деген ойдан әлдеқайда жиі естіледі. Мұнда ‰лкен дәрежеде оның не объект, не субъект болатын- дығын айту қиын, бірақ ғылыми әдебиетте мемлекет бәрінен көбірек отбасын жасырады. Әлемде отбасынан маңызды құндылық жоқ. Ұзақ уақыт бойы біздің елімізде отбасы тікелей мемлекет қамқорлығына тәуелді болды. Ол оны нығайтудың жолын таза, сырттай қамқорлық жасаудан, басқаша айтқанда, жеңілдікпен, жәрдем ақшамен қамтамасыз етуден, г‰лденген отбасын жасау ‰шін балалар мекемелерін салудан іздеді. Бірақ, бұл аз болып шықты. Адам ‰шін отбасы деген не нәрсе, неліктен ол соншалықты қажет? Отбасы адамға өз болмысының жекеленушілік сезімін жеңуге және әлеммен келісу, бірлесу, ортақтық сезімін иемде- нуге көмектеседі. Бұған қол жеткізу адамда қанағаттан- 34 дырушылық сезім тудырады, оны бақытты етеді. Э. Фромм жазғандай, адамды жалғыздық азабынан құтқарады, ‰йлесім- ділікке апарады, өзін әлемде ‰йдегідей сездіреді, әлеммен бірлік сезіміне жетуге м ‰мкіндік береді. Бізге отбасындағы бақыттың табиғаты басқаша сияқты. Бақытты отбасының феномені адам табиғатының дуализміне негізделген: қатынасқа ұмтылу, әлеуметке көңіл бөлу, өзімен-өзі болу, жалғыздықтан құтылу, өйткені, бір жағынан, жеке тұлға әлеуметтік қоғам алдында жауапты, екінші жағынан, ол дара, өзін-өзі іске асыруға ұмтыл, өзінің “менін” қорғап қалуға ады талпынады. Бақытты отбасы — осы қажеттіліктерді қанағат- тандыра алатын отбасы. Некеге тұруға дайындалып ж ‰рген көп жастар отбасына бақытты болатын жер деп қарайды. Отбасын құруға т ‰рткі болатын себептер (махаббат, балалы болуға ықылас, жалғыздық қорқынышы, т.б.) бақытты болуға негізделген. Жастардың көбісі өз бақытының міндетті шарты отбасы деп қарайды. Мәселе бұл отбасы туралы т ‰сініктің қаншалықты жиі ж ‰зеге асуында, отбасының фелицитологиялық қызметінің қаншалық- ты көп шамада орындалуында. Отбасындағы бақыттың не екенін т ‰сіну ‰шін Д. Добсонның, оны сақтау және қолдану адамды некеде бақытты ететін, оның көмегімен әлеуметтік институт бақыттың құралы емес, мақсаты ретінде ұғынылатын отбасы құндылықтары туралы айтқанын мысалға келтіруге болады. Отбасын қара бастың қамы ретінде т ‰сіну ‰шін мына ұстанымдар болу керек: 1. Адам өмірінің, оның барлық көрінісінде, ана құрсағындағы баланың, мосқал адамның, жесір адамның, ақыл-ойы мешеу, сырттай көріксіз, м ‰ше кемшілігімен азап шегіп ж ‰рген адамдардың өмірін қоса, өз байлығына сену; 2. Бұл жолда пайда болатын қиыншылықтарға, ауруға, қар- жылық қиын-қыстау кезеңге, сезімдік к ‰йзеліс пен к ‰штенуге қарамастан, неке институтына, жұбайлар қарым-қатынасының өзгермеушілігіне берік берілгендік; 3. Бұл д ‰ниенің кедергісіне қарамастан, адамзаттың жалғасу идеясының өзін қаралаумен есептеспестен, қалай болғанда да сәбиді д ‰ниеге әкелу және тәрбиелеуге ұмтылу. 35 Отбасы адамға қандай да бір шамада өзін-өзі, өзінің мәнін сақтап қалу сәті т‰сетін, адам мен қоғам арасындағы мәңгі бақи апаттан жасырынатын әлеуметтік орта деген қорытынды жасауға болады. Егер адам бақытты өмірінің мақсаты, ал отбасын адам табиғатының өнімі ретінде қараса, онсыз оның болмысы көмескі. Сонда бақыттың отбасымен және некемен көпшілікке көбірек құқығы бар деп айтуға еріктіміз. Бұған жоғарыда келтірілген салмақты негіздер бар. Бақытты отбасы проблемасын тұрмыстық деңгейде әңгіме етуге болады. Б‰гін біз проблемалы және орта отбасы туралы, маск‰немдік пен нашақорлықтан жолы болмаған отбасы өмірі туралы білеміз, бірақ бақытты отбасы туралы біздің т‰сінігіміз тым мардымсыз. Дегенмен, отбасында бақытты адам өмірде де бақытты деп толық сеніммен айта аламыз. Әзірше, олар арнаулы ғылыми зерттеудің тақырыбы болған жоқ. Сөзсіз, өмірде бәрі м‰лде олай емес. Бақытты адамға және бақыттың өзіне нақты формада анықтама беру, бақытты отбасы туралы айту айтарлықтай қиын. Бақыт феноменін зерттеу қиын, өйткені ол қандай да статистикалық есептеге келмейді. Бақытты отбасылардың жер бетінде қанша екенін айту қиын; бәлкім, олардың саны көп емес шығар, бірақ бақытты аңсап, шөлдеген адам тек отбасында ғана шөлін қандырады. Демек, отбасының фелицитологиялық қызметі отбасы институты барда өмір с‰ре береді. Отбасының әлеуметтік қызметінің қорытындысына бір маңызды кезеңнің қосылуы м‰мкін: қоғамның дамуымен отбасы әлеуметтік қызметінің мәні өзгеріп отырған; сөзсіз, олардың кейбіреулері атавизмге айналған жоқ және жоғалған жоқ, бірақ отбасы-неке қарым-қатынасында маңызын аз-кем жоғалтты немесе тауып алды. Мысалы, адамзат тарихының ең басында д‰ниеге келген және едәуір ұзақ өмір с‰рген (кейбір жерлерде өмір с‰руді жалғастырып келе жатқан) патриархалдық отба- сында экономикалық және репродуктивтік қызметтер негізгі болды. Қазір өнеркәсіпті қоғамның пайда болуының нәти- жесінде экономикалық қызмет бұрынғы маңызын жоғалтты. Ал, репродуктивтік қызмет көпбалалы отбасын қажет етпейтін өнеркәсіпті қоғамның сол жағдайымен қозғалған бала туудың төмендеуі нәтижесінде өз позициясын берді. Мұның орнына 36 жыныстық, тәрбиелік, фелицитологиялық қызметтер отбасының әлеуметтік қызметтерінің озаттары болды. Қазіргі отбасы дәл осы қызметтердің негізінде біріктіріледі. Отбасындағы жыныстық қатынас және отбасының бақыт проблемасы қоғамды аз қызықтырды. Қоғам отбасынан тек халықты ұдайы өндіру міндеттерін орындауды және ұрпақты әлеуметтендіруді талап етеді және отбасына тек осы жағынан ғана қарайды. Отбасы мен некенің адам ‰шін қоғамның бір бөлігі емес, одан да маңызды екенін ескермеді. Қоғам — бұл аса зор мөлшерге ұлғайтылған отбасы емес деп есептейді Ж.-Ж. Руссо. Отбасының бірегейлігі мен қайталанбастығы сонша айқын, оған маңыздылығы жөнінен қоғамнан кейінгі қатарда деп қарауға болмайды, керісінше, алдыңғы кезекке қою керек. Оқу-тәрбие ‰рдісінде жастарға, бұдан басқа отбасының әлеуметтік қызметінің маңызы тек қоғамдық-экономикалық формациялардың хронологиялық реттілікпен ауысуымен емес, отбасы қандай қоғамда — тоталитарлық немесе демократиялық қоғамда болатынына байланысты өзгере алатынын айтып, ескерту қажет. Тоталитарлық қоғамда отбасы-неке қарым- қатынасы мемлекетке барынша көп бағынған және бақылауда болған. Сондықтан да отбасының, бәрінен бұрын қоғамға қажет әлеуметтік қызметтері көтермеленеді. Бұл бірінші кезекте — репродуктивтік қызмет, ал екіншісінде — тәрбиелік, әйтсе де, екіншісі мұнда маңызы жағынан біріншіге сөзсіз орын береді. Сондықтан, тоталитарлық қоғам жас ұрпақты әлеуметтендіруді отбасына емес, басқа әлеуметтік институттарға белсенді ж‰ктеуге тырысады. Тоталитарлық қоғамдағы отбасын барынша көп бағындыруға қарамастан, отбасы мұндай қоғамға өзін құпия қарсы қояды. Отбасы адамға к‰шті ықпал жасайды. Ал, тоталитаризм, жұртқа мәлім, билікті, монополияны ешкіммен, тіпті отбасымен бөліскісі келмейді. Сондықтан, тоталитарлы қоғам отбасының көп әлеуметтік қызметтерін, әрине тек отбасы орындай алатындарынан басқасын өзіне меншіктеуге тырысады. Сонымен қатар, ашық қоғамда отбасы мемлекеттен барынша тәуелсіз (соның ішінде отбасы-некелік қарым-қатынас әрт‰рлі форма қабылдай алады). Сондықтан, оқушыларға әлеуметтік қызметтің қоғам м‰шелерінің пайдасы ‰шін өздігінен дамиты- нын байқауға болатындығын ұғындырған орынды. Басқаша 37 айтқанда, ізденіп алатын отбасы қызметі адамға да, қоғамға да қажетті болады. Мұнда да бірінші орынды жыныстық, фели- цитологиялық, тәрбиелік, бос уақыттық қызметтер алады. Сөз- сіз, ашық қоғамда мемлекет пен отбасы біршама қайшылықта болады. Отбасы қоғамнан, толық дербестікті еш уақытта ала алмай- ды, отбасы мен қоғамның арасындағы қайшылықтар өзгеретін болады. Бірақғ, отбасының әлеуметтік қызметтері осы қайшы- лықтардың дәл жапсарында әбден өзгеріске ұшырайды. Әлеуметтік, ғылыми, педагогикалық еңбектерді талдау отба- сының әлеуметтік-педагогикалық қызметі мынадай бағыттарға негізделетінін көрсетті: жыныстық қызмет; репродуктивтік қызмет; тәрбиелік қызмет; экономикалық қызмет; реттеушілік қызмет; бос уақыт қызметі; фелицитологиялық қызмет. Қорыта айтқанда, отбасының қызметі дегеніміз жыныстық, репродуктивтік, тәрбиелік, экономикалық, реттеушілік, бос уақыт, фелицитологиялық қызметтердің ж ‰йесінен құралатын, жан-жақты қызметтерге негізделген іс-әрекеттердің ж ‰йесі болып табылады. Жастарды отбасы-некелік өмірге дайындау барысында халықтың дәст ‰рлі отбасыларының ерекшеліктерімен қатар, қазақ отбасындағы неке құрудың ерекшеліктері оқу-тәрбие жұмыстарының мазмұны болуға тиіс. 1.2. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың негізгі мазмұны — отбасының әлеуметтік дамуының теориялары Адамзат отбасы-неке қарым-қатынасына ежелден-ақ назар аударып келеді. Өткен заманның ойшылдары өз дәуірінің м ‰ м- кіндігіне қарай отбасын зерттеуге ұмтылды. Олар отбасының пайда болу, даму ‰рдісін т ‰сіндіруге; қызметін, даму заңды- лықтарын, қоғамдағы орны мен өрістеуін анықтауға тырысты. Ежелгі грек философы Платон патриархалдық отбасын (яғни, барлық қарым-қатынастың өзегі — ата-ана және оларға толық бағынатын балалары бар отбасын) алғашқы және негізгі қоғам- дық ұя деп есептеді. Оның пікірінше, мемлекет патриархалдық отбасылардың одаққа бірігуі нәтижесінде пайда болған. Платон 38 бұдан басқа келешек ұрпағының денсаулығын ойлаған жұбайларға нақты ұсыныс жасап отырды. Платон 20-дан 40 жасқа дейінгі әйелдер 55 жастан аспаған еркектерден ең мықты балалар туады деп есептеді. Ол әрбір 35 жасқа дейінгі еркектің ‰йленуін, ал одан жалтарғандарға айып салуды талап етті. Платон отбасының ішкі және сыртқы өмірін қатаң бақылауға алуды көкседі. Платонның шәкірті Аристотель ұстазының отбасына деген көзқарасын сынады, алайда қоғамның ұясы және мемлекеттің негізі ретінде патриархалдық отбасы идеясын қолдап, дамытты. Аристотель отбасын мемлекетпен тығыз байланыстырды: “Әрбір отбасы мемлекеттің бөлігін құрайды, жоғарыда көрсе- тілген барлық адамдар отбасының бөлігі және жеке бөліктердің адамгершілігі б ‰тіннің адамгершілігіне сәйкес келуі тиіс, сондықтан балалар мен әйелдерді тәрбиелеуді мемлекеттік құрылысқа ‰йлесімді қатынаста қою қажет; лайықты құрыл- ысқа ұмтылатын мемлекетке бұл парықсыз болмаса, онда лайықты балалары мен әйелдері болуы керек. Мұнымен санасу керек, өйткені әйелдер халықтың жартысын құрайды, ал бала- лардан саяси өмірге қатысушылар өсіп шығады”. Көптеген философтар мен ойшылдардың шығармашылығы олпрдың жұбайлық проблемасына көп көңіл бөлгенін дәлел- дейді. Алайда, көбінесе қоғамдық қарым-қатынасты отбасылық қарым-қатынастан бөліп, отбасы мен мемлекеттің арақаты- насына назар аударған; отбасын жеке әлеуметтік институт ретінде аз қарастырған. Мысалы, француз ағартушысы Ж.- Ж. Руссо отбасы туралы былай деген: “Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы — ол отбасы... Сонымен, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ ‰лгісі: әкім — әкеге ұқсайды, ал халық — балаларға”. Жоғарыда келтірілген француз ағартушысының пікірінен отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметі ұқсас және отбасы қоғамды қайталайды деген қорытынды шығады. Руссо, сөйтіп, отбасын халықты ұдайы өндіру, жас буынды әлеуметтендіру сияқты проблемаларды шешетін құрал ретінде ғана қарап, отбасы институтын жеңілдетіп жіберді. Немістің классикалық өкілдері отбасы-неке қарым-қатына- сының мәнін өздерінше т ‰сіндіруге әрекеттенді. И. Кант “Әдет- 39 ғұрып метафизикасында” жұбайлықты заңдылық, өнегелік қа- рым-қатынас ретінде т‰сіндірді: “Еркек әйелді зат ретінде, яғни онымен таза хайуандық қатынаста болудан тікелей рахаттану ‰шін пайдалануды қаламайды. Бұл жағдайда әйел де өзара тәндік жақындасуда адамдық бейнесін жоғалтпау ‰шін к‰ні бұрын некеге тұруды қалайды”. И. Кант отбасы-неке қарым-қатынасын еркек пен әйелдің арасындағы қарым-қатынасты реттеу және заңдастыру тәсілі ретінде ғана қарастырды. Ол жыныстық қарым-қатынасты адамгершілік ережелермен шектеу керек, сондықтан отбасы мен неке қажет деп есептеді. Гегель отбасын ‰ш жақтың: неке, отбасы меншігі және балалар тәрбиесі мен отбасының ыдырауы бірлігі ретінде қарастырды. Бұл жерде неке тікелей адамгершілік қарым- қатынас ретінде анықталады: «Неке дегеніміз — адамгершілік қарым-қатынас». Бұрын, әсіресе, табиғаттық құқық туралы шығармалардың көпшілігінде неке табиғи к‰йінде қаралған. Оны тек жыныстық қатынас ретінде қарастырды, ал некеге басқа анықтама беру м‰мкін болмады. Алайда, некені таза азаматтық шарт ретінде қарастыратын дөрекі т‰сінік Канттың өзінде де кездеседі. Шартта адамдардың бір-біріне қарым- қатынасы белгіленеді және неке шартқа сай өзара пайдалану формасына дейін төмендетіледі. Тағы бір айыпталатын т‰сінік — неке тек с‰йіспеншілікте деп есептеу. С‰йіспеншілік сезім болғандықтан, әрт‰рлі кездейсоқтыққа жол береді. Сондықтан, некеге дәлірек мынадай анықтама беру керек: Неке дегеніміз — заңды, өнегелі с‰йіспеншілік. Сондықтан, көңіл-к‰йге байла- нысты барлық өткінші нәрсеге жол берілмейді. Адамзат тарихының көптеген ғасырлары бойында жұбайлық туралы философтар жеткілікті, әрі көп жазды. Бірақ, олардың көзқарасы негізінен өзіндік және ойша сипат алды. Тек әлеуметтану мен басқа ғылымдардың дамуымен отбасы ин- ститутын зерттеу ғылыми сипат ала бастады. Американдық әлеуметтанушы К. Г. Коллиер отбасы әлеуметтануының негізгі кезеңдерінің мынадай жіктелуін ұсынады: 1) зерттеуге дейінгі кезең (өткен ғасырдың ортасына дейін). Бұл кезең негізінен отбасы дәст‰рін, ауыз әдебиетін (фольклор), философиялық және көркем әдебиетті зерттеуге 40 арналды; 2) әлеуметтік дарвинизм кезеңі (ХІХ ғасырдың аяғы). Б‰л кезеңде бірінші кезекте отбасы институтының эволюциясы зерттелді, тарихи және әлеуметтік-мәдени басшылықта к‰рделі теориялық қорытындылары бар еңбектер пайда болды; 3) “спонтандық” ғылым кезеңі (ХХ ғасырдың бірінші жартысы). Бұл кезеңде, бір жағынан отбасы және оның қоғамдағы рөлі туралы көптеген саудагерлік еңбектер пайда болса, екінші жағынан отбасы-неке қарым-қатынасы және олардың жеке сатыларының әрт‰рлі типтері туралы тәжірибелік мәліметтер жиналды; 4) жоспарлы теория жасау кезеңі (20 ғасырдың жартысынан б‰гінгі уақытқа дейін). Бұл кезең — бұрынғы зерттеулердің нәтижесін ж‰йелеуге және отбасының болашақта дамуын талдауға негізделген сана-сезім кезеңі. Отбасы проблемасына ғылыми жақындаудың басы швейцар- лық тарихшы З. Дауманның өткен ғасырдың ортасында жарық көрген “Ана құқығы” атты кітабы болды. Кітапта адамзат дамуының ерте кезеңінде ешқандай заңмен шектелмеген жыныстық қатынастың толық еркіндігі болғандығы айтылады. Дауман қоғам дамуының келесі кезеңінде билік әйелде бол- ғанын (матриархат), кейін еркекке ауысқанын (патриархат) жорамалдайды. Шотландиялық ғалым Ж. Коок-Гумпез еңбектерінің өз дәуірінде ‰лкен маңызы болды. Ғалым некенің ‰ш формасын: көперкектік, көпәйелділік және бір некелік (моногамияны) анықтады. Ол, одан басқа экзогамдық неке (еркектер өзіне әйел- ді тек басқа тайпадан іздейді) және эндогамдық неке (еркектер өзіне әйелді тек өзінің тайпасынан іздейді) проблемаларын да зерттеді. Американ зерттеушісі, тарихшы және этнограф Л. Г. Морган өзінің “Отбасының туыстық және қасиеттік ж‰йесі” және “Көне қоғам” деген еңбектерінде адамзат тарихындағы отбасы пробле- масына өзгеше көзқарас білдірді. Ол өзінің зерттеуінде отбасы- неке қарым-қатынасының эволюциясына, тарихқа стихиялы материалистік көзқарас тұрғысынан қарап, көп көңіл бөлді. Морган адамзат тарихында ‰ш кезеңді бөлді: жабайылық, мәдениетсіздік және өркениеттілік. Ол Ч. Дарвин ілімінің ықпалымен, адамзат дамуының алғашқы сатысы орда болды деген қорытындыға келді. Содан соң, оның орнына өзінің 41 туысқандарымен топтық некеге негізделген қантуыстық отбасы келді. Келесі даму сатысы — пуналуалдық отбасы. Мұнда неке ағайындардың әйелдерімен тобын немесе әпкелі-сіңлілердің к‰йеулерімен тобын қамтиды. Морган осындай некені Солт‰стік Америка ‰ндістерінің ішінен байқаған. Пуналуалдық отбасының орнына жеке жұптық некеге негізделген отбасы келді. Одан кейін, бір еркектің бірнеше әйелмен некесіне негізделген патриархалдық отбасы келді. Соңғы саты — бір некелілік (моногамия). М. Меад таза оймен зерттеуге с‰йенбей, этнографиялық материалды кеңінен қолдана отырып, отбасының өмірі мен эволюциясын зерттеуде бірінші болып әрекеттенді. Тарихта көне отбасының сипаты туралы мол, әрі дұрыс мәліметтер бар. Мысалы, еврей отбасы бір некелі болды, дегенмен, көп әйел алу, тамырлық (некесіз жыныстық қатынас) та кездесті. Әке отбасында басшы болды. Отбасы көп санды болған. К‰йеу некеге тұрарда қалыңдықтың ата-анасына белгілі мөлшерде ақша төлеуге міндетті еді. Иудаизм некесіздікті қасиетті нәрсені қорлаушылық деп есептеді. Көне Грецияда еркек, әдеттегідей, бір әйел алды. Егер әйел өзімен бірге жасау алып келмесе, онда мұндай байланыс тамырлық деп есептелінді. Еркек өз әйелінің, балаларының, тамырының, құлының қожайыны болды. Әйелдер әуелі еркек- термен тең құқықты болған, кейін жағдай өзгерді. Әйелдер жұбайлық сенімді бұзғаны ‰шін еркектерге қарағанда қатаң жазаланды. Ескі римдік отбасының өзіндік ерекшеліктері болды. Мұнда бірнекелік басым. Алайда, некеден тыс байланыстар да аз болған жоқ. Отбасында әкенің беделі өте зор еді, балалар тек қана әкеге бағынды. Көне отбасының жағдайын сипаттай келіп, оның негізгі әлеуметтік қызметтері экономикалық, репродуктивтік, тәр- биелік, реттеушілік болғанын айта аламыз. Кейінгі заманда отбасының жағдайына христиандық к‰ш ықпал етті. Ол бірнекелікті дәріптеп, көп әйел алушылық пен көп ерге шығуды айыптады. ХІХ ғасырда, әсіресе, ХХ ғасырда дамыған капиталистік елдерде жұбайлық отбасы өмірінде жаңа белгілер пайда болды. 42 Некеге тұрарда материалдық, заттық себептердің әсері елеулі болғанмен, романтикалық с‰йіспеншілік, серікті таңдау еркіндігі көп жағдайда шешуші факторға айналды. Қалыңдықты немесе к‰йеуді таңдарда бұрынғы заманға тән әкенің өктем шешімі өзінің бұрынғы мәнін жоғалта бастады. Ата-аналар балаларына демократиялық ұстаныммен қарап, әйелдер бірте- бірте азат болды. Отбасы мен неке проблемасына көп көңіл бөлген Э. Дюрк- гейм өзінің зерттеуінде былай деп жазды: “Жаңа уақытқа жақындаған сайын біз некенің қалай дамып барғанын бай- қаймыз. Неке жасаған байланыс ж‰йесі барған сайын кеңейді, мақұлданған мәліметтер көбейді. Некеге тұру, некені бұзу шарттары ‰деген дәлдікпен анықталады. Әдепкі кезде тек әйелден, кейінірек екі жақтан да талап етілетін сенім міндеті қалыптасты. Жасау болған жағдайда жұбайлардың әрқайсы- сының өзінің м‰лкіне және өзіне тиісті құқығы белгіленді. Заң жинақтарымызға қарасақ, онда некенің қандай орын алатынын білу қиын емес болады. Жұбайлардың одағы тұрақсыз болды. Бұл сыртқы, өткінші байланыс емес, ашыналық, өмірлік екі адамның мызғымайтын одағы”. Э. Фромм буржуазия заманындағы отбасы туралы опти- мистік көзқарас танытпайды: “Некелік шарт әрбір тарапқа серігінің денесін, сезімін, көңілін пайдалануға ерекше құқық береді. Енді ешкімді жеңудің керегі жоқ. С‰йіспеншілік адам ие болмайтын бір нәрсеге, меншікке айналды. Жұбайлардың ешқайсысы енді с‰йікті болып, с‰йіспеншілік туғызу ‰шін ынта- жігерін салмайды”. Осы екі пікір ХІХ—ХХ ғасырлардағы отбасы институтының жағдайын, осы к‰нге дейін шешілмей келе жатқан негізгі қайшылықтарын ашып, дәл анықтайды. Отбасы-неке қарым- қатынасында болған ‰лкен өзгерісті елестету ‰шін әлеумет- танушы М. С. Мацковский ұсынған дәст‰рлі және қазіргі отбасының типтерін салыстыру жеткілікті. 43 1-кесте. Қазіргі және дәст ‰рлі отбасының типтік мөлшері Отбасы тіршілігі және жұбайлардың отбасынан тыс әрекетінің салалары Дәст‰рлі отбасының типтік мөлшері Қазіргі заманғы отбасының типтік мөлшері Өндірістік Дәулетті отбасында әйел жұмыс істемеу керек. Кедей отбасында ол экономикалық қажеттілікке қарай жұмыс істейді. Еркектер мен әйелдерге жұмыста, мансапта, қоғамдық қызметте тең құқық беріледі. Репродуктивтік Отбасы көпбалалы болу керек. Балалар неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы. Бала туу т‰сінікке сәйкес және жоспарланатын тұрмыс қалпымен шектеледі. Тәрбиелік Баланы қатаң тәртіпте тәрбиелеу керек, тәрбие- леу т‰рін әкесі белгілейді, ал тәрбиелеумен шешесі айналысады. Бала тәрбиелеуде оның қалауы, пікірі ескеріледі, ‰лгі және сенім к‰шіне негізделген тәрбие басым болады, тәрбиемен жұбайлардың екеуі де айналысқаны дұрыс деп есептеледі. Экономикалық Отбасының табыскері, асыраушысы к‰йеуі болу керек, әйел ол берген қаражатты жұмсайды. Еркек пен әйел кәсіби жағдайы мен қосымша табыс табу м‰мкіндігіне сай отбасының материалдық әл-ауқатына ‰лес қосады. Бос уақыт Ерлі-зайыптылар қонақ- тармен қатынасты, көңіл көтеруді, әуесқойлық істі не бірге өткізеді, не к‰йеуге біршама дербестік құқық беріледі. К‰йеуі мен әйелі ‰йде бос уақытын өткізуге тең құқықты және олар өздерінің бос уақытын бір-бірінен жиі бөлек өткізеді. Рухани қатынас аясы Жұбайлар арасындағы қатынас негізінен отбасы проблемасына, ‰йге, шаруашылыққа, балаларға, отбасының көңіл көтеруіне, туысқандармен қатынасқа және басқаларына арналады. Қатынас жолдастық сипатта болады және отбасы проблемасынан басқа к‰йеу мен әйелдің тіршілік әрекетінің, өндірістік істердің, әуесқойлық құмарлықтың барлық саласын қамтиды. 44 Достармен және туысқандармен қарым-қатынас Туысқандар тобымен міндетті т‰рде қатынас, көршілермен достық қарым-қатынас, тек еркектің жеке достары мен қатынас. Достық қарым-қатынасқа бейімделу және м‰дделік қатынас; туысқандық байланысты және көршілермен қатынасты қолдаудың міндетті еместігі. Билік және азаттық аясы К‰йеу — отбасы басшысы, ол негізгі мәселелер бойынша шешім қабылдайды. Жұбайлар бірлесіп талқылаған соң, негізгі шешімдер қабылдайды және азаттықтың бөлінуі м‰мкін. Бірінші әлеуметтік бақылау аясы Отбасы әйелдің ж‰ріс- тұрысына қатаң бақылау жасайды, бұл еркекке едәуір аз дәрежеде қатысты. Отбасы еркек пен әйелдің ж‰ріс-тұрысындағы әлеуметтік ауытқуларға (маск‰немдік, нашақор- лық, дөрекілік, т.б.) бірдей шамада бақылау жасайды. Сезімдік қатынас аясы Жылылық, мейірімділік, сезімдік қабылдау тек әйел жағынан к‰тіледі. Жұбайлар бір-бірінен олардың еркектік, әйелдік ерекшелік сипатын ескеріп, сезімдік қолдау к‰теді. Әлеуметтік- мәртебелік аясы Санаулы әлеуметтік біртекті топта некеге тұру, неке арқылы әлеуметтік мәртебені көтеруге ұмтылу. Некелік одақтың әлеуметтік әртектілігі, некелік серіктің мәртебе- лік емес, жеке басының сипаттамасының мәнділігі. Жыныстық аясы Жыныстық қатынастың тәуелділік маңызы бар; ол көбінесе тек бала табудың шарты болды, әйелдердің некеге дейінгі қатынасына жол берілмейді, ал еркек- тердікі айыпталмайды; дәулетті топта моральдық көзқарас негізінде некеге дейінгі қатынас тек еркектерде кең қолданылды. Жыныстық қатынастың ұдайы өндірістік қызметі- нен бөлінуі, әйелдің жыныстық белсенділігінің артуы, олардың жыныс-тық өмірдегі талабы; некеге дейінгі жыныстық қатынасқа, егер оның негізінде с‰йіспеншілік болса, жол беру; некеде тұрған еркек пен әйелдің некесіз жыныстық байланысы бірдей айыпталады. 45 Ажырасу мәселелерін көп жеңілдеткен өзгерістердің отбасы өмірінде орасан зор маңызы бар. Ажырасу санының өсуінің салдары әрт ‰рлі және ол отбасы қарым-қатынасын к ‰рде- лендіреді (екінші рет болған неке, толық емес отбасы, ерте некеде болған баласы бар отбасы, т.с.с.). Осы жағдай және тәжірибелік зерттеудің дамуы отбасы әлеуметтануының тез дами бастауына алып келді. Отбасының мұндай дамуының себебі, шамасы, қазіргі қоғам мықты, рухани сау, өнегелі отбасына м ‰дделі болды. Қазіргі отбасы институтындағы байланыс пен қарым-қатынас жеке адамның белгілі еркіндігі нәтижесінде бұрынғымен салыстыр- ғанда к ‰рделеніп кетті. Қоғам мен мемлекет жағдайы көп нәрседе отбасы институтының жағдайына байланысты болған- дықтан, олардың тарапынан мақсатты бағдарлама ретінде отбасы мен некені қолдау қажет болды. Мұндай қолдауды іске асыру тез өзгеріп тұратын отбасы мен неке қарым-қатынасын арнайы зерттеусіз м ‰мкін емес. Отбасы саласында жұмыс істеген белгілі әлеуметтанушының бірі Т. Парсонс болды. Ол зерттеу нысанының әрқайсысын рөлі бар адамдар арасындағы өзара қатынастардың тұрақты типіне с‰йенген әлеуметтік тар ж ‰йе т ‰рінде ұсынды. Т. Парсонс осының негізінде бір некелі отбасының әлеуметтік ж ‰йесін мынадай рөлдердің: к ‰йеу — әке, әйел — ана, ұл — аға (іні), қыз — әпке (сіңлі) жинағы т ‰рінде ұсынды. Саймандық азаттық к ‰йеу-әке рөліне, сезімдік — әйел-ана рөліне бекітілген. Т. Парсонстың пікірінше, отбасының әлеуметтік ж ‰йесі уақытша сипатта болады: балалар өздерінің бір некелі отбасын құрайтындықтан, ол, яғни, отбасының әлеуметтік ж ‰йесі бала- ларды әлеуметтендіру міндетін орындап, жойылады. Т. Парсон- стың әлеуметтану теориясы жыныстық т ‰йсік жетекші рөл атқаратын жеке адамның даму кезеңі туралы Фрейд ілімінің әсерін бастан кешірді. Бала дамудың алғашқы кезеңінде ата- анаға ‰йір (әңгіме бәрінен бұрын ұл мен ана қатынасы туралы болып отыр) болады. Сосын, бұл қатынас орынсыз қылықты болдырмау ‰шін тоқтатылады. Енді баланың назары отбасынан онымен жынысы бірдей құрдастарының тобына міндетті т ‰рде бағытталу қажет. Бұл топта келесі әлеуметтану кезеңі өтеді. Баланың ықыласы жынысы қарама-қарсы құрбысына ауады. Бұл оның некеге тұрып, бір некелі отбасын құруына әкеледі. 46 50—60-жылдары кең тараған отбасына қатал д ‰ниедегі бас- пана, “қауіпсіздік аралы” ретінде қарайтын көзқарас Парсон- стың ‰лгісіне негізделді. Т. Парсонс ‰лгісінің өзіндік ракурсы мынада: отбасы оның тәсілі бойынша қоғамнан м ‰лде оқшауланып кетті және отбасы- неке қарым-қатынасының жағдайы мен дамуына әсер ететін басты факторлар, негізінен субъективтік болып табылады. Келесі американдық ғалым У. Д. Гуд отбасын антрополо- гиялық және этнографиялық материалдар арқылы зерттеп, өзінің тұжырымдамасын жасады. Бұл тұжырымдаманың батыстық қоғам отбасының ерекше типін жасайтын идеясы мынадай: жұбайлар мен олардың балаларының өмірінен қандас туысқандар тобын шығару, бір некелі отбасының дербестігі мен экономикалық тәуелсіздігі, жар таңдау еркіндігі, некеге тұрарда өзара келісімділік, некеге тұру жасының кешігуі (мұнда экономикалық тәуелсіздік және қабылданатын шешім ‰шін өзіндік жауапкершілік ұстанымы талап етіледі), жұбайлардың тең құқықтығына, өзара с‰йіспеншілігіне негізделген сезімдік байланысын қолдау (іс ж ‰зінде бұл, көбінесе мұрат қана). В. Д. Гуд отбасының бұл ‰лгісін өнеркәсіпті қоғамға тән деп есептейді. Басқа қоғамның өнеркәсіптендірілгеніне қарай, ондағы отбасы өмірі осы тамаша ‰лгіге ‰немі жақындай т ‰сетін болады. 60—70-жылдары отбасы әлеуметтік сыншылдыққа ұшырады. Бұл сыншылдық әртекті болды. Солардың ішіндегі ерекше көзқарастар мыналар: 1. Отбасының құлдырауы мен дағдарысы туралы т ‰ңілушілік пайымдау, әдетте, қазіргі отбасын дәст ‰рлі қоғамдардың пат- риархалдық отбасына қарсы қоюдан шықты; 2. Отбасын қоғамдық прогресте тежеу болады, өйткені ол өзінің негізгі міндеті — балаларды әлеуметтендіруді тым жақсы орындады; отбасында құбылмалы әлеуметтік өмірге сай кел- мейтін көзқарастар мен пікірлер балалардың әдетіне айналды дейтін т ‰сінік; 3. Отбасы институтының қазіргі өнеркәсіптік қоғамға сәй- кестілігі туралы оптимистік көзқарас: уақыт талабына сай отбасы өмірінде ‰лгі жасалынады деген ‰міт айтылды; 47 4. Отбасын дөрекілік пен зорлық-зомбылықтың тірегі деп санау. Бұл көзқарас отбасында болған қылмыстың статистика- сымен дәлелденеді; 5. Феминистік сын — отбасында әйелдерді басыбайлы ету құралы; 6. Отбасы басқа қоғамдық институттарға қарағанда пси- хикалық ауруға шалдығудың дамуына жиірек алғышарт жа- сайды; шизофрения — отбасындағы жағымсыз жағдайларға адамның реакциясы дейтін т‰сінік. Америкадық әлеуметтанушы Ван ден Берге отбасының жойылуы туралы тезисті қорғауға қоғамтанушылар келтірген дәлелді дәйекті т‰рде жоққа шығарды. Бұл көзқарасты жақтаушылар қазіргі өнеркәсіпті қоғамда мемлекет отбасының көп қызметін (балалар тәрбиесі, к‰нелту минимумы, т.с.с.) өзіне алатынына назар аударады. Зерттеуші бұған қарсы, ешқандай отбасынан тыс мекемелер отбасы тәрбиесін толық алмастыра алалмайды, өйткені балаларды ойдағыдай әлеуметтендіру бала мен ересектердің арасындағы мықты байланысты талап етеді. “Әрбір ересек адам өз баласын тәрбиелеу — қуаныш, өзгенікін тәрбиелу — жұмыс екендігін өз тәжірибесінен біледі”. Чех әлеуметтанушысы К. Витек отбасының әлеуметтік институт ретінде тұрақтылығы туралы мынадай дәйек келтіреді: ажырасу деңгейінің өсуіне қарамастан, отбасының саны кемі- мейді. Демек, ажырасқандар қағида бойынша ерте ме, кеш пе жаңа некеге тұрады. Қазіргі отбасы эволюциясының ерекше белгілерінің бірі отбасының некеден тыс және баламалы формаларының едәуір таралғаны болды. Біріншіге, аналық және толық емес отбасы, яғни, некелі одаққа с‰йенбейтін отбасы жатады. Екіншіге, отбасының жаңа формалары және кейде бұрын да кездескен, бірақ, әсіресе соғыстан кейінгі кезеңде таралған классикалық отбасының басым типінен ауытқулар жатады. ХХ ғасырда дәст‰рлі емес өмір стилі деп аталатын дәст‰рлі отбасылық өмірге ұран тасталды; олар не отбасылық қарым- қатынасқа өздерін қарсы қояды, не т‰рін өзгертіп, қатар өмір с‰реді. Шамамен, 20-жылдардан бастап некеден тыс бірге тұрушылық кең тарады (некеге дейінгі, некеден тыс бірге тұрушылық). Әрине, некесіз бірге тұрушылық өткен ғасырларда 48 да болған, жаңалық сол, қарым-қатынастың мұндай типі өмір с‰руге құқығы бар ретінде қоғамдық пікірде де, әдебиетте де мойындала бастады. Ол ол ма, некеге дейін бірге тұрушылық өте қажет деп есептелінеді, көп адамдар оны болашақ некенің беріктігінің кепілі ретінде қарай бастады. Ал, некеден тыс бірге тұрушылық көп жағдайда жұбайдан жасырылмады, нәтижесінде “‰штік” неке пайда болды. Отбасы-неке қарым-қатынасының жаңа типтерін іздеуге арналған көпшіліктің пішін шығармашылығы біздің елді де айналып өтпеді. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында отбасы институтын реформациялау жөнінде ауқымды идеялар пайда болды. Төңкерістен кейінгі алғашқы жылдардағы отбасы-неке қарым-қатынасы туралы жоғарыда аталған пікірлерден отба- сының негізгі қызметі репродуктивті, яғни халықты ұдайы өндіру, жас ұрпақты әлеуметтендіру, мемлекетке сеніп тапсыру болып ұйғарылған. Әрине, барлық осы көзқарастар утопиялық және ғылыми негізделмеген еді. Сондықтан, осындай жағдайда отбасы әлеуметтік институт ретінде қажетсіздіктен жойылып, коммунамен ауыстырылу керектігі туралы ұсыныс туды. Бұл болмады, өйткені басқа институттар жас ұрпақты әлеумет- тендіру мәселесінде отбасымен бәсекелесе алмады. Бұл саладағы ізденіс тоқтамады. Отбасы-неке қарым-қатына- сындағы өзгерістер Екінші д‰ниеж‰зілік соғыстың алғашқы онжылдықтарында айқын болғаны сонша, американдық антрополог М. Мид екі сатылы некенің бар екенін айтты: бірінші саты — жеке неке, бұл жағдайда оған сәби с‰юді қаламайтындар кіреді, оның мақсаты жыныстық бірге тұру болды, екінші саты — ата-ана некесі, мақсаты репродуктивті қызметті, яғни бала тууды орындау болып табылды. М.Мид екінші сатыдағы неке біріншідегі некеден беріктеу болады дегенмен, жеке некенің кейде ата-аналық некеге айналуы м‰мкін екендігін атап өтті. Батыс Еуропа мен Солт‰стік Америка елдерінде әлеуметтану зерттеулерінің арқасында баламалы некенің бірнеше т‰рін табудың сәті т‰сті, бірақ олардың біршама дұрыс жіктеуін жасау едәуір қиындыққа соқтырды. Олардың бірі — “ж‰йелі- бөлек”. Мұндай некенің мәнісі мынада: к‰йеу мен әйел ерлі- зайыптылар өмірінің белгілі кезеңінде к‰ні бұрын келісіп, біраз 49 уақытқа ажырасып кетеді. Мұндай бір-бірінен оқшаулану отбасы өмірін ескішілденуден сақтайды. Алайда, некенің мұн- дай формасына әркімнің шамасы келмейді. Бұл ‰шін жұбай- лардың жақсы материалдық жағдайы, кішкентай балаларның болмауы талап етіледі. Басқа бір т ‰рі — “ашық неке”. К ‰йеу мен әйел мұндай не- кеде тәуелсіз серік болады. Бұл тәуелсіздік кәсіптік, пара- саттылық, рухани және кейде жыныстық қатынас аясында байқалады. Баламалы отбасы-некелік қарым-қатынастың ең соңғы формасы кейінгі уақытта “свининг” деп есептеледі. Басқа сөзбен айтқанда, заңдастырылған кезде көзге шөп салушылық, жұбай- лардың некеден тыс қатынасы кез келген жағдайда және кез келген уақытта болуы м ‰мкін. Барлық келтірілген баламалы некені әлеуметтанушы С. И. Го- лодтың сөзімен сипаттауға болады: “Отбасы мен некелік қатынас типінің көп нұсқалылығы еш уақытта шатастырылмауы тиіс. Кейбір адамдарда, әсіресе Батыста (бізде де аздап кездеседі) бір некеліктің дағдарыстық жағдайы туралы пікір пайда болуда. Өкінішке орай, тіпті мамандардың бір бөлігі осылай ойлайды. Турасын айтқанда, барлық өнеркәсібі дамыған елдерде бір некелік отбасы елеулі өзгерістерге қарамастан, бұрынғыдай негізгі отбасы болып қалады; оның қасында баламалы неке теңіздегі тамшыдай”. Соңғы кездері көпбалалы отбасы санының азаюы және әр отбасында қанша бала болу керек деген мәселе жайлы баспасөз беттерінде пікірталастар көптеп жариялануда. Демографтар отбасының жартысынан көбі екі-‰ ш балалы отбасы болуы қажет деп есептейді. Сондықтан, біздің қоға- мымыз әр отбасында ‰ ш баладан кем болмауына айрықша назар аударуда. Бірақ, қалада тұратын жастар мен жас ата-аналардың көпшілігі бұл мәселеге әлі де толық мән бермей келеді. Кейбір жастар отбасын құруға жеңіл-желпі қарайды, өзінің және қоғам алдындағы жауапкершілігін сезбейді. Осының нәтижесінде ойланбай өзара некелеседі. Көп ұзамай-ақ ерлі-зайыпты екі жастың арасында дау-жанжал көбейіп, отбасы азады, бірте-бірте оның беделі төмендейді, ақырында ажырасады. Ал, кейбір жас ата-аналар көпбалалы отбасы болуға онша құштар емес. Олар ‰шін жалғыз баланы тәрбиелеп өсірудің өзі де жеткілікті. 50 Қазіргі қазақ отбасы ерекшелігінің бірі оның репродуктивтік қызметіне тікелей байланысты. Кейінгі жылдары бір балалы отбасының саны артты; 80—90-жылдардан бастап сәбилердің д ‰ниеге келуі едәуір төмендей бастады. Кейбір қоғамтанушылар мұндай жағдайды отбасы ‰шін балалардың пайдалылығының төмендеуімен т ‰сіндіреді. Балалар отбасының жұмысшы к ‰ші және еңбек қоры ретінде мағынасын жойды, көп жағдайда қарттықта тірек ретінде қажетсіз екендігін көрсетті. Одан басқа, қазіргі өмірлік ‰лгінің деңгейінде ата-ананың көбісі өз балаларын материалдық қамтамасыз етіп, жақсы білім бере алмайды. Ал, егер отбасы көпбалалы болса, ол өзінің ұжым болып қалыптасуына табиғи жағдай жасайды. Ата-бабаларымыз Әр бала өз несібесімен туылады деген, сөзді тегін айтпаған. Отбасы м ‰шелерінің өзара т ‰сінушілігі, қарым-қатынасы, достық, адамгершілік қасиеттері қалыптасып, туысқандық байланысы нығаяды. Отбасында бірін-бірі сыйлау, балаларды тәрбиелеу қамқорлығы және отбасы бірлігі арта т ‰седі. Бұдан басқа, кейінгі уақытта ажырасулар санының артуы және некеге тұру санының азаю ‰рдісі байқалады. 25 жастан 50 жасқа дейінгі жалғызбасты адамдар саны көбейді. Кейбір мамандардың болжауы бойынша жуық арада адамның жаңа типі — жалғызбасты адам пайда болады Отбасын тұрақсыздық пен к ‰йзеліске алып баратын жа- ғымсыз ‰дерістер қоғамның өзімен тікелей байланысты. Отбасы мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынып, онымен тығыз қарым-қатынас орнатылмаса, мемлекет отбасын әлеуметтік институт ретінде қолдап отырмаса, айтылған ‰рдістер апатты сипат алады. Сонымен, қазіргі кездегі демографиялық міндеттердің бірі — халықтың өсу заңдылығын зерттеу негізінде демографиялық немесе халық саясатын жасап, оны іске асыру. Ұлттық саясат халық санының өзгеруіне, сонымен бірге б ‰кіл демографиялық процеске тікелей және жанама ықпал жасауы тиіс. Тікелей әсер ету ‰шін заң жолымен халықтың бір елден бір елге дәлелсіз ауысуына шек қою, еркек пен әйелдің некелесуіне, бала тууға жағдай жасау, мамандар даярлау мәселесін жоспарлау керек. Жанама жолмен ықпал жасау ‰шін халықты халық шаруашы- 51 лығының ең басты салаларына пайдалану, оның мәдени және тұрмыс дәрежесін жақсарту, әрбір отбасына бала санының өсуіне қажетті жағдай жасау қажет. Айналамыздағы д‰ниенің соншама қарқынмен өзгеруі, құндылық жағдайы т‰рлі ұрпақтың т‰сінігінен білінеді. Олар- дың құндылықтары арасындағы саңылау барған сайын ұлғайып барады. Бұл келеңсіздікті М. Мид ашты. Қазір “префигу- ративтік” мәдениет деп атанған феномен байқалуда. Онда балалар мен ересектердің өмірді әрт‰рлі т‰сінетіні соншалық, олардың бір-бірінен ‰йренетіні мол. Мид “префигуративтік мәдениет” шеңберінде әр ұрпақ өмір туралы т‰сінігін болмысқа емес, ойша болуға, тиісті нәрсеге, яғни ең жоғары бейнеге с‰йеніп қалыптастырады деп есептейді. Префигуративтік мәдениет феноменінің болуы ‰шұрпақтық отбасына тұрақсыздық әкеледі. ‡шұрпақты отбасының екі типінде: балалардан, жас жұбайлардан (19—28 жастағы) және олардың ата-аналарынан (40—50 жастағы) тұратын отбасында және жасөспірімдерден, жұбайлардан (40—50 жастағы) және олардың ата-аналарынан (60—70 жастағы) тұратын отбасында ж‰ргізген сұрақтарды салыстыру нәтижесінде қызықты материал алуға болады. Ата-ананың өз ұрпағы өкілімен белгілі т‰сініспеушілік және психологиялық шиеленіс бар; мұны сұралған жастардың 61%-ы растады; сұралған орта буын өкілдерінің 32%-ы өздерінің ата-аналар өкілімен қарым- қатынаста мұндай жағдай болатынын көрсетті. Сірә, осы фактілер Қазақстанда қазіргі ‰шұрпақты отбасының әлсіреу ‰рдісін дәлелдейді. Сұралған жас жұбайлардың 80—85%-ының қандай жағдайда болса да өздерінің ата-аналарынан бөлек тұрғысы келетінін айтуы кездейсоқ емес. Адамзат б‰кіл тарихында отбасы мәселелеріне және оның қызметіне әрт‰рлі қарады: әлеуметтік к‰йзеліс кезеңінде отба- сын әлеуметтік өзгеріс контексінде артық және кедергі жасайтын нәрсе ретінде жойып жіберуге әрекет жасалды, басқа кезеңдерде отбасын қоршаған әлеуметтік проблемадан жасыры- натын орта ретінде санады, сондықтан да отбасы қажетті және таптырмайтын дәрежеде болды. Әлеуметтік жағдайға байла- нысты отбасының әлеуметтік қызметінің өзгеруі кейін толы- ғырақ талқыланады. 52 Отбасы-неке қарым-қатынасының болашағын болжау әрекеті өте көп. С. И. Голод адамзат тарихындағы отбасы эволю- циясының өз жолын салды және оның жақын болашақтағы белгісін болжауға әрекеттенді. Оның пікірінше, отбасы дамуы патриархалдықтан балаорталықтыққа, соңынан жұбайлыққа ауысқан. Патриархалдық отбасының кіндігі ата-ана болады. Бұған көпбалалы шаруа отбасы мысал бола алады. Балаор- талықтық отбасы — барлық қарым-қатынастың өзегі бала болатын қазіргі типтік отбасы. С. И. Голодтың пікірінше, жұ- байлық отбасы таяу болашақтағы отбасының тап өзі болады. Бұның мәнісі осы заманғы немесе өз ғасыры дәрежесіне сәйкес адамдардың дербестігіне негізделеді. Демократиялық қоғамда ешкім жаппай ортақ ‰лгіде әрекет жасамайды, т‰рлендіруге және өздігінше шешім қабылдауға әрқашан орын табылады. Дербестік мынада: жұбайлардың м‰ддесі отбасы мұратынан ауқымдырақ, әрқайсысының қажеттігі мен қатынас шеңбері жұбайлық шеңберінен шығып кетеді, олардың әрекеті әдет- ғұрыппен, дәст‰рмен, сыртқы жарлықпен болмаса да, өзіндік ерекшеліктерімен, құлықтық-әсемдік құндылықтарымен реттеледі. И. В. Бестужев-Лада ‰шінші мыңжылдықтың басында жалғызбасты адам, бір балалы отбасы және ажырасу болмайды деп пайымдады. Қазір кімнің болжамы жақын болашақта орындалатынын айту қиын, бірақ отбасының жойылмайтынына сенуге болады, өйткені адамзат өз тарихында отбасы осы к‰нге дейін орындап ж‰рген қызметті атқара алатындай басқа қоғамдық институтты жасаған жоқ. Отбасының жіктелу проблемасына келгенде, кейбір қиын- шылықтар туындады, отбасы мен неке формасының, т‰рінің саны өте көп болғандықтан, оларды нақты санмен белгілеу қиын. Осы жағдайда ғылыми әдебиеттерде бәрінен жиі кездесетін отбасының ең негізгі белгісіне тоқтап кету орынды деп есептедік. 1. Құрамы бойынша: а) Нуклеарлық (қарапайым) отбасы қалай толық болса, солай орта бола алады. К‰йеуі, әйелі және балалары бар отбасы толық нуклеарлық отбасы деп есептеледі. Орта нуклеарлық отбасы — жұбайлардың бірінсіз: әдетте, ана баласымен болатын отбасы. 53 Орта нуклеарлық отбасы ажырасу нәтижесінде жиірек, ал сирек жағдайда жұбайлардың бірі қайтыс болғанда немесе жалғыз әйел мен еркектің бастамасымен бала асырап алған жағдайда пайда болады. Орта нуклеарлық отбасындағы барлық өмірлік тәртіп басқа отбасының тәртібінен ерекшелінеді. Бұл, әсіресе, орта отбасының ажырасуы нәтижесінде құралса, ол баланың психикасына айтарлықтай әсер етеді. Ата-ананың ажырасуы нәтижесінде пайда болған орта отбасы жұбайлардың бірінің қайтыс болуынан пайда болған орта отбасымен салыстырғанда нашар жағымен елеулі ерекшеленеді. Әдетте, екінші жағдайда отбасының қалған м‰шелері бір-бірімен тату, біріккен, қайырымды: мұндай отбасындағы балалар ерте еңбекке ‰йре- неді және тәуелсіз болады. Бірінші жағдайда ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас бұзылады. Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың шамамен жартысына жуығы орта отба- сында өмір с‰рген. Бұл пікір орта нуклеарлық отбасының бар- лық типіне қатысты. Толық нуклеарлық отбасы — басқа отбасылар арасында ең көп таралған форма. Онда жұбайлар мен олардың балаларының өзін-өзі қалыптастыруы, қабілетін көрсетуі ‰шін көп жағдайлар жасалған. Солай болғандықтан, осы жағдайда жұбайларға олардың ата-анасының к‰шті ықпалы білінбейді. Бала тәрбиесі ‰рдісінде к‰рделі отбасындағыдай бұл мәселеде т‰рлі ұрпақтың арасында пікір қайшылығы туындайтын апатты жағдай азырақ болады. Алайда, нуклеарлық отбасының жағымсыз жақтары да бар. “Бөлек тұратын отбасында, тіпті шамалы ұрыс-керістің өзі, әсіресе, отбасы дамуының ерте кезеңінде өте қауіпті; бұл уақытта олар отбасының толық жойылуына алып келуі м‰мкін”. Бұдан басқа нуклеарлық отбасы қазіргі жағдайға нашарлау бейімделген, әйелдің қоғамдық және өндірістік өмірге еркекпен бірдей қатысуы ата-ананың балаларымен қарым-қатынасына уақыттың аз мөлшерде бөлінуін тудырады. Мұндай отбасында ата-ананың балалармен қатынасы к‰ні бұрын белгілі тақырыпқа: мектептегі немесе бала-бақшадағы жаңалықтарға құрылып, тәулігіне бірнеше сағат бөлумен ғана шектеледі. Мұндай жағдай балалардың ата-анасының жылуы мен мейірімін аз сезінуіне, ақырында балалардың ата-аналарымен қарым- қатынасының екіжақтылығына апарады; 54 б) К‰рделі отбасы. Отбасының бұл типінің ерекшелігі — отбасы бірнеше ұрпақтан тұрады. Әрт‰рлі ұрпақ адамдарын бір отбасында өмір с‰руге мәжб‰рлейтін негізгі екі себеп бар. Олардың бірі мынада: жас жұбайлар ата-анасымен тұруды қалайды, өйткені бұл тұрмыстық және материалдық аспектіні жеңілдетеді. Жас жұбайларға сәбиді тәрбиелеу оңайға т‰седі, өйткені әжесі мен атасы бар, сол себептен де олардың бос уақыты көп болады. Жас жұбайлар ‰шін к‰рделі отбасында бос уақыт өте қымбат. Ұрпақаралық қатынаста қолайсыздық болатын т‰сінбеушілік пен м‰дделердің қайшылығынан жас жұбайлар бос уақытын отбасынан тыс өткізуді қалайды. Сон- дықтан да к‰рделі отбасы әдептілікке, шыдамдылыққа ‰йретеді. К‰рделі отбасының өмір с‰руінің екінші себебі, тұрғын ‰й тапшылығы жастарды ата-анасымен бірге тұруға тәрбиелейді. в) ‡лкен отбасы (10 және одан да көп м‰шелері бар) біздің уақытта сирек кездеседі. Мұндай отбасында балалар ‰шін проб- лема жоқ, байланыстың әралуандығы бар, өзара көмек к‰шті дамыған. Дау едәуір азырақ, өйткені мұндай ‰лкен отбасындағы өмір оның әрбір м‰шесін өнегелі және қайырымды болуға мәжб‰р етеді. 2. Балалардың саны бойынша: а) Баласыз отбасы. Отбасында бала болмаудың негізгі себебінің бірі — жұбайлардың бірінің бала тууға кедергі бо- латын дене сырқаты немесе кешеуілдеп қалған неке. Баласыз отбасы өте тұрақсыз болады, әрбір ‰шінші баласыз отбасы айырысып кетеді. Е. К. Васильева мұндай отбасындағы ажыра- судың себебі балалардың жоқтығы емес, қарым-қатынастың ‰йлесімсіздігі деп пайымдайды; б) Бір балалы отбасы. Мұндай отбасы, әсіресе кейінгі уақытта көп тарала бастады. Себебі, баланың ата-аналары жағынан ‰лкен көңіл бөлуді талап ететін қарым-қатынасы негізгі нысана болуында. Жалғыз балаға сапалы тәрбие, білім беру, материалдық жағдай жасау қолайлы болатындықтан, от- басының көбі бір бала с‰юді қалайды. Алайда, ғалымдар бір балалы отбасында жағымсыз белгілер едәуір көп деп есептейді. Жалғыз өскен бала ата-анамен байланысты жиі ‰зеді, мұндай балалардың көбісі сезімшілдікке бейімделген, қайырымды- лыққа, өзара көмекке, өз бетінше өмір с‰руге азырақ икем- 55 делген. Бір балалы отбасында ажырасу жиірек кездеседі, осындай әрбір екінші отбасы ажырасады; в) Аз балалы отбасы. Мұндай отбасында екі-‰ш бала болады. Бір балалы отбасына қарағанда орнықты болады; г) Көпбалалы отбасы. Төрт және одан да көп баласы бар отбасы көп балалы деп есептеледі. Мұндай отбасында ажырасу сирек кездеседі. Мұнда белгілі бір балалар ұжымы құрылады, бір балалы отбасына тән проблемалар азырақ кездеседі. Сонда да көпбалалы отбасының кері жағы да бар, бұл — материалдық жабдықтау проблемасы (әсіресе, қазіргі нарықтық қоғамға байланысты). 3. Отбасының стажы бойынша мынадай отбасының типтері бар: а) жас жұбайлар; б) жас отбасы; в) баладан ‰міткер отбасы; г) балалары бар жас отбасы; д) орта жастағы жұбайлар отбасы; е) егде жұбайлар жұбы. 4. Географиялық белгісі бойынша: а) қалалық. б) ауылдық. 5. Отбасындағы басшылық типі бойынша: а) Өктем отбасы. Мұндай отбасында бір басшы болады. Жұбайдың басшылық қызметін мойындау дәлелін талдау белгілі назар аудартады. Еркектік басшылық дәлелінің ішінде кең тарағаны “материалдық қамтамасыз ету”, “отбасындағы бедел”, “өмірлік тәжірибе”, “дәст‰р”, “мінез” және “отбасы туралы қамқорлық”. Әйелдік басшылық дәлелінің ұқсас иерархиясында шеткі нәрселер (материалдық ауқаттылық және жалақы, отбасы туралы қамқорлық) орын ауыстырады, өзге дәлелдер сол құрылымды сақтайды. Егер отбасы басшысы — еркек ‰шін отбасы асыраушысы болуды мойындау шешуші фактор болса, әйел — басшы ‰шін отбасының к‰нделікті тұр- мысын ұйымдастырушы ретінде көріну басты болып табылады. Өктем отбасының жақсы жағымен бірге, жағымсыз жақтары да болады. Отбасы басшысының отбасының өзге м‰шелеріне, ересектер мен балаларға, ‰лкендердің кішіге қарым-қаты- настарының өктем стилі кез келген талапқа сөзсіз бағынуды талап ететіндіктен, бұл балаға қатал қарауға және сезімдік 56 ашуға әкеліп соғады. Барлық тәрбие екі әдіске саяды: “қам- шылау және арбау”. Өктем отбасының апологеттері тек осындай отбасы баланы жастайынан тәртіпке ‰йретуге м‰мкіндік береді деп есептейді. Тәрбиенің өктем стилінің аянышты нәтижесі барлығына белгілі: бастамасыздық, енжарлық, жауапкершілік пен қиыншылықтан бас тарту және билікті аңсау; б) Эгалитарлық отбасы. Мұндай отбасы өз м‰шелерінің өзара құрметі мен өзара жауапкершілігіне негізделген: ‰лкендер бала алдында беделді. Сөйтіп, әлеуметтанушы З. А. Янкованың материалдары бойынша, басшылығы анық байқалмайтын отба- сының ‰лес салмағы қарама-қарсы отбасының ‰лес салмағына мен шамалас (49% және 51%). Отбасындағы басшылықтың өзгеру ‰рдісін мына формалардың қозғалысы т‰рінде көрсетуге болады: басшыны жеке қасиеті мен отбасындағы шектеусіз билігіне ұласатын отбасы өміріне қатысу дәрежесіне байла- ныссыз қадірлеуден, отбасы басшысының нақты қызметі мен қасиетін мойындауға негізделген басшылыққа (нақты басшы- лық) немесе формальды басшылықтан отбасы ішіндегі бас- шылыққа. Соңғысының пайда болуы қазіргі отбасына тән ‰рдіс, ал екі басшының болуы (отбасы ішіндегі өмірдің әрт‰рлі аясын ұйымдастырушылар), оның ерекшелігі отбасындағы қарым- қатынастар сипаты туралы әлеуметтану мәліметтерін терең талдағанда, қазіргі уақыттағы отбасындағы ішкі реттеу рефлексі және құндылықтар көлемінің қатынасы арқылы жиі ж‰зеге асатыны айқындалды. Бұл бір жағынан отбасының әлеуметтік- психологиялық топ (оған әлеуметтік өзі ұйымдастыру құбы- лысы тән) ретінде ерекшелігін бейнелейді; басқа жағынан қоғамның әлеуметтік бейімделуі және реттеушілік қызметі әсерінің айғағы болады. Алайда, отбасында шешім қабылдау механизмдерінің бұл өзгерісі жиі апатты жағдайға әкеледі, өйткені олар барлық отбасына қалыпты норма бола алмаған. Сонда да отбасында теңдікті қалыптастыру, отбасы басшысы болып біресе к‰йеу, біресе әйел, біресе ересек балалар бола алатын келешек дамудың жетекші ‰рдісін жасайды. 6. Отбасындағы қарым-қатынас сапасы және жағдайы бойынша: а) Сәтті отбасы. Мұндай отбасына тұрақтылық, отбасы м‰шелері м‰ддесінің ортақтығы, апатты жағдайдың аз саны, 57 барлық отбасын топтастыратын дәст‰рлер мен салттарды сақтау немесе жасау тән. Мұндай тип балалардың жақсы жетілуіне және олардың әлеуметтенуіне м‰мкіндік туғызады; б) Әлеуметтік сәтсіз отбасы. Мұнда ата-ананың әлеуметтік қарым-қатынасы балаларға қалай болса, қоғамның басқа м‰шелеріне де солай. Әдеттегідей, аталған отбасында мәдени деңгей төмен, материалдық жетіспеушілік молшылық. Балалар мұндай отбасында нашар отбасының іс-әрекеттерін бойына сіңіреді және оны өзінің болашақ отбасына алып барады; в) Ұстаздығы әлсіз. Мұндай отбасында ата-ана балаларының тәрбиесінде өте-мөте әлсіз және енжар. 7. Отбасындағы тұрмыс, отбасы тәртібі бойынша: а) Шаруашылық-тұрмыс ұясы ‰лгілі отбасы. Әлеуметтану зерттеулері отбасындағы к‰йеудің негізгі жақсы жақтары: ‰йдегі істерге қатысуы және көмек беруі деп есептейді. Мұндай отбасында тазалыққа, реттілікке, жабдықталғандыққа, ден- саулыққа, тамақтануға және бос уақытқа ерекше назар ауда- рылады; б) Балаорталық отбасы. Мұндай отбасында барлық қамқор- лықтың орталығы — отбасы өмірінің негізі бала болады. Бала туралы материалдық және рухани қамқорлықтың артуы — оң құбылыс. Алайда, оған бұл жөнінде борыштың шамадан тыс ұлғаюы кейде жағымсыз әлеуметтік және құлықтық зардапқа апарады. Біздің ж‰ргізген сұрағымыздың нәтижесінде ата- аналардың орташа 90%-ы балаларға мектеп бітірген соң қанша қажет болса, сонша көмектесетінін айтты. Көп жылдарға со- зылған материалдық көмек есейіп келе жатқан балаларда еңбеккерлік және азаматтық сапалардың дамуына және нығаю- ына кедергі жасайтын фактор болуы м‰мкін. Дәйектілікпен ж‰ргізілген балаорталықтың ұрпақаралық т‰сінбеушілігінен қолайсыздыққа ұшыратады. Е. Е. Леванов балалардың орта мектепті бітіргеннен кейінгі кәсіп т‰ріне ата-ананың бейім- делуін анықтай келіп, бұл туралы ‰лкен және жас ұрпақ арасында келіспеушілік бар екенін білді; в) Жұбайлық отбасы. Әлеуметтанушы С. И. Голодтың айту- ынша, кейінгі онжылдықтарда отбасының шартты т‰рде жұбайлық деп аталған жаңа типі пайда болды. Бұл отбасында қарым-қатынастың негізгі өзегі ата-аналық және туысқан- 58 дықпен емес, жұбайлықпен, яғни серіктердің жеке өзара қарым- қатынасымен анықталады. Жұбайлық іс ж‰зінде жеке адамның дербестігі ретінде құндылықтарының төмендеуімен байланысты мәдени өзгерістердің нәтижесінде қалыптаса алатын еді. Еркек пен әйелдің теңдігіне “ашыналық” пен “дербестік” құндылық- тарының к‰шеюі нәтижесінде қол жетеді; г) Патриархалдық отбасы. Патриархалдық отбасының мә- нісін мынадай ұстанымға келтіруге болады: отбасы циклының барлық кезеңінде бірыңғайлық пен даралық іріктеудің жоқтығы. Негізінде салт-сана және діни жарлықтары ескішіл, өмір апатсыз болмаса да, сырттай едәуір сақталған және тұрақты; д) Пікірталас клубы немесе спорттық топ типіндегі отбасы. Жұбайлар және олардың балалары өмірдің ескішілдігімен таныс емес, олар көп саяхат жасайды және көп спортпен әуестенеді; е) Отбасы — “жұбаныш”. Мұнда отбасының барлық м‰- шелері отбасынан тыс өмірден демалады, психологиялық және сезімдік қолдау табады. 8. Әлеуметтік құрамның біркелкілігі бойынша: а) Әлеуметтік-гомогендік отбасы. Мұнда жұбайлардың ұқсас білімдік деңгейі және ұқсас кәсіби әрекеті болады. Бұл тәрізді отбасы орнықты және жұбайлардың м‰ддесі мен олардың парасаттылық деңгейінің ортақтығынан жақсы микроклимат басым болады; б) Әлеуметтік-гетерогендік отбасы. Бұл отбасы білім дәре- жесі әрт‰рлі және кәсіби дәрежесі әрт‰рлі, кей жағдайларда ұлты әрт‰рлі жұбайларды біріктіреді. Олар әлеуметтік-гомо- гендік отбасыналық қарағанда отбасы апатқа және ажырасуға жиірек тап болады. Бұл, кейбір жағдайларда жұбайларды өзін дамытуға, мысалы, өз бетінше білім алуға ынталандырады. 9. Отбасы өмірінің ерекше жағдайы бойынша: а) Дистанттық отбасы. Мұнда мамандығына байланысты жұбайлардың бірі ‰йде жиі бола бермейтіндіктен, отбасы өмірі тым өзгеше. Оған негізінен әскерилердің, теңізшілердің және т.б. отбасы жатады. б) Студенттік отбасы. Біздің уақытымызда некенің көбісі студенттер арасында болады. В. Т. Лисовскийдің мәліметі бойынша, студент жастарда некеге тұру бірінші курста-ақ бола- ды. Сұралған бірінші курстағылардың 70%-ы некеге тұру сту- 59 денттік жылдарда м‰мкін деп есептейді; 27%-ы алдымен білім алуды, содан соң отбасын құруды ұнатады; 3%-ы некеге тұрып қойған. Екінші курстың өзінде отбасылы студенттер саны 12%- болады. Қазіргі отбасының қызметтік ж‰гіне студенттер көзқа- расында отбасының психологиялануына бейімделу байқалады; онда психологиялық қызмет ‰стемдік орын алады (80% шамасында). Репродуктивтік қызметтің жоғары маңызы бар (76%). Ашыналық қарым-қатынастың жоғары маңыздылығын бірінші курстағы студенттердің жартысына жуығы және ‰шінші курстың 62%- мойындайды. Б‰гінгі таңда балалардың көбеюі, отбасын құрған жастардың көпшілігінің ажырасып кетуі жастар арасында ‰й болу тәр- биесінің аздығынан. Осыған орай мектептерде, 9—11 сынып- тарда болашақ ‰й болу тәрбиесіне халық педагогикасы негізінде ерекше көңіл бөлінгені жөн. Бұдан басқа, студенттік отбасы көбірек топтасқан, белсенді. Некеге тұрудың материалдық себебі айқын емес, бірақ некелік серікке рухани талап жоғары. Қазіргі таңдағы отбасының т‰рлері мен типтерін жіктеу жоғары сынып оқушыларының отбасы туралы білімдерінің қалыптасуына ‰лкен ықпалын тигізеді. Сондықтан, 1-ші суреттегідей отбасының жіктелуін ж‰йелеп беруге негіз болды. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптай келе, отбасы- ның мынадай типтері мен т‰рлері анықталды: 1. Құрамы бойынша: нуклеарлық (қарапайым, орта, толық нуклеарлық отбасы); к‰рделі отбасы; ‰лкен отбасы; 2. Балалардың саны бойынша: баласыз отбасы; бір балалы отбасы; аз балалы отбасы; көпбалалы отбасы; 3. Отбасының стажы бойынша мынадай отбасының типтері бар: жас жұбайлар; жас отбасы; баладан ‰міткер отбасы; ба- лалары бар жас отбасы; орта жастағы жұбайлар отбасы; егде жұбайлар жұбы; 4. Географиялық белгісі бойынша: қалалық; ауылдық; 5. Отбасындағы басшылық типі бойынша: өктем отбасы; эгалитарлық отбасы; 6. Отбасындағы қарым-қатынас сапасы және жағдайы бойынша: сәтті отбасы; әлеуметтік сәтсіз отбасы; ұстаздығы әлсіз отбасы. 60 7. Отбасындағы тұрмыс және тәртіп бойынша: шаруашылық- тұрмыс ұясы ‰лгілі отбасы; балаорталық отбасы; жұбайлық отбасы; патриархалдық отбасы; пікірталас клубы немесе спорттық типтегі отбасы; отбасы — “жұбаныш”; 8. Әлеуметтік құрамның біркелкілігі бойынша: әлеуметтік- гомогендік отбасы; әлеуметтік-гетерогендік отбасы; 9. Отбасы өмірінің ерекше жағдайы бойынша: дистанттық отбасы; студенттік отбасы. 61 1-сурет. Отбасының жіктелуі ОТБАСЫНЫҢ ЖІКТЕЛУІ Отбасының стажы бойынша Бала саны бойынша Отбасындағы тұрмыс, тәртіп бойынша Геогра- фиялық белгісі бойынша Отбасын- дағы басшылық типі бойынша Отбасындағы қарым-қатынас сапасы және жағдайы бойынша Әлеуметтік құрамының біркелкілігі бойынша Отбасы өмірінің ерекше жағдайы бойынша Құрамы бойынша Қалалық Ауылдық Өктем Эгали- тарлы Әлеуметтік- гомогендік Әлеуметтік- гетерогендік Дистанттық Студенттік Сәтті Әлеуметтік сәтсіз Ұстаздығы әлсіз Нуклеарлық К‰рделі ‡лкен Баласыз Бір балалы Аз балалы Көпбалалы Егде жастағы жұбайлар Жас отбасы Жас жұбайлар Балалары бар жас отбасы Орта жастағы жұбайлар Баладан ‰міткер жас отбасы Шаруашылық- тұрмыс ұясы ‰лгілі Балаорталық Жұбайлық Патриархалды Пікірталас клубы немесе спорттық типтегі “Жұбаныш” – отбасы 62 1.3. Қазақтардағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері Қазақ халқының өмірінде сақталып келген көптеген салт- дәст ‰рлер — қазақ отбасы мен некесінің б ‰кіл д ‰ние ж ‰зі халықтарының отбасы тарихына тән көне кезеңдерді басынан өткізгендігін дәлелдейді. Осы жағдайларды ескере отырып, біз бұл еңбекте қазақи отбасы мен неке формаларын, әрт ‰рлі отба- сылық, некелік қарым-қатынастарды жан-жақты сипаттаймыз. Қазақстанның ұшы-қиыры жоқ байтақ жерінде мекендеген қазақ халқының неке құру т ‰рлері мен ‰йлену тойын ұйым- дастыру тәртібі және оған байланысты қалыптасқан сан алуан әдет-ғұрыптары жайында толып жатқан деректер бар. Жастай некелестіру ежелден келе жатқан дәст ‰ р. Кей уақытта қыздарды 13—14 жасында ұзатса, ер балаларды 15—16 жасында ‰йлен- діре берген. Халық т ‰сінігі бойынша неғұрлым жастарды ерте ‰йлен- дірсе, олар әрбір жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпақ- тары мықты болады деген сенімде болған. Неке құрудың негізгі жолы құда т ‰сіп, қалыңмал төлеп, жасаумен тұрмысқа шығу. Ал, малы жоқ шаруаларға, әсіресе, кедейлерге 27, 17 бас мал төлеп, келін т ‰сіру оңайға т ‰спейтін. Сондықтан, кедей балалары 20—30 жасқа дейін ‰йленбей ж ‰рген. Тіпті тақыр кедейдің балалары әуелі бірнеше жыл жалда ж ‰ріп, қалыңмалға беретін мал жиятын немесе оңт ‰стікте қалыңдық ‰шін қыз әкесіне қызмет ету әдеті де болған. Әке- шешеден жастай айырылып, кедей туысының қолына қараған қыздар мен жесір қалған кедей әйелінің қыздарына құда т ‰сіп, азын-аулақ малын беріп, к ‰йеу әкесінің қалыңдықты 9—10 жасқа толысымен өз қолына алып, бағатын әдет те бар. Мұны қазақ “қол бала етіп алу” дейді. Қол бала болып ж ‰рген қыз бала болашақ к ‰йеуімен бірге өскенмен, балиғатқа толғанша ерлі-зайыптылық тұрмыс құрмайды. Қыздарын 12—13 жасқа толысымен к ‰йеуге беру, әрине, кедей-жарлылардың ісі. Өйткені, көп баланы асырап, бағуға олардың қолы қысқа және құдасы ауқаттырақ болса, қалың- малын төлесімен қызды жас болса да өз қолына алып, ‰ й шаруасына ‰йретіп, қолқанатқа жарау жағын қарастырған. Қалыңмалын алып қойған жарлының қызын бермеске амалы 63 болмайтын. Мұндай м‰мкіндіктен аулақ болған ата-ана — тек малды шаруалар, байлар. Олар қыздарын 17—18-ге келмей ұзатпаған. Осы уақытта бай қыздары әбден бой жетіп, оң-солын айырып, болашақ өмірге дайындалатын. Барлық әдет-ғұрып- тарын айтарлықтай етіп өткізіп, ырғап-жырғап ұзатуға байлар бір-бірімен бәсекелес болатын. Әсіресе, еркекшора болып өскен жалғыз қызды немесе көп ағаның ортасындағы кенже қызды өте әлпештеп кемеліне келгенше ұзатпай, оң жақта ойнап-к‰лсін деп, к‰йеу таңдауға да өзіне ерік берген. Елден асқан сұлу, өнерлі қыздар әрқашан к‰йеу таңдап, көп уақыт оң жақта (әкесінің ‰йінде) отыра береді. Қазақ әдетінде қыз бен к‰йеудің жас шамаластығына көбіне қарамаған. Өйткені, барлыққа масаттанған, егде тартқан байлар жоқшылық зардабынан қысылған жарлылардың жас қызын төсек жаңғырту ниетімен әйел ‰стіне немесе әйелі өлгеннен соң малға жығып алатын. Мұндай жағдайда 13—15 жасар қыздарды 50—60 жастағы шалдар айттырып алатын әділетсіздіктер жиі кездесіп тұратын. Осындай жас қыздардың тіпті әкесінен ‰лкен қарттарға тұрмысқа шығуының негізгі себебі, қыз әкесінің кедейлігі, өгейлігі не жетім қыздың жалғыздығы екендігін көптеген мұрағат деректері де дәлелдейді. Айттыру арқылы қосылған ерлі-зайыптылардың жас ерек- шелігі, кейде керісінше болады, яғни әйелі ерінен әжептеуір ‰лкен болады. Мұндай жағдай, көбінесе әмеңгерлік әдетпен ‰йлендіру тәртібіне байланысты болатын. Жасы келген уақытта жеңгесін алғандықтан, олардың арасындағы жас ерекшелік онша көзге т‰спейді. Ал, ағасы өліп жесір қалған жеңгені ержет- кен әмеңгері болмағандықтан, жас балаға қосып, некесін қиғандағы жас ерекшелігі кейде тіпті алшақ жатады. Мәселен, 17—40 жастағы әйелдерді 13—15 жасар балаларға қосу туралы деректерді тағы да мұрағат қазынасынан және ел арасынан жинаған деректерден кездестіреміз. Кейде ‰й шаруасына қарайтын кісісі жоқ байлар жас баласына бой жеткен кедей қызын айттырып, алып беретін. Мұндайда 16—17-ге келген қыздың к‰йеуі 12—13 жастағы бала болатын. Әрине, ерлі-зайыпты адамдардың жас ерекшеліктерінің тым алшақтығын көпшілік халық қолдай бермейтін. Байлықпен жас қыз айттырып алған шалға да, балалықпен өзінен көп ‰лкен 64 келіншекке сырттан иемденіп ж‰рген жасқа да көлденең адам к‰ле қарап, мысқыл ететін. Құр мысқылдан басқа, әділетсіз некеден жапа шегіп ж‰рген жас келіншектерге қалыңмалы толық берілген соң, пақырдың өзінен басқа ешбір ара т‰суші болмайды. Сондықтан, жалпы халық қыз айттыру кезіндегі к‰йеу мен қалыңдықтың жасы көбінесе тең, ең болмағанда к‰йеу 5—10 жасқа дейін ғана ‰лкен болуын ұнататын. Құда т‰сіп, қыз алысудағы б‰кіл қазақ қауымына ортақ тәртіптің бірі — туыстық жақындығы жеті атаға толмай, қыз алыспау. Мұндай тәртіпті этнография ғылымында экзогамия дейді. Қазақ халқындағы экзогамиялық тәртіптің мән-жайы туралы көптеген авторлардың еңбегінен деректер келтіруге болады. Мәселен, А. Левшин экзогамиялық тәртіптің қазақ арасында қатал сақталғандығы сондай, кей уақытта туыстық жақындығы тым әріге кететін жұртшылықтың арасында ғана некелесуге болатындығын айта келіп, тіпті бір рудың адамдары бір-бірімен қосылмайтындығына мысал ретінде Жағалбайлы руына жататын жігіттің қалыңдықты өз ішінен емес, басқа рулардан, ең болмағанда жеті рудың басқасынан іздейтіндігін келтірген. Қазақ арасында ежелден бері жеті атаға толмай қыз алыспау себебі туыстық қарым-қатынас, алыс-беріс, өзара көмек мәселесі жеті атаға дейін сиыр құйымшақтанып барып аяқтала- тындықтан. Сондықтан, жеті атадан ары қарай туыстық жақындықтан гөрі құдандалық жақындық басым болады. Ал, туыстық қарым-қатынас ‰зілмей тұрып, аталар арасында құдандалық жақындықтың іс ж‰зінде керегі де болмайды. Тіпті, қыз алысқан к‰ннің өзінде құдалық жақындықтан гөрі, туыстық қатынас басым болады. Осы себептерден туыстық қатынас әбден жойылғанша қыз алысудан бой тартатын. Қазақстан жері ұланғайыр болғандықтан, оның әр т‰кпірінде мекендейтін қазақ жұртшылығына сырттан тиетін экономи- калық әсер мен ислам дінінің ықпалы әрт‰рлі болғандығы даусыз. Айталық, Ресей шекарасына жақын жатқан солт‰стік, солт‰стік-шығыс, батыс аудандарда және оңт‰стікте ежелден отырықшы, қала мәдениетінің әсерінде болған Ташкент, Шымкент, Т‰ркістан маңын мекендейтін қазақ жұртшылы- ғының шаруашылығына тауар ақша айналымының әсері мен 65 ислам дінінің ықпалы тиіп, олардың арасындағы туыстық қарым-қатынастың бұрынғыдан әлдеқайда әлсірей т‰скені анық. Осыған орай, Қазақстанның әр ауданына байланысты әр уақытта жазылған әдеби деректерге тоқталайық. Мәселен, Ы. Алтынсариннің айтуынша, Қазақстанның солт‰стік-батысын мекендейтін қазақ жұртшылығы ХІХ ғасырдың екінші жарты- сында сегіз атаға толғанша қыз алыспаған. П. Е. Маковецкийдің айтуынша, Қазақстанның солт‰стік-шығысында бұрын жеті атаға дейін қыз алыспайтын болса, өткен ХІХ ғасырдың 80- жылдарында ‰ш атаға толысымен қыз алысқан. Ел арасындағы деректерге қарағанда, П. Е. Маковецкийдің ‰ш ата арасындағы қыз алысу тәртібі жалпы қазақтар арасындағы қалыптасқан әдет емес, тек төрелер мен қожалар арасындағы қатынас екендігін дәлелдейді. Сырдария облысын мекендейтін қазақтар арасында жеті атаға толғанша қыз алыспау тәртібі негізінен ХІХ ғасырдың соңына дейін сақталмағанмен, ‰ш-төрт атадан да қыз алыса беру әдетінің орын алғандығын көптеген авторлар өз еңбектерінде көрсеткен болатын. ХХ ғасырдың басында өзіне дейінгі әдеби мұраны зерттей келіп, қазақ арасында жеті атаға толмай қыз алыспау тәртібінің мықты сақталуымен бірге, ‰ш-төрт атадан қыз алысатындардың кездесетіндігін Н. Малышев та атап көрсеткен. Жеті атаға толмай қыз алыспау себебін халық өзінше топшылайды. Біріншіден, қандастық жақындық ұрпақтың бол- мауына, яғни аз болуына, оның азып, тәуір қасиеттерден айрылуына әсер етуі м‰мкін десе; екіншіден, туыстық қатынас ыдырап, олардың арасында әдепсіздіктер көбейген болар еді; ‰шіншіден, жеті атадан бергі ұрпақтардың өзара туыстық қатынасы созыла берсе, жеті атадан асқан аталастармен қыз алысу арқылы жақындасып, құдандалық қарым-қатынас бірлікті ұлғайта береді деп қарайды. Шынында да халықтың т‰сінігінде жаңсақтық жоқ сияқты. Неке мәселесі жөнінде шариғат қағидасы бойынша баласы- ның енесіне әкесі ‰йленуге болмайды. Өгей шешеге, сондай-ақ өгей шешесінің артынан еріп келген қызға, яғни тумаған қарындасына ‰йленуге қақысы жоқ. Бірге туған апалы-сіңлілі қыздардың бірге туған ағалы-інілі адамдарға тұрмысқа шығуға 66 болмайтындығын бірнеше авторлар өз еңбектерінде атап өткен. Ал, ел ішіндегі деректерге қарағанда, халық арасында мұндай некелесуге тыйым болмаған. Өйткені, апалы-сіңлілер абысын- ды-ажынды болып тұрмысқа шықса, к‰йеулерінің арасындағы туыстық байланысты ‰збей, қайта біріктіре т‰суге көмектеседі. Апалы-сіңлілерді ағалы-інілілердің алғандығына қазақ ауыз әдебиетінен көптеген мысал келтіруге болады. Мысалы, “Ер Төстік” ертегісіндегі Ерназар байдың тоғыз ұлына екінші бір байдың тоғыз қызын айттырып, алып бергені. Қазақ отбасындағы некелесудің тағы бір ерекшелігі туған балдызына әйелінің тірі кезінде ‰йленуге болмағанымен, әйелі өлсе, ‰йленуге рұқсат етілген. Ал, туған қайынбикесіне еш уақытта ‰йленуге болмайды. К‰йеуі өліп, жесір қалған әйелдің қайын атасына және туған қайнысының балаларына тұрмысқа шығуына болмайды. Ал, қайын атасының інісіне, қайнаға- ларына, олардың балаларына шығуға қақы бар. Қыз бала анасының бірге туған аға, інісіне тұрмысқа шықпайды, бірақ олардың балаларына шығуға болады. Сол сияқты, жиен балалардың нағашы апаларын алуына рұқсат жоқ, бірақ олардың және нағашы ағаларының қыздарына ‰йлене береді. Мұны қазақ халқы бөлелер арасындағы және жиендер мен нағашы жұрт арасындағы неке десе, этнография ғылымында кузендік (кузенный) неке дейді. Бұл некенің екі т‰рі болады: 1) кроскузендік неке (анасының аға-інілерінің қыздарына не әкесінің апа-қарындастарының қыздарына ‰йлену, яғни нағашы мен жиен арасындағы неке). Мұның осы көрсетілген екі т‰рі де қазақи неке арасында кездеседі. Бірақ, қазақ дәст‰рінде жиен алғаннан гөрі, нағашы алғанды дұрыс көреді. Сондықтан да қазақтың арасында “Жиен алған молықпас, нағашы алған тарықпас” дейді. Жиендердің нағашы ағасының қыздарына ‰йленуі өте көне замандағы жиендердің тек қана аналары шыққан топтан, рудан әйел алатын тәртібімен байланысты нәрсе; 2) ортокузендік неке (әкесінің аға-інілерінің қыздарына ‰йлену, яғни немерелер арасындағы неке не шешесінің апа- сіңлілерінің қыздарына ‰йлену немесе бөлелер арасындағы неке). Мұның алғашқы т‰рі, яғни немерелер арасындағы некелесу қазақ тәртібіне жат, өйткені ол экзологиялық тәртіпті бұзғандық болар еді. Ал, екінші т‰рі, яғни бөлелер арасындағы 67 неке кездесіп отырады. Ата-енеге екі жағынан да қайырым- дылық мол болғандықтан, бөлелер некесі қазақ ұғымында өте берік болады. “Төрт аяқтыда бота, екі аяқтыда бөле тату” деген мақал да осыдан қалыптасқан. Мұндай некенің адамгершілік және тәрбиелік мәні өте зор. Сонымен, ағайынды ұл мен қыздың балалары, яғни нағашы мен жиендер бір-бірімен қыз алыса береді. Екі елге ұзатылған ағайынды апалы-сіңлілердің балалары (бөлелер) да бір-бірімен қосыла береді. Өйткені, ана тарапынан болған туыстық қатынас қазақ әдет-ғұрпында экзогамиялық тосқауылды бұзғандық болып есептелмейді. ХХ ғасырдың басында б‰кіл қазақ халқына тән болған некелесудің ең негізгі т‰рі қалыңдықты қалыңмал төлеп сатып алуға негізделген құдалық арқылы неке құру болды. Мұнымен бірге алғашқы қауымдық қоғамда ‰стемдік еткен топтық некенің қалдығы ретінде қазақ арасында әмеңгерлік (левират) және балдыз алу (сорорат) ғұрыптары бойынша неке құру әдеті де өте жақсы сақталып келді. Әрт‰рлі жағдайларға байланысты қыз-келіншектерді алып қашып некелесу әдеті де болды. Некелесудің осы т‰рі әлі к‰нге дейін ел арасында сақталып келеді. Бірақ, бұл әдет ХХ ғасырдың құдалық арқылы неке құру ғұрпымен тығыз байланысты болды. Олай дейтініміз, кей уақытта құдалық арқылы некелесу тәртібі алып қашумен аяқталса, енді бірде алып қашу арқылы некелесу міндетті т‰рде құдалық ғұрпымен қалыңмал төлеу арқылы бітісетін. Қазақ арасында сирек болса да ХХ ғасырдың басында кездесіп тұратын некелесу т‰рінің бірі туған-туысы жоқ, қа- лыңмал төлеуге шамасы келмейтін жалғызбасты кедей жігіттер қыз әкесінен қалыңмал орнына к‰шін сатып, белгілі мөлшерде қызмет істеу немесе қыз әкесінің ер балалары болмаған жағдайда қолына к‰шік к‰йеу болып кіру арқылы неке құру еді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысына дейін әрт‰рлі жаугершілік оқиғаларға байланысты тұтқын болып қолға т‰скен қыз- келіншектерді жауынгерлер өзара бөлісіп немесе сауға ретінде сұрап алатын некелесу т‰рі болған. Патриархалды құлдықтың жойылмай тұрған кезінде қарауындағы к‰ңге ‰йлену әдеті де кездескен. Көбінесе алғаш- қы уақытта к‰ңге ресми т‰рде ‰йленбей, тек көңілдес болып 68 ж‰ретін. Мұны қазақта к‰ңге “аяқ салу” деп атаған. Аяқ салудың нәтижесінде к‰ң балалы болса, ауқатты адамдар оны бөлек ‰й етіп, тоқалы ретінде заңдастырған. Осындай к‰ңнен туып, өз алдына терезесі тең ел болған ата ұрпақтары, тіпті ‰лкен рулар да аз емес. Қалыңдықты қалыңмал төлеп сатып алуға байланысты құдалық арқылы некелесуді жан-жақты қарап, сан алуан сипаттарын еске ала отырып, оның мәнін толық талдауды қажет етеді. “Құдалық” деген сөздің өзі некелесудің бұл т‰рін тек ата, әке, аға не басқа туыстар еркіне байланысты, тіпті к‰йеу өз тізгінін өзі алған адам болған к‰ннің өзінде, оның атынан сөйлейтін кісі тарапынан ж‰ргізілетіндігін көрсетеді. Әр әке өзінің шама-шарқына қарай, м‰мкіндігінше өзіне теңдес адамды таңдайтын. “Бай бастас, батыр білектес, би құлақтас” деген халық даналығы тегін айтылмаған. Алайда, құда болудың бірнеше жолы, яғни тәртібі бар. Кейде дағдылары ұштасып, достасқан екі адамның әйелдері ж‰кті болса, олар босанбай тұрып, кімде ұл, кімде қыз боларын білмей-ақ ниет қосып, құда болатын. Мұны “бел құда” дейді. Әдетте бел құдалар қалыңмал алыспайтын. Қазақ арасында кең тараған аңыз — “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырындағы Қарабай мен Сарыбайдың тумаған балаларын атастырып серттесуі осы бел құдалықтың анық дәлелі. Онда: “Алланың әміріне көніселік, Көздің қыры т‰скенін көріселік, Ұл туар да, қыз туар заман болса, Уағдамен қалыңсыз беріселік”,— деп уәделескен. Мұндай құдалықтың шарты — әйелдері босанған уақытта бірі ұл, екіншісі қыз туса, екеуін қалыңмалсыз ‰йлендіру, ал екеуі де бір жыныстан болса, екеуін дос етіп, әкелерінің достығын әрі жалғастыруды тапсыру. “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырындағы Қарабайдың опасыздығына, Қозы мен Баянның ғажайып махаббатына қарап, мұндай құдалық тағдыры ылғи осылай аяқталады деп қарауға болмайды. Уәдеге екі жақ та берік болса, көбінесе, мұндай серттер орындала беретін. Дегенмен, іштегі балалар туылып, олар ержетіп, ‰йленгенше талай өзгерістер де болуы ықтимал. Соған қарамастан, іштегі балаларын атастырып, алдын ала құда болу қазақ арасында 69 онша жиі болмайтын. Бел құдалық жалғыз қазақ емес, сонымен бірге, қырғыз және т‰ркімен халқының арасында болатындығын И. Д. Старынкевич атап өтеді. Ол құдалықтың бұл т‰рі көпке созылып, талай жағдайға душар болатындығын ескертумен бірге, ұл әкесі баласы туысымен уәдеге беріктігін дәлелдеу ‰шін қыз әкесіне бір жылқы беріп, асықпай қалыңмалын да төлей беретіндігін көрсеткен. Қазақ арасында ежелден келе жатқан құдалық т‰рінің бірі — бесікте жатқан екі нәрестені атастырып қою. Мұндай құда- лықты “бесік құда” дейді. Балалары шыр етіп д‰ниеге келісімен айттыру — негізінен ерекше бір мақсатты діттеген әкелердің ісі. Кейбіреулер келешекте ісі т‰сетін адаммен жақындасуды көздесе, енді біреулері (әсіресе, дәулеті шағын орта шаруалар) бесіктегі балалары ержеткенше қысылып-қымтырылмай қалыңмалды біртіндеп төлеуді көксейді. Қыз әкесінің де өз есебі өзінде болады. Біреулері қызы ‰шін ерте алынатын қалың- малдың өсімін пайдалану мен ол малды керегіне ұстауды, тіпті ер баласына айттырған қыз ‰шін қалыңға беруді ойласа, енді біреулер шағын дәулетін төгіп-шашпай, асықпай жасау жинап, уақыты келгенде баласын дұрыстап ұзату қамын ойлайды. Ежелгі қазақ жұртшылығында балаларын жастай айттыру жиі кездескен. Қалыңмалды қай уақытта болсын онша қысылмай өтеуге м‰мкіндігі бар ауқатты адамдар, әсіресе белгілі байлар төтенше жағдайға байланысты болмаса, бесіктегі балаларын атастырып, құда болуды құптамайтын. Өйткені, байлар құда болу мәсе- лесінде ел арасындағы рулық талас-тартыс, билік, ықпал, сән- салтанат жайларын негізгі мақсатына сай пайдаланатын. Демек, олардың негізгі ойластыратыны — болашақ қалыңдық пен к‰йеудің шаруашылық жағдайы. Қалыптасқан шаруашылық олардың тұрмыс жағдайына, өміріне айтарлықтай әсер етеді. Ендеше, мұның өзі әркімнің сана-сезімін оның тұрмыс-жағдайы, болмысы билейді деген материалистік қиғаданың қазақ арасындағы тікелей көрінісі секілді. Бесік құда тек қазақ халқына ғана тән нәрсе емес. Оның Орта Азия халықтарының көбінде болғандығын Н. А. Кисляков атап көрсеткен. Қай халықта болмасын бесік құда болудың мәні мен мақсаты жоғарыдағы қазақтар арасындағы бесік құдалықтың 70 мазмұнымен т‰гелдей ‰йлеседі. Н. А. Кисляковтың айтуынша, мұндай құдалар шамасынша бір-біріне сый-құрмет көрсетіп, кейде балаларының көйлектерінің етегіне ішек салып, олардың бірінің к‰йеу, екіншісінің қалыңдық болғанын әйгілеген. Мұндай құдалар арасында қалыңмал мөлшері де кейде ша- ғындау болған. Сайып келгенде, бесіктегі нәрестелерді атастыру әдетінің т‰п тамыры өте көне замандарға, яғни аналық дәуірге кететін тәрізді. Ана ‰стемдігі дәуірінде бір аналық рудың ұлдары туысымен екінші аналық рудың қыздарының к‰йеулері болып саналса, екінші аналық рудың қыздарының к‰йеулері болып саналатын неке т‰рін “ортодоксалды неке” деп атаған. Ел қорғаны болған ер-азаматтар, ел еркесі атанған сал мен сері, ақындар қалыңдықты өздері таңдаған. Құда т‰су қалыңдық таңдаудан кейін ж‰ргізілетін. Бұдан қазақ арасында әрдайым ер азаматқа қалыңдық таңдауда ерік беріле берді деген ұғым шықпайды. Кейде қатыгез әке өз ‰кімін ж‰ргізіп, дегенін істететін. Бұған “Қыз Жібек” жырындағы Базарбай сияқты феодалдың баласы Төлегенге жасаған қаталдығы айғақ бола алады. Жігітке қалыңдық таңдауда ата-ананың жанашыр жақын туыстары көмектесетін. Қыз таңдаушылар қыздың жағымды- жағымсыз жақтарымен т‰гелдей танысатын. Қыз таңдау ісі аяқталған соң, к‰йеу жағы қыздың әкесіне құда т‰сіп, қалыңмалын төлеп, әдет-ғұрып бойынша толып жатқан алыс-берістер, жол-жобалар орын-орнымен екі орындал- ғаннан кейін, қыз ауылында ұзату, к‰йеу ауылында келін т‰сіру тойы жасалып, құдалық арқылы неке құру т‰рі аяқталады. Некелесудің көне т‰рінің бірі — қызды алып қашып ‰йлену. Қазақ арасында қыз алып қашудың ең көп кездесетіні — өзінің айттырылған заңды қалыңдығын алып қашу. К‰йеу жағын мұндай іске мәжб‰р ететін әрт‰рлі себептер болған. Кейде қыз әкесі құдасына не к‰йеу баласына көңілі толмай немесе өзіне пайдалы басқа адаммен құдандалы болып, оны өз м‰ддесіне сай пайдаланғысы келеді. Мұндай жағдайда әрт‰рлі сылтаулармен алғашқы құдасына қыз ұзату ісін ұзарта береді. Тіпті, қалыңмалдың т‰гелдей төленіп немесе оның негізгі бөлімінің берілгендігіне де қарамай, қызын “әлі жас” деген с‰йретпемен дәйекті жауап бермей, кешіктіре береді. Бата 71 бұзуға дейін баратын қыз әкесінің мұндай жат ойын сезген жігіт жағы да бірнеше рет кісі салып, алдынан өткеннен кейін қалыңдықты алып қашу шарасын қарастырады. Мұндайда қыз әкесі де қамсыз болмайды. Сондықтан, қалыңдықты алып қашудың ең тиімді жағын ойластырады. Егер қыз әкесі алғашқы құдасының тек кедейлігін менсінбей қызын байлығына, мансабына қызығып, жасы ‰лкен шалға немесе “Аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін” дегендей, әкесі бай кемтарға, кейде тіпті тоқалдыққа бергісі келгенде оң- солын танып қалған қыз бұған көнгісі келмейді де, шамасынша қарсылығын білдіреді. Мұндай жағдайда алғашқы атастырған қайын жұртының алып қашуына оңайырақ болады. Егер алғашқы айттырған жеріне қалыңдықтың да барғысы келмейтіндігіне көзі жеткен к‰йеу жағы қалыңмалы төленіп не жартылай беріліп қойса, м‰мкіндігі болса зорлықпен, болмаса қапысын тауып ұрлап әкетуге дейін барады. Мұндайда к‰йеу жағы тегеурінді ел болса, батыл келеді. Қызды еріксіз әкеткен жағдайда к‰йеудің өз ауылына тікелей апармай, басқа жерге бой тасалай тұрып, оқиғаның барысына қарай іс істейді. Қыз әкесі қандай мықты болғанмен, әдет-ғұрып алдында өзінің шеттігін сезіп, аса батыл қимылға бармайды. Оған қосымша қалыңдық- тың қалыңмалын төлеп, енді керек болған жағдайда тартып әкету осал ел мен дәрменсіз к‰йеудің қолынан келмейді. Мұндай істі өзіне сенген, тәуекелге көз жұмған намысқой ауыл адамдары ғана істейді. Олар әрдайым болған іске бекем болуға т‰йінеді. Құда т‰су салты бойынша құйрық-бауыр жегізіп, ақ бата жасалып, қалыңмал т‰гелдей немесе жартылай төленіп қойған жағдайда өз қалыңдығын алып қашудың қандайы болсын кешірілмес к‰нә емес. Дегенмен, мұндай жағдайда қалыңдықты алып қашқан к‰йеуге әрт‰рлі мөлшерде айып кесіледі. Қалыңдықтың келісуімен әкетсе және де әкету алдында құда алдынан бірнеше рет өтіп, қалыңдықты беру туралы өтініш болса, айып мөлшері соншалықты көп болмайды. Ал, мұндай ескерту болмаса, оған қосымша қыз төркіні әлді жер болса, айып мөлшері бір тоғыздан ‰ш тоғызға дейін барады. Кейде намысқой қыз әкесі қызын қайтарып алып, тез арада тойын жасап, жасауымен қолынан да береді. Көбінесе қалыңдығын 72 алып қашқан к‰йеу жағы айыбын мойындап, қыз әкесінің алдына келсе болды, әдет-ғұрып бойынша заңдылық келісімге келетін. Сайып келгенде, өз қалыңдығын алып қашу (әсіресе, қалыңмалы төленген соң) бата бұзғандық болып табылмайды. Енді қыз алып қашудың жоғарыда айтылғаннан басқа т‰ріне тоқталайық. Біреудің айттырып қойған, керек десеңіз қалың- малы төленіп қойған қалыңдығын алып қашу да қазақ арасында кездесіп тұратын. Мұндай оқиғалар мынадай жағдайларға байланысты болатын: біріншіден, ержеткен сұлу қыздардың әрқашан ел ішіндегі еті тірі өнерлі жастардың назарын аудара- тындығы заңды. Ал, қазақ дәст‰рінде ата-аналардың балаларын жастайынан атастырып қоятындығын еске алсақ, көркімен де, өнерімен де талай жанды тамсандыратын сұлу қыздардың бой жетіп қалған кезінде басы босы некен саяқ кездесетіндігіне к‰мәндануға болмайды. Мұндайда ержеткен қыздар өз бойына тең санаған болашақ к‰йеуіне бар ‰мітін артып, сонымен бақыт табуды армандайтын. Ал, енді көрікті бойжеткеннің барар жері де, болашақ к‰йеуі де ойлаған жерден шықпаса, тек қалың- малын жыға беріп, сұлуды құшпақ болып ж‰рген жасы келген бай не өнерсіз, кемтар болса, осындай жағдайда ақ батаны аттап, с‰йгенімен қашып кететін. Намысқа шыдамаған жесір иесі қыз алып қашқан жігіт ауылын шауып, жесірін тартып әкетумен бірге, мал-м‰лік, тіпті сол ауылдың басқа қыздарын қоса әкету сияқты зорлық жасап, ел арасында бітпейтін барымта, шабыс басталатын. Нәтижесінде б‰кіл қауым жазықсыз жапа шегіп, к‰йзелушілікке ұшырайтын. Кейде мұндай шапқыншылық қаупін болдырмау ‰шін кейбір қатыгез билер бірін-бірі с‰йген екі жасты қорғай алмай, намыс кегі кернеген даугер жағына ұстап беріп, аяғы өкінішті өліммен бітетін. Бұған мысал ретінде “Еңлік—Кебек” трагедиясын атап өтсек болады. Ал, ешкімге айттырылмаған басы бос бойжеткен қызды алып қашу өз алдына назар аударарлық мәселе. Басы бос қызды алып қашу да әрт‰рлі жағдайларға байланысты болатын. Мұндай жағдай, көбінесе, бірін-бірі с‰йген жастар арасында кездесетін. Өйткені, қалыңмалды ойдағыдай етіп төлеуге шамасы келмейтін жігіттерге өз қолынан қызын беруге қыз әкесі әрдайым қарсы болатын да, құдалықтан ат-тонын алып қашатын. Мұндайда бір- 73 бірін ұнатқан жастар өз беттерімен қосылуға серттесіп, қыз ешкімге білдірмей уәделі жерге баратын да, жігіт сенімді жол- дастарымен келіп алып қашатын. Әке-шешесінің рұқсатынсыз қашқан қызды к‰йеу жігіт бірден өз ауылына апармай, басқа жақтағы сыр сақтарлықтай немесе қысылғанда пана болар- лықтай тамыр-таныстары мен құдандалы елдерге апарып, келіссөз аяқталғанша бой тасалай тұратын. Кей уақытта қуғыншының келмейтіндігіне көзі жеткен іргелі ауыл өз еркімен келген келінді бірден-ақ ауылына т‰сіріп, тойын да жасата беретін. Қайткен к‰нде осындай жағдайдың көпшілігі жастар- дың ықыласын бұзбай, екі жақтың ‰йлесуімен аяқталатын. Мұндайда қыз т‰скен жерінде қалып, ол ‰шін қалыңмал, т‰йе бастатқан тоғыз не қалың мөлшеріне тең айып беріп, қыз әкесінің оң батасын алатын. Қызының өз еркімен кеткендігіне көзі жеткен ата-ана “Бетінен жарылқасын” деп, баласының бақытты болуына тілектерін білдіретін. Ал, қалың мен айыбын алған соң қызына жасауын беріп, қолынан ресми т‰рде ұзататын. Бұдан кейін жігіт әкесі келін т‰сіру тойын жасап, құдаларын шақырып, әрт‰рлі әдет-ғұрыптарын, ырымдарын, жол-жоралғыларын жасайтын, құдалар арасындағы алыс-беріс, қарым-қатынас әдеттегідей қалпына т‰сіп, өмір көші ары қарай жылжи беретін. Қыз алып қашудың бұл т‰рі қайсыбір уақытта керісінше аяқталады. Қыз төркіні тегеурінді ел болса, қызының өз еркімен кеткендігіне қарамай, алып қашушы елді шауып-жаншып, қыздарын тартып әкететін кездер де болып тұратын. Махаббаты ‰йлескен екі жастың ата-аналарының құда т‰сіп, қыз беріп, келін т‰сіруге шамалары келмейтіндей жағдайда екі жағы астыртын келісіп, жігіт жағы жасырын алып қашқан болады да, қыз төркіні білмей қалған болып қолдарынан аттан- дырып жібереді. Мұндай жағдайда құдалар арасында ешбір келіспеушілік қаупі болмайды. Келін т‰сірген ауыл өз шама- сынша той жасайды. Кешікпей қыз әкесіне кісілер жіберіледі. Әдетте, одан кешірім сұралып, айып төленеді. Әрт‰рлі жол-жоба екі жағынан да әдеттегісінше орындала береді. Кейбір мықты ауылдың жігіттері қызбен алдын ала келіспей- ақ алып қашатын жағдай қазақ арасында кездесіп тұратын. Өкінішке орай, осы әдет қазіргі уақытқа дейін сақталған. Еріксіз 74 әкелінген қызды алдап-сулап, сөзге көндіріп, әкесіне беделді адамдар бастаған елшілер жіберіліп, айыбы мен қалыңмалын төлеуге әзір екендігін білдіретін. Мұның айыбы ауырлау болғандықтан, қыз төркіні айыбы мен қалыңмалын толық етіп алуға тырысатын. “Тас т‰скен жеріне ауыр” дегендей, еріксіз болса да, қыз барып қалған соң, қайтып әкетуді ар көріп, көбінесе ризашылығын беретін. Ал, қыздың өзі көнбесе, екі ел арасында дау-шар басталып, билер алдына ж‰гінісетін де, кінәліге айып кесіп, қызды ‰йіне қайтаратын. Мұндай жағдай сирек кездесетін, оның өзінде қызды алмақ болған адам кемтар не тым кәрі болса немесе бірнеше әйел ‰стіне тоқалдыққа алмақ болса, ақыл тоқтатқан батыл қыздар ғана мұндай қорлыққа ешқашан мойынсұнбайтын. Көпшілік жағдайда бұйығы өскен жас қыздар ғана көндіге беретін. Бұдан кейінгі әңгіме тек төркінімен келісуде қалатын. Қызы көнген жағдайда төркіні теріс кетпейтін. Алда-жалда қыз төркіні мен к‰йеу арасында шыққан дау қалыңмалдың не жасаудың толық берілмеуі төңірегінде ғана болатын. Ал, қызды қайырып алу деген атымен к‰н тәртібіне қойылмайтын. “Қайыра шапқан жау жаман, қайтып келген қыз жаман” деген мақал тегін айтылмаса керек. Қазақ арасындағы неке құрудың бір т‰рі ертеректе көрші халықтармен жиі болып тұрған соғыстар мен шабыстарда қолға т‰скен тұтқын қыз, келіншектерге ‰йлену болып табылады. Феодалдық қоғам қатынастарының ‰стем болған кезінде қазақ хандары мен билерінің м‰ддесіне сай қалмақ, қырғыз, өзбек, т‰ркімен, қарақалпақ және башқұрт халықтарымен болған қантөгіс шайқастардың нәтижесінде қолға т‰скен тұтқын қыз, келіншектерді ең алдымен соғысқа қатысқан батырлар бөлісетін де, одан қалғандарын ел шетіне кірер-кірмес алдынан сауғалап шыққан туыстары алатын. Тұтқынға т‰сіп батырлар ‰лесіне не сауғаға тиген жас қыздармен неке құратын болса, мосқал тартқандарының к‰ні к‰ңдікке өтетін. Жаугершілікте қолға т‰скен Орта Азия халықтарын былай қойғанда, діні, тілі, әдет- ғұрпы, салт-санасы бөлек қалмақ қыздарының қазаққа сіңісіп кеткендері туралы қазақ арасында аңыз-әңгімелер жиі кездеседі. Ата-анадан ерте қалып, жетімдіктің, жоқшылықтың зар- дабын басынан өткізген жарлы жігіт ес білісімен өз еңбегімен к‰н көруге кіріседі. Мұндай адамдардың, әдетте қалыңмал беріп 75 әйел алуға, өз бетімен ‰й болуға көбінесе м‰мкіндігі болмайды. Сондықтан, олар көп жыл бойы жалда ж‰ріп, ‰йлену ‰шін мал табуға кіріседі. Кейде олар қызы бар, ұлы жоқ адамдарға бірнеше жыл қалыңмал ‰шін қызмет істеп, қызын алатын. Өз еліне жанашыр жақыны жоқ жарлы жігіттер бөтен елде кәсіп қуып ж‰ріп ‰йленіп, қайын жұртында қалып қойса, оны “кірме к‰йеу” деп атаған. Бірақ, олардың барлық шаруашылығы қайын атасының шаруашылығынан м‰лде бөлек болатын. Сөйтіп, қазақ арасында әлде де болса сақталып келген к‰йеудің қалыңдық әкесінің қолына енуі не сол елге кірме болып қалып қоюы патриархалды қарым-қатынастан бұрын болған матриархалдық некенің жұрнағы болса керек. Сон- дықтан да патрилокалды некенің әбден жеңген кезінде оның ішінара бой көрсетуі оқшау көрінуі заңды нәрсе. Неке құрудың ең бір көне т‰рінің, яғни алғашқы қауымдық қоғамда болған топты некенің жұрнағы ретінде қазақ арасында әмеңгерлік (левират) және балдыз алу (сорорат) әдет-ғұрыптары бойынша ‰йлену тәртібі к‰ні б‰гінге дейін сақталып келді. Бұл әдеттер тек қазақ халқына ғана емес, сонымен бірге көптеген т‰ркі тілдес халықтар мен монғол халықтарына тән. Әмеңгерлік және балдыз алу әдеттері алғашқы қауымдық қоғам қатынастарының қалдығы ретінде осы к‰нге дейін өзінің алғашқы мазмұнын өзгертті. Қоғамдық қатынастардың өзгеруіне сай бұл әдеттердің де мазмұны жаңғырып отырды. Мәселен, Н. А. Кисляковтың айтуынша, егер тапсыз қоғамға “басқа бір рудың апалы-сіңлілі қыздарына тән топты неке правосы ортодоксальды некенің негіздерінің бірі болса”, Қытай жазбалары бойынша әмеңгерлікпен балдыз алу әдеттері ертедегі ғұндарда “…тұқым ‰зілу қаупін болдырмау мақсатымен” қолданылған. Ал, таптық қоғамда әмеңгерлікпен балдыз алу әдеттері қалыңдықты қалыңмал төлеп сатып алумен және мұрагерлікпен тығыз байланысты болған, яғни оның барлық экономикалық жағдайларымен араласып жататын. Бұдан әмеңгерлік пен балдыз алу әрекеттерінің сонау алғашқы қауымдық қоғамнан бастап біздің заманымызға дейінгі даму жолын байқауға болады. Ең көне топты некенің қалдығы ретінде ертедегі ғұндарда бұл әдеттер тұқым ‰зілуін болдырмай, әркімнің ‰рім-бұтағының ары қарай жалғасуын қамтамасыз ету 76 мақсатын көздегендік болса, кейініректе таптық қоғамдағы тауарлы ақша айналымының дамуына байланысты оған тек тұқым сақтау мақсаты тұрғысынан емес, экономикалық тұрғы- дан да қарайтын болды. Бұған қазақ өміріндегі әмеңгерлік және балдыз алу әдеттерінің қалыңмал, жасау және мал-м‰лкіне байланысты іске асатындығы анық мысал болады. Қазақта “Аға өлсе жеңге мұра, іні өлсе келін мұра” деген мақалға айналған нақыл бар. Мұның негізгі мәні к‰йеуі өлген жеңгені ағасының мұрагері есебінде қайнысы алады немесе к‰йеуі өлген келінін қайнағасы алады деген сөз. Мұра есебінде тек әйел ғана емес, онымен бірге бала-шағасы, мал-м‰лкі де өлген адамның ең жақын мұрагеріне тиеді. Ағалы-інілі адамдар бірінің баласын бірі әрдайым “балам” дейді. Әсіресе, ағасына інісінің баласы тек қана бала қатарында болса, інісіне ағасының баласы іні қатарында болады. Сондықтан, әкесі өлген жас балаларға жетімдік көрсетпеу ‰шін, әсіресе, олардың жас шешесі бөтен елге кетіп, мал-м‰лікті бөтенге олжа, жас балаларды жат бауыр еткізбеу ‰шін жесірді ешқайда жібермей, жақын әмеңгері иемденуге тырысады. Қазақтың әмеңгерлік правосы туралы егжей-тегжейлі деректерді Л. Баллюзиктің еңбегінен табамыз. Ер балалары бар жесір қайнағасына, қала берді қайныларына тиеді және барлық мал-м‰лік әмеңгердің қарауына өтеді. Баласыз жесір әмеңгерінің біріне шыққан уақытында тек төсек-орын, киіз ‰й, азын аулық малдан басқа ештеңе алмай, қалған мал-м‰лік туыстар арасында бөлінетін. Жесірде бір ғана қыз болса, ол өз ‰лесімен шеше қолында болады, ал бірнеше қыз болған жағдайда шеше қолында біреуі ғана қалып, қалғаны өз ‰лестерімен туыстар арасында бөліске т‰седі. Егер жесірдің бір ұл, бірнеше қызы болса барлығы т‰гелдей мал-м‰лкімен, шешесімен бірге әмеңгер қолына өтеді. Баласы бар егде тартқан жесір тұрмысқа шықпаймын десе, оған зорлық болмайды. Ылғи қыз болған жағдайда бір туысының ер баласын асырап, бауырына салады. Әмеңгерлерінің ешқайсысына шыққысы келмей, басқа біреуге шыққысы келген жесірді шама келгенше жібермеуге тырысады. Кей уақытта зорлау да болып қалады. Бірақ, оның бәріне көнбеген жағдайда д‰ние-малдан тіпті балалардан да айырып, баратын к‰йеуінен қалыңмал талап етіп, 77 айып алып қана жіберетін. Жесір тарапынан мұндай қарсы- лықтың ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап к ‰шейе т ‰скендігін Л. Баллюзик ескерте кеткен. Бұдан кейінгі көптеген авторлар әмеңгерлік право туралы жоғарыда айтылған Л. Бал- люзиктің деректеріне еш жаңалық қоспай, әрқайсысы әрт ‰рлі дәрежеде осы айтылғандарды қайталаумен болған. П. Е. Маковецкий зорлап көндіретін жесірге баса көңіл бөлген, ал И. Аничков біршама асыра сілтеп, шындыққа қиянат жасауға бой ұрған. Мәселен, И. Аничковтың айтуынша, жап-жас жігіттердің әйел ‰стіне мосқал тартқан жесір жеңгесіне әмеңгерлік құқық бойынша ‰йлену себебі: біріншіден, жеңге ‰шін бір кезде төленген қалыңмалды босқа жібермеу; екіншіден, оның қызы болса, келешекте ол ‰шін алынатын қалыңмалды өзіне екінші әйел айттыру ‰шін пайдалану мақсатын көзде- гендіктен деп т ‰сіндіреді. Біздің қолымыздағы көптеген әдебиет, мұрағат деректері, әсіресе, өзіміз ел арасынан жинаған мәліметтер бойынша жесірді әмеңгерлік әдетімен к ‰йеуге шығуға ылғи зорлау, к ‰штеу әдісімен мәжб ‰ р етеді деу қиянат сияқты. Әрине зорлау, жәбірлеу де жиі болған, бірақ б ‰кіл халық осылай істеді деу шындыққа жатпайды. Ал, қыздың қалыңмалын өз м ‰ддесіне пайдалану мәселесіне келсек, ол да жете т ‰сінбей, сырттай топшылаудан туған жаңсақ пікір. Тіпті, бұған дәлел ретінде қызға берілетін жасау мен той шығындары көпшілік жағдайда ол ‰шін алынатын қалыңмалдан артық болатынын айтсақ та жеткілікті. Әйелі өліп, жас балалары жетім қалған жағдайда басы бос, жас шамасы шамалас балдызын оның еркімен алу қай заманда болсын моральдық нормаларды бұзғандық болып табылмайды. Туған жиендеріне нағашы апасының қамқорлығы өз шешесінен кем болмайды. Әмеңгерлікпен жеңге алу да, балдыз алу да алғашқы қауымдық қоғамға тән топты некенің, яғни туысқан ерлердің бәріне ортақ әйелдер не туысқан қыздардың бәріне ортақ к ‰йеулер болған көне некелік қатынастың қалдығы екені даусыз. Қазақта болған неке құру т ‰рлерінің ең негізгісі қалыңмал төлеп, қыз айттыру арқылы ‰йлену болып табылады. Барлық елдің халықтары тәрізді қазақ халқының да өзіне тән отбасы тарихы бар. Адам баласы ж ‰ріп өткен сан алуан 78 қоғамдық-экономикалық формациялардың қай-қайсысы болма- сын, әрт ‰рлі отбасы формаларымен тығыз байланысты және оны барлық халықтар өз басынан өткізген. Қазақ отбасы мен некесін зерттеудің ғылым ‰шін де маңызы зор. Өйткені бұл мәселе туралы жазылған зерттеулерде қазақ отбасының тарихы толық қамтылмағандықтан, отбасы мен неке проблемасын жан-жақты қарастырудың нәтижесі қазіргі таң- дағы жастардың отбасы-некелік өмірге деген оң көзқарастарын қалыптастыруда себін тигізеді деген ойдамыз. Бұл зерттеулердің отбасы-некелік өмір туралы ой-пікірлері, қағидалары, тұжырымдары, талдаулары отбасы-некелік өмірдің негізін құрайтын отбасы және неке туралы қажетті материалдар мен деректерді береді. Философиялық, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық ғылыми-әдебиеттерді саралай келе, “отбасы”, “неке”, “отбасы-некелік өмір”, “отбасы-некелік өмірге даярлау” ұғымдарына анықтама беруге ықпал етеді. Отбасы дегеніміз — әрт ‰рлі жыныстағы адамдардың өзара көзқарастары мен іс-әрекеттері ‰йлескен, тығыз қарым-қаты- наста болатын әлеуметтік топ. Неке дегеніміз — еркек пен әйел арасындағы табиғи қажет- тіліктен туындаған, ерікті негізде құрылатын, өзара құқықтары мен міндеттері белгіленген, адамның табиғи, әлеуметтік, биологиялық, психологиялық және рухани өмірінің қажеттілігі. Отбасы-некелік өмір — философиялық, әлеуметтік, педаго- гикалық, психологиялық, биологиялық, физиологиялық, жы- ныстық мәселелерді қамтитын құбылыс. Отбасы-некелік өмірге даярлау дегеніміз — жастардың отбасы-некелік білімдерін жетілдіріп, олардың отбасы-некелік өмір туралы дұрыс көзқарастарын және жағымды іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даяр- лаудағы педагогикалық шарттар білім беру, көзқарастарын қалыптастыру, жағымды іс-әрекет ‰лгілеріне дағдыландыру бо- лып табылады. Сондықтан, мәселенің ішкі және сыртқы қайшылықтарын педагогикалық проблемамен байланыстырып шешу маңызды. 79 Отбасы-некелік өмірдің барлық аспектілерін қамтитын бұл материалдар — жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындау мақсатын көздейтін танымдық-тәрбиелік мәні бар “Отбасы-некелік өмірге дайындық” курсының мазмұны. Бұл еңбек жастарымыздың отбасы-некелік өмір туралы т ‰сініктерін кеңейтеді, білім береді және отбасын құруға қажетті дайын- дықты қалыптастырады. Оқу материалдарын шартты т ‰рде “Отбасы мен неке да- муының ғылыми негіздері” және “Отбасы-некелік өмірге дайын- дық бағыттары” атты екі бөлімге бөліп қарастыруға болады. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- даудың негізі қоғамның даму тарихындағы отбасы мен некенің өрістеуі; отбасы т ‰рлерінің жіктелуі, отбасының (репродук- тивтік, жыныстық, тәрбиелік, экономикалық, реттеушілік, бос уақыт, фелицитологиялық) қызметтері, отбасы бюджеті, отбасы м ‰шелерінің қызметі, әке мен ананың рөлі, отбасы құқығы, отбасындағы бала (қыз және ұл) тәрбиесі, отбасы-некелік өмір құрудың негізгі шарттары, отбасы-некелік өмірдегі жұбайлар- дың құқықтары, отбасының психологиясы, махаббат, отбасы дипломатиясы мәселелерінің теориялық қағидалары болып табылады. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- дау ‰лгісі мынадай кезеңдер бойынша орындалғанда ж ‰зеге асатындығын тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижесі көрсетті. Бірінші кезең, оқушыларға отбасы мен некенің әлеуметтік дамуының теориялық қағидаларын меңгерту және оларды талдау дағдыларын қалыптастыру. Екінші кезең, отбасы мен неке қызметінің мәнін ұғындырып, оларды қазіргі заман- ның талаптарына сай талдау жасауға машықтандыру. ‡шінші кезең, оқушыға болашақ отбасы басшысына қажетті білім мен іскерлік дағдыларын меңгерту. Отбасына байланысты берілген мәселелер бойынша келешекке жоспар жасауға және мақсат қоя білуге ‰йрету. 80 2-ТАРАУ. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ОТБАСЫ-НЕКЕЛІК ӨМІРГЕ ДАЙЫНДАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ 2.1. Оқушыларды отбасы-некелік өмірге даярлаудың ‰лгісі мен технологиясы Ғылыми-педагогикалық әдебиеттер мен зерттеу нәтижелері көрсеткендей, отбасы-некелік өмірдің негізгі көрсеткіштері мынадай бағыттар бойынша айқындалады: 1) көзқарас; 2) білім; 3) іс-әрекет ‰лгілері. 1. Отбасы туралы көзқарастар: отбасы; неке; отбасы бюджеті; отбасындағы тәрбиенің болу қажеттігін т ‰сіну; отбасын құ- рудың қажеттігі; отбасының әлеуметтік мәні; отбасы м ‰ше- лерінің құқығы; некелесуге дейінгі қарым-қатынас қажеттігі; ата-анаға қамқорлық; отбасында балаларға дұрыс тәрбие беру- дің қажеттігі; отбасындағы қыз бала тәрбиесінің ерекшелігі; отбасындағы ұл бала тәрбиесінің ерекшелігі; отбасы м ‰ше- лерінің қарым-қатынасының орнықты болуы; отбасында кезде- сетін қиыншылықты шешу жолдары және т.б.; 2. Отбасы туралы білімдері мен т ‰сініктері: отбасы; неке; отбасы мен некенің тарихи дамуы; қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшелігі; отбасы т ‰рлерінің жіктелуі; отбасы қызметінің ерекшеліктері; отбасының репродуктивтік қызметі; отбасының жыныстық қызметі; отбасының тәрбиелік қызметі; отбасының экономикалық қызметі; отбасының реттеушілік қызметі; отбасының бос уақыт қызметі; отбасының фелицитологиялық қызметі; отбасы мен некенің әлеуметтік мәні туралы және т.б.; 3. Отбасындағы іс-әрекет ‰лгілері: отбасы м ‰шелері ара- сындағы өзара құрмет қарым-қатынасын орнату; әлеуметтік ортамен тығыз байланыста болу; көпшілік-бұқаралық ақпарат- тар мен хабарлар жайында мағлұматтар алу; әдебиет пен өнер саласынан хабардар болу; табиғи ортаны к ‰тіп-баптау; отба- сындағы әкенің жеке басының қадір-қасиеті; отбасындағы ана рөлінің ерекшелігі; отбасындағы ата мен әженің орны; ата-ана мен балалар арасында дұрыс қарым-қатынас орнату; ана мен қыз бала арасындағы қарым-қатынасты нығайту; әке мен ұл 81 бала арасындағы байланысты нығайту; ‰лкенді сыйлау, кішіге көмек көрсету; отбасында теріс іс-әрекеттерді болдырмау; салт- дәст‰рімізді сақтау; әдет-ғұрпымызды қадір тұту; тілімізді, дінімізді қадірлеу; еңбекс‰йгіштікке, имандылыққа баулу және т.б. Кейінгі жылдары дәйектелген жаңа педагогикалық теория- ларды басшылыққа ала отырып, оқушылардың әр сыныптағы жеке даралық қалыптасу, даму ерекшеліктерін ескере келе, жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмірге даярлы- ғының көрсеткіштері ретінде мыналар алынды: 1) жоғары сынып оқушыларының отбасы туралы көзқарастары; 2) жоғары сынып оқушыларының отбасы туралы білімі; 3) жоғары сынып оқушыларының отбасындағы іс-әрекет ‰лгілері. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмірге деген көзқарасы ретінде отбасы, неке, отбасы бюджеті, отбасындағы тәрбиенің болу қажеттігін т‰сіну, отбасын құрудың қажеттігі, отбасының әлеуметтік мәні, отбасы м‰шелерінің құқығы, неке- лесуге дейінгі қарым-қатынас қажеттігі, ата-анаға қамқорлық, отбасында балаларға дұрыс тәрбие берудің қажеттігі, отбасын- дағы қыз бала тәрбиесінің ерекшелігі, отбасындағы ұл бала тәрбиесінің ерекшелігі, отбасы м‰шелерінің қарым-қатына- сының орнықты болуы, отбасында кездесетін қиыншылықты шешу жолдары және т.б. айқындалады. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмір туралы білімі отбасы туралы т‰сінігімен, қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері жөніндегі пікірімен, отбасының жіктелуіне қатысты ұғымдарымен, отбасының жыныстық, эко- номикалық, реттеушілік, бос уақыт қызметі турасындағы ойларымен және отбасы мен некенің әлеуметтік мәні жайлы көзңарасымен анықталады. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмірге дайындығының ерекше бір көрсеткіші — отбасындағы ‰лгілі іс- әрекеттері, яғни отбасы м‰шелері арасындағы өзара құрмет қарым-қатынасын орнату; әлеуметтік ортамен тығыз байла- ныста болу; көпшілік-бұқаралық ақпараттар мен хабарлар жайында мағлұматтар алу; әдебиет пен өнер саласынан хабар- дар болу; табиғи ортаны к‰тіп-баптау; отбасындағы әкенің жеке басының қадір-қасиеті; отбасындағы ана рөлінің ерекшелігі; 82 отбасындағы ата мен әженің орны; ата-ана мен балалар ара- сында дұрыс қарым-қатынас орнату; ана мен қыз бала ара- сындағы қарым-қатынасты нығайту; әке мен ұл бала арасын- дағы байланысты нығайту; ‰лкенді сыйлау, кішіге көмек көр- сету; отбасында теріс іс-әрекеттерді болдырмау; салт-дәст‰- рімізді сақтау; әдет-ғұрпымызды қадір тұту; тілімізді, дінімізді қадірлеу; еңбекс‰йгіштікке, имандылыққа баулу және т.б. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмірге дайындығы дегеніміз олардың отбасы туралы көзқарастарының пайда болуы, отбасы туралы білімдерінің ж‰йеленуі және отба- сындағы ‰лгілі іс-әрекеттерінің қалыптасуы болып табылады. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмірге деген көзқарасы, білімі және іс-әрекеті қоршаған ортада: отбасында, мектепте, көшеде және басқалармен арадағы қарым-қатынаста көрініп, біліне бастайды. 2-суретте зерттеу жоспарының мазмұнында жоғары сынып оқушыларының бойындағы енді біліне бастаған отбасы-некелік өмірге деген қадір-қасиеттерді одан ары дамытып, ұштай т‰су ‰шін оның жеке тұлғалық бітім болмысын, отбасы-некелік өмірге деген жаңа сапаларын жетілдіру мақсатында “Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың ‰лгісі” жасалынды. Модель бойынша отбасы-некелік өмірге дайындықтың мынандай кезеңдері қарастырылады: 1) мектепке дейінгі отбасы туралы мәліметтер алатын орта — ата-ана, тәрбиешілер, әлеуметтік қауым; 2) мектептегі отбасы-некелік өмірге дайын- дық — теориялық, практикалық және факультативтік сабақтар; 3) сыныптан тыс отбасы-некелік өмірге дайындық іс-шаралары — тәлім-тәрбиелік және әдеби-музыкалық кештер, апталықтар, зиялы қауым өкілдерімен кездесулер, дөңгелек ‰стелдер, пікірталастар, тәрбие сағаттары; 83 2-сурет. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың моделі ОТБАСЫ-НЕКЕЛІК ӨМІРГЕ ДАЙЫНДЫҚ Мектепке дейінгі мекемелер Ата-аналар Ұстаздар Әлеуметтік қауым М Е К Т Е П Факультативтік сабақ Теориялық сабақтар Практикалық сабақтар Сыныптан тыс іс-шаралар Тәлім-тәрбиелік кештер Әдеби-музыкалық кештер Зиялы қауым өкілдерімен кездесулер Пікірталас, дөңгелек ‰стелдер Д а й ы н д ы қ н ә т и ж е с і ОТБАСЫ-НЕКЕЛІК ӨМІР ТУРАЛЫ КӨЗҚАРАСЫ ОТБАСЫ- НЕКЕЛІК ӨМІР ТУРАЛЫ БІЛІМІ ОТБАСЫ-НЕКЕЛІК ӨМІРДЕГІ ІС- ӘРЕКЕТ ‡ЛГІЛЕРІ Мақал-мәтелдер, салт-дәст‰рлер, нақыл сөздер, ‰лгі-өнеге көрсету, ырым ету, тілектестік білдіру, бата беру, нанымдар, сенімдер және т.б. Талдау, жинақтау, қорытындылау, педагогикалық бақылау, эксперимент, сұрақ-жауап, әңгіме, іс-қағаздарды талдау және т.б. Халықтық педагогика әдістері Педагоги- калық әдістер 84 4) жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- даудың педагогикалық әдіс-тәсілдері: талдау, жинақтау, қоры- тындылау, бақылау және эксперимент ж ‰ргізу, сұрақ-жауап, әңгіме, модельдеу, т.б. және халықтық педагогика әдістері: мақал-мәтелдер, салт-дәст ‰рлер, нақыл сөздер, ‰лгі-өнеге көр- сету, ‰йрету, т ‰сіндіру, ырым ету, тілектестік білдіру, бата беру, қолдау, ақыл-кеңес, т.с.с. Жеке тұлғаның рухани қалыптасуында орта мектеп шешуші рөл атқарады. Себебі, мәдениетті сақтаушы, әрі келер ұрпаққа жеткізуші басты құрал — білім. Білім беру — қоғамның экономикалық тұрғыдан г‰лденіп, көркейуінің кепілі ғана емес, сонымен қатар оның парасаттылық негізін қалайтын рухани жасампаздықтың аса маңызды саласы. Сондықтан, жалпы білім беретін орта мектептің т ‰пкі стратегиялық нысанасы м ‰лде жаңаша шығармашылық тұрғыдағы, танымдық ой-өрісі биік, д ‰ниеге этикалық, эстетикалық тұрғыдан жоғары жауапкер- шілікпен қарай білетін біліктілігі, рухани мәдениеті жоғары адамдардың жаңа легін қалыптастыру идеясы болуға тиіс. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- даудың негізгі формаларын төмендегідей мәнде белгіледік: — жоғары сынып оқушыларына отбасында, қоғамда және халық тұрмысында қалыптасқан жарасымды қарым-қатынас пен мінез-құлық формаларының мәнін игерту; — жоғары сынып оқушыларының моральдық сезімінің от- басылық-адамгершілік сапасының дамуына ықпал ететін тәр- тібін, мінез-құлық мәдениетін қалыптастыру; — халықтық және өркенниеттік, отбасылық құндылықтарды игерту негізінде жоғары сынып оқушыларын отбасылық жауап- кершілікке баулу; — мектептің оқу-тәрбие жұмысының барлық формаларын жоғары сынып оқушыларының отбасылық тәрбиесін қоғам талаптарына негіздеп, әлеуметтендіруге бағыттау. Жоғарыда нақтыланған және басқа да жалпы адамзаттық құндылықтар қатарынан орын алатын отбасылық қадір-қасиет- тер мен сапаларды жоғары сынып оқушыларының бойына дарыту ‰шін, ең алдымен олардың отбасы туралы көзқа- растарын қалыптастыру, екіншіден, отбасы туралы т ‰сініктерін қамтитын білімдер ж ‰йесін меңгерту, ‰шіншіден, жоғары 85 сынып оқушыларына отбасында кездесетін жағымды мінез- құлық дағдылары мен іс-әрекеттерді ‰немі сіңіріп отыру қажеттігі талап етіледі. Осыған байланысты жасалған модель мазмұны бойынша ж‰ргізілген тәрбиелік жұмыстар барысында жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындауды кешенді т‰рде алып қарастырдық. Жоғары сынып оқушыларын, ең алдымен қарапайым отбасылық қадір-қасиеттерге ‰йретуден бастап, отбасы өз Отанының бір бөлігі екендігіне, с‰йіспеншілікке, мейірім- ділікке, қарапайымдылыққа, адалдыққа, әділдікке, шындықты с‰юге, міндетті орындауға, ‰лкендерге құрмет көрсетуге, туыстық қарым-қатынасты бағалауға баули отырып, жамандық пен зұлымдыққа қарсы тұра білуге, немқұрайлықты жоюға тәрбиелеу жолдарын қарастырдық. Ой мен дене еңбегін ажырата білуге, отбасылық еңбектің мәнін т‰сінуге, мектепте алған білімін өмірде қолдануға, отба- сындағы әрбір іс-әрекетте жауапкершілікті сезіне отырып, отбасында ынтымақты болуға тәрбиелеуге назар аударылды. Осы міндеттерді ж‰зеге асыру мақсатында ғылыми-педа- гогикалық әдебиеттерді сараптау нәтижесінде “Отбасы-некелік өмірге дайындық” атты факультативтік курстың бағдарламасы жасалып, оны жоғары сынып оқушылары арасында ж‰ргізіп, жеке тұлғаны жан-жақты дамыту мен қалыптастырудағы педагогикалық ықпалы эксперименттік жолмен тексерілді. “Отбасы-некелік өмірге дайындық” атты факультативтік курстың бағдарламасына кіретін кіріспе сабақта осы сабақтың мақсаты мен міндеттері айқындалады. “Отбасы-некелік өмірге дайындық” сабағының пән ретінде ж‰ргізілуінің басты мақсаты — жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлау. Жастарды отбасы-некелік өмірге даярлау — жеке адамның азаматтық қасиеттерін қалыптастырудағы жалпы тәрбиенің бір т‰рі ретінде көрсетіледі. Отбасы-некелік өмірге дайындық қазіргі таңдағы өзекті мәселе болғандықтан оның к‰рделілігі мен жан-жақтылығы айқындалады. “Қоғамның даму тарихында отбасы мен некенің өрістеуі” атты сабақта отбасы қоғамның өзгермейтін, әрі жойылмайтын маңызды бір бөлігі ретінде, қазіргі таңға дейін отбасы өзінің маңызын жоймағандығы, қоғамның даму тарихында отбасы мен 86 неке т‰рлерінің өрістеуі, олардың типологиясы көрсетіледі. Сонымен қатар, қоғамның отбасы мен некеге деген ықыласы қазір қандай маңызды болса, бұрын да дәл сондай маңызды болғандығы, әр уақытта әлеуметтік қоғамда субъект те, объект те болып, өзінің табиғатын ‰немі өзгертіп, адамзат тарихында қандай да әлеуметтік міндеттерді шешудің әрқашанда алдында болуғаны айқындалады. Отбасы мемлекеттің даму жағдайында өз табиғатының белгілі бір тұрақтылығын жоғалтып, жаңа бір сапаларды қабылдайтыны ашып көрсетіледі. “Қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері” атты сабақта, әрбір ұлтқа тән ерекшелік, оның отбасы мен неке қатынастарына тигізетін әсері айқындалады. Ұлттық психоло- гияға, тұрмыс-тіршілікке, әлеуметтік жағдайларға байланысты қазақ халқының отау құру, некелесу ерекшеліктері, отбасы- некелік өмірге байланысты салт-дәст‰рлері атап көрсетіледі. Қазақ халқының неке құру т‰рлері мен ‰йлену тойын ұйым- дастыру тәртібі, оған байланысты қалыптасқан әдет-ғұрыптары, некелесу жасына назар аударылады. Некелесудің негізгі жолы — құда т‰су, қазақ арасында жеті атаға толмай қыз алыспау себебі, неке мәселесі жөніндегі шариғат қағидасы, неке құрудың ең көне т‰рі — әмеңгерлік және балдыз алу әдеттері талдап көрсетіледі. “Отбасы т‰рлерінің жіктелуі” деп аталатын сабақ ғылыми әдебиеттерде жиі кездесетін отбасының ең негізгі белгісіне қарап топтарға жіктелуімен басталады. Содан соң, отбасы құрамы бойынша: а) нуклеарлық (қарапайым) отбасы; б) к‰рделі отбасы; в) ‰лкен отбасы (10 және одан да көп м‰шелер болғанда); балалар саны бойынша: а) баласыз; б) бір балалы; в) аз балалы (екі-‰ш бала); г) көпбалалы; отбасының стажы бойынша: а) жас жұбайлар; б) жас отбасы; в) баладан ‰міткер отбасы; г) балалары бар жас отбасы; д) орта жастағы жұбайлар отбасы; е) егде жұбайлар жұбы; географиялық белгісі бойынша: а) қалалық; б) ауылдық; отбасындағы басшылық типі бойынша: а) өктем отбасы; б) эгалитарлық отбасы; отбасындағы қарым- қатынас сапасы және жағдайы бойынша: а) сәтті отбасы; б) әлеуметтік сәтсіз отбасы, в) ұстаздығы әлсіз; отбасындағы тұрмыс, отбасы тәртібі бойынша: а) шаруашылық-тұрмыс ұясы ‰лгі отбасы; б) балаорталық отбасы; в) жұбайлық; г) пат- 87 риархалдық; д) пікірталас клубы немесе спорттық топ типіндегі отбасы; е) отбасы — “жұбаныш”; әлеуметтік құрамның бір- келкілігі бойынша: а) әлеуметтік-гомогендік отбасы; б) әле- уметтік-гетерогендік отбасы; отбасы өмірінің ерекше жағдайы бойынша: а) дистанттық; б) студенттік болып бөлінуі жеке-жеке талдап көрсетіледі. “Отбасының репродуктивті және жыныстық қызметтері” атты дәрісте мынандай мәселелер сабақ мазмұны болып табылады: отбасының қоғамның ұясы ретінде қандай типтегі болмасын көп қызмет атқаруы; отбасы қызметінің әлеуметтік мәні; отбасының әлеуметтік институт ретінде жиі өзгеріске ұшырауы; отбасының жыныстық қызметінде махаббаттың алатын орны; жыныстық махаббаттың махаббаттың басқа т ‰рінен ‰лкен қарқындылығымен, тартымды өзгешелігімен, толық және жан-жақты өзаралығымен ерекшеленуі; махаббат — екі адамның өмірде бірге болуына, шынайы және берік некенің қалыптасуына негіз болатын шынайы сезім екендігі айқын- далады. Сонымен қатар, жыныстық қызмет эволюциясы ‰дерісінде отбасы және некенің бірге өзгеруі, адамның жыныс сезімінің хайуаннан айырмашылығы, отбасындағы жыныстық қызметтің мағынасы, адамның жыныстық қатынасын әр уақытта био- әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыру мәселесі жіктеліп, көрсетіледі. Сабақ барысында адамның жеке басының жалпы дамуының жыныстық дамумен байланыстылығы, жыныстық ж ‰ріс- тұрыстың жеке бастың жеке аясы ретінде адамның жалпы даму заңдарына бағынуы, адамның жыныстық қарым-қатынасы ж ‰ріс-тұрысының негізгі белгілері, қоғам және адам өмірінде жыныстық қатынастың мәні мен маңыздылығы, жыныстық қызметтің отбасы с‰йенетін маңызды біріктіргіш негіз ретінде көрінуі айқындалады. Отбасының репродуктивтік қызметі отбасының негізгі қызметінің бірі болып табылады, репродуктивтік қызмет адам табиғатындағы әлеуметтік және отбасының басқа қызмет- терімен аз байланыста болады. Оның биологиялық мәнге көбірек жататындығы, репродуктивтік қызметтің биологиялық және әлеуметтік мәнін айқындаудағы көптеген мамандардың 88 көзқарастары репродуктивтік қызметке тән дуализм екендігі талданады. Репродуктивтік қызмет отбасының орнықтылығына, сондай-ақ басқа көп себептерге: отбасының материалдық және тұрғын ‰ й жағдайына және т.б. тікелей тәуелді болуы мәселе ретінде қарастырылады. “Отбасының тәрбиелік және экономикалық қызметтері” деп аталатын сабақ тәрбиелік қызметтің отбасы эволюциясы тарихында өзгерістерге ұшырауын, патриархалдық отбасында бала тәрбиесімен анасы айналысса, балаорталық отбасында бұл ‰рдіске ата-ананың екеуінің де қатысатынын көрсетумен басталады. Біздің қоғамда жеке адамның тәрбие жұмысына мақсатты ықпал жасайтын нысан ретінде қарастырылуы, тәр- биенің өзіндік тепе-теңдік сақтауды қажет ететін іштей қарама- қайшы ‰рдіс екені, тәрбие әлеуметтік өмірді реттеуші ретінде қоғам алдында, жақындары алдында белгілі жауапкершілікті сезінетін азат жеке адамды тәрбиелеуге тиіс ‰рдіс екендігі т ‰сіндіріледі. Бұл сабақта құлықтылықтың отбасының тәрбиелік қызме- тінде атқаратын рөлі, құлықтық проблемалар туралы қарама қайшы т ‰сініктер, отбасының тәрбиелік қызметінің бірнеше аспектілері: а) баланың жеке басының қалыптасуы, оның қабілеттерінің дамуы, бірінші әлеуметтік бақылауды ж ‰зеге асыруы, құлықтылық және әсемдік, рухани құндылықтарға, еңбекке көңіл бөлуі, денсаулықты нығайту және денені жетілдіру; б) отбасы ұғымының оның әрбір м ‰шесіне барлық уақытта тәрбиелік ықпалын жасау; в) балалардың ата-анаға тәрбиелік ықпалы сабақтың негізгі мазмұны болып саналады. Сонымен қатар, сабақта отбасының балаларға тәрбиелік әсерінің басты ерекшелігі — тұрақтылығы, отбасындағы тәр- биенің ата-ана мен балалардың өзара махаббатына байланыс- тылығы, оның отбасынан тыс тәрбиеден айырмашылығы — көбінесе оның сезімдік сипаты бар екендігіне көз жеткізіледі. Отбасының тәрбиелік қызметі — бұл отбасының маңызды әлеуметтік қызметтерінің бірі екендігі, жеке басты әлеумет- тендіруде, оны белгілі әлеуметтік қоғамда өмір с‰руге дайын- дауда, қабілеттерін дамытуда, баланың болашақ отбасы туралы мұратын қалыптастыруда белсенді фактор екендігі көрсетіледі. 89 Отбасының экономикалық қызметі немесе шаруашылық- тұтынушылық қызметі заңдастырылған тарихи кезеңде отбасын қоғамның ұясы ретінде қарастыру көзделеді. Сонымен қатар, сабақта экономикалық немесе шаруашылық-тұрмыстық қыз- меттің патриархалдық отбасына зор әсер ететіндігі айтылады. Сабақта отбасының экономикалық қызметіне байланысты от- басылық қарым-қатынастың әрт‰рлі аспектілері: ‰й шаруашы- лығын ж‰ргізу, отбасын басқару, отбасы қаражатын орнына келтіру, отбасылық шаруашылық және қосалқы шаруашы- лықтың дамуы ашып көрсетіледі. Сабақтағы өзекті мәселенің бірі — экономикалық қызметтің әлеуметтендіру рөлі. Бұл тақырып бойынша мына мәселелер қаралады: экономикалық қызметтің отбасылық ұжымның өзара қатынасына әсері, отбасында ‰й міндеттерін жұбайлардың, ‰лкендердің және жастардың арасында әділ бөлінуі. Отбасы билігі құрылымының баланың әлеуметтенуіне және отбасы ішіндегі қарым-қатынасқа әсері, б‰гінгі к‰нгі отбасындағы әке мен ананың беделі қарастырылады. Сабақ соңында ‰й ша- руашылығын басқару теңдігіне әрбір отбасы м‰шесінің ұмтылу қажеттігі және жұбайлардың теңдігі көрсетіледі. “Отбасының реттеушілік және бос уақыт қызметтері” атты сабақта мынадай мәселелер қарастырылады: реттеушілік қыз- меттің отбасы м‰шелерінің арасындағы қарым-қатынасты реттеуі және отбасындағы басшылық типін анықтауы. Қазіргі отбасындағы реттеуші қызмет — моральдық ереженің, отбасы м‰шелерінің жеке басы беделінің және ата-ананың балалары алдындағы беделінің ж‰зеге асырылуы талдап көрсетіледі. Сабақтағы негізгі мәселенің бірі — жұбайлардың әлеуметтік рөлінің заңды анықтамалары. Бұл сабақта мына мәселелер қарастырылады: қазіргі отбасының басшылық типі; дәст‰р бойынша отбасының басшылық рөлін еркектің атқаруы, бірақ іс ж‰зінде бұл міндетті әйелдің орындауы; әйелдің өндіріске қатысуына байланысты м‰мкіндіктері мен құқықтары; отба- сында к‰йеудің немесе әйелдің басшылығының айқын анық- талмауы; жұбайлардың отбасындағы басшылық аясын өзара бөлісуі, бұл міндеттің екеуіне ортақтығы. Отбасының бос уақыт қызметі — факультативтік курстағы сабақтардың бірі. Бұл сабақта эволюция ‰рдісінде бос уақыт қызметінің ескі бел- 90 гілерін жоғалтып және жаңаларының пайда болуы; отбасының бос уақытты және демалысты ұйымдастыру қызметі т‰сін- діріледі. Бос уақыт — маңызды әлеуметтік құндылықтың бірі. Бос уақыт қызметінің тармақтары: а) жыл сайынғы демалысты өткізу; б) қала сыртына, саяхатқа және жорыққа шығу; в) ата- ана мен туысқандарға бару; г) достармен, жақындармен, та- ныстармен кездесу; д) мейрамханаға, дәмханаға бару; е) театрға, кинотеатрға, сауық залына бару; ж) спортпен айналысу; з) мерекелерді ұйымдастыру және өткізу мәселелері айқындалады. Сонымен қатар, отбасылық бос уақыт ‰й еңбегімен бірге отбасын топтастыру құралы ретінде, тәрбиелік міндеттерді орындаудағы, отбасындағы қарым-қатынастарды реттеудегі ма- ңызы, отбасылық бос уақыттың отбасы м‰шелерінің қажеттігін іске асыруға м‰мкіндік беретіні мәселелері қарастырылады. Теориялық мәселелерді талдайтын сабақтың бірі — от- басының фелицитологиялық қызметінің ерекшелігі. Бұл сабақта отбасы бәрінен де мемлекеттің туындысы ретінде қарасты- рылды, сондықтан құрылымы және қызметі бойынша оны жалғастырады. Сабақта прагмативтік бейімделу болады. “Ба- қыт” және “отбасы” ұғымдары, отбасындағы махаббатқа негіз- делген гедонизм ұғымы, отбасын құрудың негізі — “махаббат” және “бақыт” ұғымдары ашып көрсетіледі. Отбасы деген не, неліктен ол адамға соншалықты қажет де- ген сұраққа жауап алынады. Отбасындағы бақыттың табиғаты, бақытты отбасының феномені — адам табиғатының дуализміне негізделген: қатынасқа ұмтылу, әлеуметке көңіл бөлу, өзімен-өзі болу, жалғыздықтан құтылу, өзін-өзі іске асыруға ұмтылу, өзінің “менін” қорғап қалу сияқты мәселелер ашып көрсетіледі. Бақытты отбасы осы қажеттіліктерді қанағаттандыра алатын отбасы болып табылады. Сондай-ақ, некеге тұруға дайындалып ж‰рген көп жастар отбасына бақытты болатын жер деп қарауы керек. Отбасын құруға т‰рткі болатын себептер, жастардың отбасы бақыты ту- ралы көзқарастары әңгіме болады. Бағдарламаның “Отбасы-некелік өмірге дайындық бағыттар” деп аталатын бөлімінде жоғары сынып оқушыларын отбасы- некелік өмірге даярлаудың негізгі бағыт-бағдарына талдау жасалынады. Отбасы-некелік өмірге даярлау — жалпы мемле- 91 кеттік маңызы бар мәселе. Жастардың отбасы-некелік тәрбиесі мен қалыптасуына отбасының, қоршаған ортаның ықпалы ерекше екендігін, отбасы-некелік тәрбиені дұрыс ж ‰ргізудің қажеттілігін эксперимент нәтижесі көрсетті. Факультативтік курстың бұл сабағы — ғылыми-педа- гогикалық әдебиеттер мен зерттеулер нәтижелері көрсеткендей, Отбасы-некелік өмірдің негізгі бағыттары деп аталады. Мұндағы бірінші мәселе, отбасы туралы көзқарастар: отбасы; неке; отбасы бюджеті; отбасындағы тәрбиенің болу қажеттігін т ‰сіну; отбасын құрудың қажеттігі; отбасының әлеуметтік мәні; отбасы м ‰шелерінің құқығы; некелесуге дейінгі қарым-қатынас қажеттігі; ата-анаға қамқорлық; отбасында балаларға дұрыс тәрбие берудің қажеттігі; отбасындағы қыз бала тәрбиесінің ерекшелігі; отбасындағы ұл бала тәрбиесінің ерекшелігі; отбасы м ‰шелерінің қарым-қатынасының орнықты болуы; отбасында кездесетін қиыншылықты шешу жолдары және т.б. мәселелер айқындалады. Екінші мәселе, отбасы туралы білім: отбасы мен неке туралы т ‰сініктер; отбасы мен некенің тарихи дамуы; қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшелігі; отбасы т ‰рлерінің жіктелуі туралы ұғым; отбасы қызметінің ерек- шеліктері; отбасының репродуктивтік, жыныстық, тәрбиелік, экономикалық, реттеушілік, бос уақыт, фелицитологиялық қызметтері туралы т ‰сініктер; отбасы мен некенің әлеуметтік мәні туралы ұғым және т.б. мәселелер ашып көрсетіледі. ‡шінші мәселе отбасындағы іс-әрекет ‰лгілері болып табылады. Мұнда — отбасы м ‰шелері арасындағы өзара құрмет қарым-қатынасын орнату; әлеуметтік ортамен тығыз байла- ныста болу; көпшілік-бұқаралық ақпараттар мен хабарлар жайында мағлұматтар алу; әдебиет пен өнер саласынан хабардар болу; табиғи ортаны к ‰тіп-баптау; отбасындағы әкенің жеке басының қадір-қасиеті; отбасындағы ана рөлінің ерекшелігі; отбасындағы ата мен әженің орны; ата-ана мен балалар арасында дұрыс қарым-қатынас орнату; ана мен қыз бала арасындағы қарым-қатынасты нығайту; әке мен ұл бала арасындағы байланысты нығайту; ‰лкенді сыйлау, кішіге көмек көрсету; отбасында теріс іс-әрекеттерді болдырмау; салт- дәст ‰рімізді сақтау; әдет-ғұрпымызды қадір тұту; тілімізді, дінімізді қадірлеу; еңбекс ‰йгіштікке, имандылыққа баулу және т.б. мәселелер көрсетіледі. 92 Факультативтік курстағы негізгі мәселелердің бірі отба- сылық бюджетті дұрыс шешу жолдарын қарастыру болып табылады. Бұл сабақта отбасылық бюджет туралы т ‰сінік тал- қыланады. Отбасы табысының негізгі көздері: жалақы, жәр- демақы, жеке меншік жерлерден т ‰сетін табыстар, саудадан т ‰сетін кірістер. Отбасы қаржысын жарату: азық-т ‰лік сатып алу, пәтер ақысын төлеу, көлік және шаруашылық шығындар, оқу, мәдени қор, ересектер мен балалардың к ‰нделікті жұм- сайтын қаржылары, емделу мен демалуға кететін қаражат, киім- кешекке, ‰ й жиһаздары мен жеке меншік автокөлік сатып алуға және т.б. жұмсалатын қаржылар. Табыс пен шығыстың арақа- тынасы айқындалады. Сонымен қатар, отбасы қаржысы, оларды реттеп жұмсау — ұқыптылыққа тәрбиелеу негізі, қазіргі таңдағы сәндер мен қажеттіліктерді шама-шарқына қарай қанағаттандыра білу, материалдық және рухани мұқтаждықты дұрыс пайдалану және ажырата білу керектігі сөз болады. Қаражат мәселесі бойынша — оларды заттардың бағасымен таныстыру, отбасы қаржысының жұмсалуына қатыстырып отыру, еңбектің құнын бағалай білу, отбасы бюджетінің жұмсалуын бақылап, оларды жоспарлап, есепке алып отырудың қажеттілігі, экономикалық ‰немділікке қалыптастыру жолдары шешіледі. Отбасы м ‰шелерінің отбасында атқаратын қызметін ‰лестіру — курстағы өзекті тәрбиелік мәселе. Бұл сабақта отбасындағы әкенің атқаратын қызметі: әке — отбасы басшысы, отбасын материалдық қамтамасыз етуші, отбасы тірегі, отбасының қорғаны, ер балалардың ‰лгісі, отбасының қалған м ‰шелерінің қамқоршысы; отбасындағы ананың атқаратын қызметі: ана — отбасындағы ең мейірімді жан, балалардың к ‰тушісі, отбасының ұйытқысы, діңгегі, отбасының материалдық жағдайын реттеуші, отбасында қолайлы ауа райын орнатушы; отбасында ұл баланың атқаратын қызметі: ұл бала — әкенің көмекшісі, ананың жәрдемшісі, қыз баланың қорғанышы, кішінің қамқоршысы, ‰лкеннің с‰йеніші екендігі; отбасында қыз баланың атқаратын қызметі: қыз бала — ананың қолқанаты, әкенің мақтанышы, ұл баланың қамқоршысы, отбасының жанашыры екендігі айқын- далады. 93 Факультативтік курстағы негізгі мәселенің бірі — отбасында әке мен ананың рөлін айқындау. Әке — отбасындағы тәрбиені реттеуші, отбасын материалдық қамтамасыз етуші, отбасы м‰шелерінің рухани к‰ш-жігері, әкенің жеке басына қойылатын талаптар, ана — мейірімділіктің көзі, ананың жеке басына қойылатын талаптар, ана махаббатының тәрбиелік мәні және тәрбиенің т‰пқазығы ата-ана өнегесі екендігі қамтылады. “Отбасындағы құқықтық қатынастарды меңгерудің қажет- тілігі” атты тақырыптағы сабақ — отбасы-некелік өмірге дайындаудың бір жолы. Мұнда ата-аналар мен балалардың құқықтары мен міндеттерінің пайда болу негіздері, ата- аналардың құқықтары мен міндеттері, отбасындағы ата-ана құқықтарының теңдігі, бала тәрбиесіне ата-ананың бірдей жауапкершілігі, кәмелеттік жасқа дейінгі балалардың әрбір іс- әрекетіне ата-ананың тікелей жауапты болуы, балаларын дұрыс оқытып-тәрбиелеу ата-ананың борышы екендігі қарастырылады. Сонымен қатар, балалардың ата-ана алдындағы міндеттері: ата- ананың айтқанын тыңдау, әрі сыйлау, олардың әрбір шешіміне құрметпен қарау, еңбекке жарамсыз және қартайған ата- аналарын к‰тіп, оларға қамқорлық жасап отырудағы міндет- борыштары және т.б. іс-әрекеттер мәні көрсетіледі. Курстағы келесі сабақ “Отбасылық қатынастардың орнықты болуы және ондағы кездесетін қиыншылықтарды шешу жол- дары” деп аталады. Бұл сабақта отбасылық қарым-қатынасты дұрыс орнатудағы отбасы м‰шелерінің көзқарастарының маңыз- дылығы, отбасы м‰шелерінің білімі мен іс-әрекет ‰лгілері — ондағы кездесетін қиыншылықтарды шешудің құралы, отба- сындағы ата-ана өнегесі дұрыс қарым-қатынас кепілі екендігі, балаларға ж‰йелі берілген тәрбиенің отбасылық қарым- қатынастың орнықты болуына тигізетін әсері, отбасы м‰ше- лерінің бойындағы адамгершілік қасиеттер — отбасылық қиыншылықты болдырмаудың бірден-бір негізі екендігі айқын- далады. Курстағы ерекше тақырып “Отбасындағы қыз бала тәрбиесінің ерекшелігі” деп аталады. Отбасындағы қыз баланың рөлі, әйелдік нәзіктік туралы т‰сінік, қыз баланың анатомиялық, физиологиялық, психологиялық ерекшелігі, қыз баланың жы- ныстық ерекшелігіне байланысты ж‰ргізілетін тәрбиенің ма- 94 ңызы, әрбір қыз баланың қарама-қарсы жыныс өкіліне тән ерекшеліктер мен заңдылықтарды білуі және дұрыс т‰сінуі, қыз бала тәрбиесіндегі медициналық тазалықтың мәні, қызға қырық ‰йден тыюдың тәрбиелік маңызы, қазақ халқындағы қыз бала тәрбиесіне ерекше мән берудің себептері көрсетіледі. Қыздың болашақ ана, жар, тәрбиеші ретіндегі атқаратын міндеттері айқындалады. Курстағы маңызды тақырып “Отбасындағы ұл бала тәр- биесінің ерекшелігі" болып табылады. Отбасындағы ұл баланың рөлі, ұл баланың анатомиялық, физиологиялық, психологиялық жыныстық ерекшелігіне байланысты ж‰ргізілетін тәрбиенің маңызы, әрбір ұл баланың қарама-қарсы жыныс өкіліне тән ерекшеліктер мен заңдылықтарды білуі және дұрыс т‰сінуі, ұл бала тәрбиесінде ұрық тазалығының мәні, мақал-мәтелдердің ұл бала тәрбиесіндегі маңызы, ұлттық, елжандылық тәрбиенің маңызы, қазақ халқында ұл бала тәрбиесіне ерекше мән берудің себептері қарастырылады. Ер азаматың болашақ жауынгер, елдің, жердің қорғаушысы, отағасы, тәрбиеші ретіндегі атқа- ратын міндеттері ашып көрсетіледі. Факультативтік курстағы маңызды мәселенің бірі — отбасы- некелік өмір құрудың негізгі шарттарын анықтау. Мұнда отбасы-некелік өмірге дайындықты дұрыс ж‰ргізу, отбасы- некелік өмір құрудағы басты мақсат — ұрпақ жалғастыру, отба- сы-некелік өмірге дейінгі қарым-қатынас мәдениеті, көзқарас- тары, ол жөніндегі білімнің маңызы, қарым-қатынас ‰лгілерінің мәні, некелесуге әлеуметтік дайындықтың қажеттігі айқын- далады. Отбасын құру ‰шін жалпыға бірдей міндетті т‰рде білім алу, белгілі бір мамандықты меңгеру, еңбектену әрекеттері, азаматтық қасиеттерді қалыптастыру, қоғамда өмір с‰руге бейімделу — отбасы-некелік өмір ‰шін қажетті шарттар екендігі анықталады. Сонымен қатар, отбасы-некелік өмірдегі жұбайлардың құ- қықтарын айқындауда некелесу құру жасы, отбасы-некелік өмір құрудағы екі жақтың бірдей келісімі, отбасы-некелік өмір құруға м‰мкіндік бермейтін кедергілер, қоғам алдындағы жауапкершілігі, отбасының қоғамда алатын орны мен атқаруға тиісті міндеттері, ерлі-зайыптылардың отбасының әрт‰рлі қызметін атқарудағы жауапкершіліктері мен бала тәрбиесінің 95 әке мен анаға ортақтығы — отбасы-некелік өмірдегі маңызды элементтер болып табылады. Ал, отбасының психологиялық жағдайы және бұзылу себеп- терінің т ‰рлерін анықтау сабағында жұбайлардың д ‰ниетанымы мен мақсат-м ‰дделерінің бір болуы — олардың бойындағы адамгершілік қасиетті дамыту бақытты отбасы болуының шарты екендігі, жұбайлардың темперамент ерекшеліктері мен мінез-құлықтарының ‰йлесім табуы, мінездегі ұнамсыз көріністердің (ашу-ыза, к ‰мәншілдік, қызғаншақтық, т.б.) пайда болу себептері және оларды жеңудің амал-тәсілдері, отбасын- дағы ұрыс-керіс, дау-дамай жағдайларының пайда болу себеп- тері және оларды жеңе білу жолдары, отбасындағы т ‰рлі қарым- қатынастарға байланысты жағымды психологиялық жағдай орната білу жолдарын меңгерту қажеттігі көрсетіледі. Отба- сының ажырасу себептерінің негізі ретінде жұбайлардың бір- бірімен с‰йіп қосылмауы, отбасындағы баласыздық, маск ‰нем- дікке салыну, жалқаулық пен жұмыссыздық, отбасының билігіне таласу, есеппен ‰йлену, басқа дінде болу, жұбайлардың әлеуметтік жағдайларының, білім дәрежесінің әрт ‰рлі болуы және т.б. екендігі анықталады. “Махаббат — отбасы-некелік өмір беріктігің негізі” атты сабақта махаббат — адамның қасиетті сезімі, махаббат сезімінің табиғи және әлеуметтік сипаты, с‰йе білу — адамдардың бір- біріне қамқорлығы мен шынайы берілгендігін көрсететін қажеттілік, қоғам мен адамның жеке басының даму ‰рдісінде махаббаттың пайда болуы мен өрістеуі, ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің махаббат жайындағы пікірлері баяндалады. Сонымен қатар, алғашқы махаббат, жоғары сынып оқушылары сезімдерінің ерекшеліктері, махаббат пен достық арасындағы өзара байланыс, ғашықтар арасындағы қарым-қатынас мәде- ниеті, шынайы махаббатты адамға жат, теріс іс-әрекеттерден ажырата білу, ғашықтар арасындағы әдептілік, сыпайылық пен қамқорлық, адамның өз сезімін билеп, оны бағалай білуі, ғашықтықтың некедегі адамгершілік тірек екендігі, ғашық- тықтың отбасы мен балаларға, с‰йген адамына деген ізгілік қасиеттері мен сезімдерінің көріністері, жыныстық қатынаста махаббатың алатын орны, халық ауыз әдебиетіндегі махаббатты дәріптейтін лироэпостық жырлардың маңызы сипатталады. 96 Бағдарлама бойынша ж ‰ргізілген сабақтарда психологиялық тесттер, проблемалық ситуацияны шешу, тренинг және рөлдік ойындар, театр элементтері, анкеталық сұрақтар пайдаланылды. Біздің қоғамымыздың маңызды проблемаларының бірі — отбасы тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы- некелік өмірге жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, ұлттық дәст ‰рді естен шығару осал некенің пайда болуына әкеліп соғады. Қазіргі уақытта талқыланып жатқан оқушыларды отбасы өміріне даярлауға бағытталған бағдарлама ‰лкен проблеманың тек кейбір аспектілерін қозғандықтан, жастарды б ‰гінгі заман талаптарына сай отбасы-некелік өмірге дайындау мәселелерінің мәні ашылмай қалуда. Отбасы-некелік қарым-қатынастың мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың әсерінің сырын ашып қана қоймай, ғылыми басқа- рудың жолдары мен әдістерін табу болып табылады. Отбасы проблемасы көп зерттеушілердің зерттеу нысаны болды, алайда педагогикалық проблемаларды кешенді шешу м ‰мкіндігін қарастыру к ‰ н тәртібіне қойылған жоқ. Жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесі негізінде, халқымыздың ұрпақ өсіру, отбасын құру тәжірибесіне, қоға- мымыздағы өзекті болып отырған отбасы мәселесіне байла- нысты жоғары сынып оқушыларына отбасы-некелік өмір туралы көзқарастары мен білімдері және іс-әрекет ‰лгілерін қалыптастыру арқылы оларды отбасы-некелік өмірге дайын- дауға бағытталған іс-тәжірибені саралап, ж ‰йелі зерттеу жұ- мыстары төмендегідей мәселелерді қамтыды: 1. Философиялық, социологиялық, психологиялық, педагоги- калық еңбектерге с‰йене отырып, зерттеу жұмысымыздың мақсат-міндеттеріне сәйкес “Отбасы-некелік өмірге дайындық” т ‰сінігінің жеке тұлғаның қалыптасу, даму процесіндегі мәні мен маңызы анықталды; 2. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмірге деген көзқарасы, білімі және ‰лгілі іс-әрекеті құндылықтар ретінде отбасы-некелік өмірге дайындаудың негізгі шарттары болып танылды; 3. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмір тура- лы көзқарастарын қалыптастыру мақсатында “Отбасы-некелік 97 өмірге дайындық” атты факультативтік сабақтың бағдарламасы жасалынды. Қазіргі таңдағы жоғары сынып оқушыларының отбасылық көзқарастарын қалыптастыру негізінде отбасы- некелік өмірге дайындау ж ‰йесінің модельі құрастырылды; 4. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмір туралы көзқарастары мен білімдері және ‰лгілі іс-әрекеттерді қалыптастыру деңгейлері анықталды; жоғары сынып оқушы- ларының көзқарастары, білімдері және іс-әрекет ‰лгілерін қа- лыптастыру негізінде отбасы-некелік өмірге дайындау бойынша ж ‰ргізілген іс-шараларды тәрбие жұмыстарында ж ‰йелі т ‰рде пайдалану жолдары қарастырылды. 2.2. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлау әдістері Жас ұрпақты отбасылық өмірге даярлау мәселесі барлық ұлтқа ортақ, тіпті мәдениет және адамның экология тұрғысынан өте маңызды, себебі отбасы институты бір елдің немесе ‰кімет практикасының ерекше нәтижесі емес. Адамзат ақпаратты қоғамға жақындағанда адам қоғамдық дамуда бұрынғыдай құрал ретінде емес, мақсат ретінде қаралады. Сондыктан, жас ұрпақ отбасында өмір с‰руге және оның әлеуметтік функция- ларын орындауға дайын болуы керек. Жас ұрпақты әлеуметтендіру өзіне бірқатар процестерді енгізеді, солар арқылы адам адамгершілік нормаларының, құндылықтардың, білімнің белгілі бір ж ‰йесін меңгере отырып, өзін әлеуметтік ортада ж ‰зеге асыра алады. Жастарды отба- сылық өмірге даярлау осы әлеуметтендірудің маңызды бір бөлігі болып саналады. Отбасылық өмірге тәрбиелеуді біртұтас тұрмыс қалпынан және қоғамның мәдениетінен (білімді қосқанда) тыс қарауға болмайды. Бұл жерде барлығы әркімнің өз қалауына байла- нысты емес. Отбасы иесін тәрбиелеудің мақсаттары және нәтижелерінің кейбір жіктеулері — қоғамның тарихи дамуының алғышарты және қажетті жағдайы. Егер де ‰лкендердің бір ұрпағы балаларын толығынан өз қалауынша қалыптастырса, онда тарих өткеннің қарапайым қайталауы болар еді. Білім беру ж ‰йесі бөлімдерінің ішінде тек жалпыға білім беретін мектеп қана адамның біртұтас дамуына көбірек ба- 98 ғытталған. Мектеп баланы белгілі бір мамандыққа даярлауға міндетті емес, бірақ білімнің негізін беруге, жеке тұлғаны қалыптастыруға және осыған қоса, жеке тұлғаны отбасылық өмірге даярлауға міндетті. Себебі, басқа оқу орындары, мысалы: жоғарғы оқу орындары, арнаулы орта оқу орындары негізінен мамандарды даярлауға бағытталған. Білім беру ж ‰йесінің отбасылық өмірге даярлау функциясы туралы айтар болсақ, оны жалпыға білім беретін мектеп жас ұрпақты әлеуметтендіру процесінде ж ‰зеге асыруы қажет. Келешек жас ұрпақты отбасы-некелік өмірге даярлайтын, отбасылық өмірде қажет психологиялық, педагогикалық, құ- қықтық, экономикалық даярлықты ж ‰зеге асыратын пәнді білім беру ж ‰йесіне енгізу әлеуметтік тұрғыдан қажет. Бұл пән жас ұрпаққа әлеуметтік ж ‰йедегі адам өмірінің заңдылықтары және принциптері туралы қажетті т ‰сініктер береді. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптау мен тәжіри- белік-эксперимент жұмысының нәтижелері жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың педагогикалық шарттары мыналар болатындығын көрсетті: 1) жоғары сынып оқушыларына факультативтиік курс сабақтарында отбасы мен неке дамуының әлеуметтік-теориялық негіздері, отбасының әлеуметтік-педагогикалық қызметі, отба- сы-некелік өмір бағыттары туралы білімдерді меңгерту; 2) мектепте, отбасында, сынып жетекшісінің жұмыс ж ‰йе- сінде отбасын мемлекеттің бір бөлігі ретінде қарау, отбасын білім мен тәрбие орталығы деп есептеу, отбасына жеке тұлғаны жан-жақты тәрбиелейтін ж ‰йе негізінде қарау, көзқарастарын қалыптастыруға бағытталған педагогикалық іс-шараларды атқару; 3) мектепте, отбасында, сынып жетекшісінің жұмыс ж ‰йе- сінде отбасы мен некенің тәрбиелік, реттеушілік, басқару, қарым-қатынас жасау мәдениеті, әдебі және адамгершілік ізгі қасиеттерді ‰лгі тұту дағдыларын меңгерту болатындығы нақ- тыланды. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- даудың негізгі формалары төмендегідей мәнде белгіленді: — жоғары сынып оқушыларына отбасында, қоғамда және к ‰нделікті тұрмыста қалыптасқан жарасымды қарым-қатынас пен мінез-құлық формаларының мәнін игерту; 99 — жоғары сынып оқушыларының моральдық сезімін, от- басылық-адамгершілік сапасының дамуына ықпал ететін көз- қарастарын, мінез-құлық мәдениетін қалыптастыру; — ұлттық және өркенниеттік отбасы құндылықтарын игерту негізінде жоғары сынып оқушыларын отбасылық жауапкер- шілікке баулу; — мектептің оқу-тәрбие жұмысының барлық формаларын жоғары сынып оқушыларының отбасылық тәрбиесін қоғам талаптарына негіздеп, әлеуметтендіруге бағыттау. Жоғарыда нақтыланған және басқа да жалпы адамзаттық құндылықтар қатарынан орын алатын отбасылық қадір-қа- сиеттер мен сапаларды жоғары сынып оқушылары бойына дарыту ‰шін, ең алдымен олардың отбасы туралы көзқарас- тарын қалыптастыру, екіншіден, отбасы туралы т ‰сініктерін қамтитын білімдер ж ‰йесін меңгерту, ‰шіншіден, жоғары сынып оқушыларының бойына отбасындағы кездесетін жағым- ды мінез-құлық дағдылары мен іс-әрекеттерді ‰немі сіңіріп отыру қажеттігі талап етіледі. Осыған байланысты жасалған модель мазмұны бойынша ж ‰ргізілген тәрбиелік жұмыстар барысында жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындауды кешенді т ‰рде алып қарастырдық. Бұл бөлімдерде оқушыларды отбасылық өмірдің эстети- калық, этикалық, психологиялық, құқықтық, педагогикалық және экономикалық аспектілерімен таныстыру көзделген. Осы жұмыста ұсынылған социологиялық зерттеу нәтижелері жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмір туралы т ‰сінігінде отбасының адамға ж ‰ктейтін барлық жауапкер- шілікті жеткіліксіз ұғынатынын куәландырады. Жастардың отбасына, оның қызметтеріне деген көптеген көзқарастары едәуір т ‰зетуді талап етеді. Істің қай т ‰рін жетілдіру ‰шін оның нәтижесін білу қажет. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік өмірге даярлық деңгейі туралы куәландыратын фактілерді толық және мұқият зерттеу қашан да болса қоғамды, сондай-ақ білім беру ж ‰йесін отбасы өміріне даярлау жөніндегі сабаққа ғылыми негізді қосымшалар енгізуге мәжб ‰ р етеді. Жоғары сынып оқушыларының отбасы-некелік қарым-қа- тынастар туралы т ‰сініктерін өзгерту отбасының барлық қыз- 100 меттеріне: жыныстық, репродуктивтік, тәрбиелік, реттеушілік, фелицитологиялық қызметке қатысты талап етіледі. Қабыл- данған зерттеулер жастардың отбасы-некелік өмірге дайынды- ғындағы барлық кемшіліктерді көрсетуге м ‰мкіндік береді және болашақта біршама қате жібермеуге, алдын алуға, болдырмауға негіз болады. Адамның отбасы иесі рөліне әрі жұбай, әрі ата-ана ретінде жеңілірек келуіне көмектесетін жеке бастың саналық к ‰йі отбасы-некелік өмірге дайындық деп т ‰сіндіріледі. Бұл рөлді орындауға дайындық екі жыныстың ғылыми білігі, сенімі, т ‰сінігі, ептілігі және дағдысымен қалыптасатыны белгілі. Бірақ, болашақ отбасы иесі тек белгілі білік сомасын сақтаушы болып қана қоймай, бәрінен бұрын азамат, еңбек және ж ‰ріс- тұрыс мәдениетіне ие, барлық жағынан жетілген, жан-жақты, өнегелі адам болуға тиіс. Анкета ж ‰ргізу барысында жастарда отбасының кейбір әлеуметтік қызметтеріне және соларға қатыстылардың бәріне жоғары ынта білінді. Мұнда бірінші кезекте жыныстық және фелицитологиялық қызметтерді ескеру қажет. Сөзсіз, басқа қызметтерге де ықылас байқалды, бірақ бұлар жастардың назарын көбірек аударады, себебі жастар отбасы институтына кейбір қоғамдық және мемлекеттік міндеттерді, мысалы, халықты ұдайы өндіру, тәрбиелеу сияқты ж ‰зеге асыру құралы ретінде емес, адам өзін-өзі көрсететін мұрат ретінде қарайды. Жоғары сынып оқушылары анкета сұрақтарына берген жауаптарында отбасылық өзара қатынастағы келісімге өзінің әзір еместігін, отбасы шаруашылығын ж ‰ргізуге қабілетсіздігін, тәрбие мәселесін жете білмейтіндігін жиі айтады. Біз өткізген анкета ж ‰ргізу, сондай-ақ оларды отбасы мәсе- лесінде оқыту қажеттігін куәландырады. Көптеген сұралғандар отбасы жөніндегі білікті мектепте алу керектігін айтты. Бірақ, мектеп осы тақырыпқа байланысты қазір көп қиындықты бастан кешіріп отыр. Қоғамдық пікір оқушыларды отбасы өміріне және жыныстық тәрбиеге даярлау қажеттігімен келіседі; мамандар көп оқулық, бағдарлама жасады; кітап- ханада, кітап д ‰кендерінде көптеген оқулықтар, әдебиеттер бар; алайда, мұның бәрі әзірше тек теория. Іс ж ‰зінде барлығы олай емес. 80-жылдары енгізілген жыныстық тәрбие және отбасы 101 өміріне даярлау жөніндегі курстар табысты болмады, ал “Әдеп және отбасы өмірінің психологиясы” пәні 90-жылдардың ба- сында мектепте міндетті болудан қалды. Қазіргі таңдағы мектептерде ж‰ргізіліп жатқан “Әдеп және жантану” пәнінде бұл мәселе өте аз қамтылған. Мұндай сәтсіздіктердің себебі көп. Олардың бірі — осы сабақтарды ж‰ргізетін оқытушылардың даярлық деңгейінің төмендігі. Зерттеу нәтижесінде жоғары сынып оқушыларының жартысына жуығы отбасы өміріне даярлау жөніндегі курстарды ж‰ргізетін оқытушылардың білім деңгейін айтарлықтай төмен бағалады, оқушылардың көпшілігі оқытушылардың жұмысын қанағаттанарлықсыз деп есептейді. Бұдан басқа, оқушылар сабақтардың өзін өте төмен бағалай- ды, оларды бір де бір мәлімет, білік көлемі, курс бағдарламасы, оқушылардың мұғалімдермен өзара қарым-қатынасы қанағат- тандырмады. Отбасы өміріне даярлау жөніндегі сабақтарда пайдаланған әдістер мен факторлар туралы да солай айтылады. Оқушылар- дың сабақ мазмұнына ықыласын салыстыру оқушылардың талабы мен іс ж‰зіндегі жағдайдың арасындағы елеулі айыр- машылықты көрсетті; жоғары сынып оқушыларының қолда- нылған және қазіргі қолданыстағы оқу әдістері және формалары болғанмен, басқаларды артық көретіні анықталды. Осылайша, жоғары сынып оқушыларының оқу бағдарламаларында айтар- лықтай аз орын берілген жыныстық тәрбиеге және отбасы өміріне даярлау жөніндегі сабақтарда іскерлік ойындарға ‰лкен ықылас білдірілді. Жастарды отбасы өміріне тиімді даярлауды жақсарту жө- ніндегі мектеп жұмысы да ізденісті талап етеді. Мұнда тығыз ынтымақтастық әзірше байқалмайды, анкета ж‰ргізу нәтижесі бойынша көп ата-ана отбасы өміріне даярлау жөніндегі сабаққа сенімсіздікпен қарайды немесе осы курстардың білім беру және олардың балаларды тәрбиелеу ‰шін маңызы жеткіліксіз деп есептейді. Жұртқа мәлім, оқушылардың өз бетінше отбасы өміріне дайындығын қалыптастыруға отбасы орасан зор ықпал жасайды, мұнда отбасының және мектептің ынтымақтастығы өте қажет. Сөйтіп, біз жастарды өз бетінше отбасы өміріне даярлаудың негізін жетілдіру жолы мынада жатқанын көреміз: 102 — отбасы иесін жалпы білім беретін мектепте даярлауға ж‰йелі келуде, ол тәрбие ж‰йесінің барлық элементтерін, тәр- бие нысанын зерттеуден әрекет т‰рлерінің нақты бағыттары бойынша нақты сипаттамалар жасауға дейінгілерін өзіне қосады; — оқу бағдарламасына отбасы өмірінің әдебі, жыныстық тәрбие, психология негіздерімен тынысуға бағытталған арнаулы пәнді енгізуді қажет етеді; — отбасы өміріне даярлау жөніндегі сабақтарды ж‰ргізетін білікті мамандар даярлауда, бұл оқытушылардың мамандығын көтеру курстарын немесе олардан басқа формаларын жиі-жиі ұйымдастыруды; — мектеп пәндерін, бәрінен бұрын гуманитарлық пәндерді оқытқанда отбасы иесін даярлауға бағытталған аспектілерге көңіл бөлуді; — ата-аналармен, соның ішінде психологиялық-педагогика- лық білім беруді қамтитын жұмыстарды көптеп ұйыидасты- руды. Отбасы өміріне даярлау жөніндегі сабақтардың өзінде пай- далану орынды болатын социологиялық зерттеулердің рөлі туралы айтқымыз келеді. Қазіргі мектеп жұмыстың жаңа формалары мен әдістерін іздеуге мәжб‰р болып отыр, себебі ол ‰немі қоғамның саяси, экономикалық және мәдени өмірі туғызған өзгерістерге еріксіз ұшырап тұрады. Қазіргі жағдай онша жиі талап етпесе де, социологиялық зерттеулер білім беру ж‰йесінде бұрыннан өткізіліп келеді. Жалпы білім беретін мектептегі өзгерістер соншалықты к‰шті және ағымды болғандықтан, зерттеу нәтижесінде бірнеше жыл бұрын алынған мәлімет қазір істің нақты жағдайын байқатпайды. Бұдан басқа, жалпы білім беретін мектептің мұғалімі социологиялық зерттеулерді өз бетінше жиі ж‰ргізбейді, демек, ол б‰гінгі жағдайда білуге міндетті зерттеу әдісімен аз таныс. Социологиялық зерттеулер өзінің ғылыми мақсаттарынан басқа, тәрбиелік міндеттерді де орындай алады; зерттеу барысында, мейлі анкета ж‰ргізу, тест ж‰ргізу немесе әрт‰рлі тақырыпқа сұхбат өткізу болсын, оқушыларда өзінің махаб- батын, сезімін, ісін талдау, т‰рлі өмірлік жағдайларды бағалау 103 ықыласынан туған белгілі қызығу пайда болады. Мұғалімге социологиялық зерттеулерді ж‰ргізу біраз уақытқа өзін тек ұстаз ретінде ғана емес, сонымен қатар ғалым, зерттеуші ретінде сезінуге м‰мкіндік береді. Отбасы өміріне даярлық жөніндегі сабақтарда ж‰ргізілген зерттеулердің нәтижелерінің тек мұғалімдер ‰шін ғана емес, сонымен қатар мектеп ‰шін де ‰лкен мәні бар, солай болған- дықтан зерттеу барысында алынған нәтижелер педагогикалық процестің тиімділігін көтеру ‰шін пайдаланылуға тиіс. Мектептің қазір ауыр уақытты бастан кешіріп отырғаны ешкімге де құпия емес. Бұл қиындықтар, сөзсіз, біздің қоға- мымызда өтіп жатқан әлеуметтік жағдайлармен тығыз байла- нысты, алайда сәтсіздіктер және қиындықтармен қатар, белгілі жетістіктер, өзінің барлық қызметтері бойынша ашық қоғамға сәйкес келетін білім берудің барлық ж‰йесі дамуының жаңа жолдарын іздеу бар. Уақыт бізден өмірлік тәжірибемен, ‰лкен қиыншылықпен сыйысатын, тез және батыл шешімдерді талап етеді. Өйткені, өмірлік тәжірибе бізді ұқыптылыққа және сақтыққа ‰йретеді, яғни қандай болса да проблеманы кейінге қалдыру м‰мкін емес. Осы проблемалардың бірі — жастарды отбасы-некелік өмірге даярлау. Қазір білім беру ж‰йесі уақыт қойып отырған барлық талап- тарды ескере отырып, болашақ жауапкершілікті отбасы иесін даярлауды ж‰зеге асыру ‰шін барлық к‰шін жұмсауы керек. Оқушыларды отбасылық өмірге даярлаудың ең нәтижелі шарттарының бірі — оқушының отбасылық-некелік қарым- қатынасы туралы т‰сінігі мен ‰лгілі іс-әрекеттерін білумен бірге, қазіргі кұндылықтардың тез өзгеретін жағдайында жал- пыға білім беретін мектептердегі болашақ отбасы иесін даярлаудың т‰рлері мен әдістерін игеру. Жыныстық қызмет — отбасылық-некелік қарым-қатынастың ең маңызды қызметі және ол тұрақтандыру рөлін атқарады. Отбасы туралы ілімде ғылыми зерттеулердің нәтижесімен нығайтылған кеңінен белгілі пікір — жалпы жыныстық өмірге қанағаттанатын жұбайлар некеде де қанағаттанады. Сондықтан, жастардың отбасының жыныстық қызметі мен жалпы жыныс- тық т‰сінігі оларды отбасылық өмірге даярлауда өте маңызды. 104 Қазір біздің мектептердің де алдында осындай мәселелер тұр. Мектептегі балалардың жыныстық тәрбиесі туралы ата-ана- лардың пікірі де қызығарлық. Оқушылардың мектепте жыныс- тық өмір туралы мәлімет алуына сұралғандардың 56%-ы келісетіндіктерін білдірді, ‰зілді-кесілді “жоқ” деушілер — 23%, қалған 21%-ы нақты жауап бермеді. Ерекше айтылатыны, қарсылық білдірмеген ата-аналардың көпшілігі жоғары білімді адамдар. Қарсылық білдіргендердің айтуынша, олардың балалары мұндай сабақтарда бұзылып кетуі м‰мкін, ең дұрысы жыныстық сауаттылықты ата-анаға ж‰ктеу, өйткені олар бұл міндетті сапалы орындайды деп есептейді. Жыныстық тәрбие бағдарламасының құрылымы және көлемі істің нақты жағдайы мен мақсаттың арақатынасына байла- нысты. Көбінше социумның психосексуалдық мәдениеті кез келген шараны қолдануға рұқсат етуі де етпеуі де, м‰мкін, бірақ оқу- лықтардың, оқытушы кадрлардың жетіспеуінен, педагогтардың осы пәнге деген субъективтік қарым-қатынасынан осы маңызды мәселенің шешілуі де жыныстық тәрбиені ойдағыдай ж‰зеге асыруға м‰мкіндік бермейді. Жыныстық тәрбие бойынша бұрынғы енгізілген курстар да кешіктірілген және амалсыз шара болған, себебі жасөспірім жыныстық тәрбие жайлы мәлімет- терді мектептен тыс алып отырған, міне осы алынған мәліметтің сапасы білім беру ж‰йесін жедел т‰рде шара қолдануға мәжб‰р етті, әрине шаралар қолданылғанымен, олардың нәтижесі айтарлықтай емес. Кейбір тақырыптар жоғарғы сыныптарда өте кеш қаралған, ал кейбіреуі әрт‰рлі себептермен тіпті елеусіз қалып қойған. Жұмыстың осы жағдайының салдарынан мектепте жыныстық тәрбие енді бірінші қадамдарын жасай бастады, бірақ мұндай курстар біздің мектептерде 1982 жылдан бастап енгізілген болатын. Әрине, мектеп жыныстық тәрбиемен бұл курстар енгізілгенше де айналысқан, бұл тәрбие биология, анатомия және т.б. сабақтардың кейбір тақырыптарына кіретін, бірақ та бұл алған білім жеткіліксіз және ж‰йесіз болған. Себебі, олар оқушыларға ұлдар мен қыздардың жыныстық дамуының ерекшеліктері туралы т‰сінік бермеген. Оқушылар отбасы, неке, ажырасу және т.б. т‰сініктермен таныстырылмады. Әрине, 105 жастардың жыныстық тәрбиесінің нашарлығына тек білім беру ж ‰йесін айыптауға болмайды. Көп нәрсе отбасына байланысты, кейде ата-аналардың өздері баланың неке туралы теріс т ‰сінік алуына ықпал етеді. Бала ата- анасының бірге өмір с‰руін махаббатпен емес, басқа да себептермен т ‰сіндіруге болатынын көреді. Әрине, мектепке қарағанда жас ұрпақтың қоғамның толық құқықты м ‰шесі ретінде өмір с‰руіне қажет белгілі бір ілімдер, ережелер мен байлықтар ж ‰йесін меңгеру процесінде отбасы- ның рөлі басымырақ. Бірақ, жыныстық тәрбиеге байланысты жағдайда мектептің ерекшелігі жоғарыда айтылды. Адамның жыныстық ортасында пайда болатын барлық тартыстардың себебі, бір жағынан қоғамның тарихи дамуында. Әрт ‰рлі себептермен адамның жыныстық әрекеті тек ұрпақ жалғастырудың құралы ретінде қаралған, екінші жағынан, қазіргі қоғамда жеке адамның рөлі, оның дамуы, өзін ж ‰зеге асыруы басымырақ. Мектепте жоғарғы сынып оқушылары жеке адамның өзіне қарама-қарсы жыныспен жаңа байланыс орнататыны, ол онымен алдағы өмірде өзін ж ‰зеге асыра алатыны, сонымен қатар ата-анасымен байланыстан бастайтыны туралы т ‰сінік алуы қажет. Бұл жерде отбасының репродуктивтік, тәрбиелік, экономикалық ортасы мақсат емес, құрал ретінде қаралды. Мектептегі жыныстық тәрбие беру нәтижесінде пайда болатын негізгі мәселелер, ең алдымен жыныстық әлеумет- тенудің мәдени, әлеуметтік-демографиялық аспектілеріне талдау жасау және біздің жыныстық тәрбие саласындағы білі- мімізді тереңдету болып табылады. Ашығын айту керек, жыныстық тәрбие мектепте ‰лкен қиындықтармен ендірілуде. Жыныстық білім мектептің к ‰нделікті өміріне ену ‰шін әлі көптеген жұмыстар атқару қажет. Әрине, жастарды отбасының жыныстық қызметін атқаруға даярлау өте к ‰рделі мәселе және де оны отбасының тәрбиелік немесе экономикалық қызметін атқаруға даярлаумен салысты- руға болмайды. Себебі, осы уақытқа дейін бұл тақырып жабық болып келген және жыныстық тәрбие қоғамдық пікірде жастарды бұзады деп есептелген. 106 Отбасылық өмірдегі келіспеушіліктің бір себебі, біз жы- ныстық сауатсыздықтан және де білім беру ж ‰йесінің мақсаты осыны жою болғандықтан деп есептейміз. Репродуктивтік және тәрбиелік қызметтер. Бұрын “отбасы” және “балалар” деген т ‰сініктер бір-бірімен тығыз байланыста болған және бұл байланыс әлбетте осылай болуы қажет сияқты еді. Баласыздық барлық уақытта, барлық халықта ‰лкен бақыт- сыздық деп есептелінген. Қазіргі кезде бұл көзқарас шамалы өзгерді. Кейбір отбасында баланың жоқтығын ‰лкен бақыт- сыздық деп есептемейді, ал кейбір жұбайлардың тілегі де осы болып табылады. Отбасылық өмірге даярлау ‰шін мынаны айқындау қажет: ана мен әкенің отбасындағы балаға қатысты міндеттері және осы міндеттермен жоғарғы сынып оқушылары танысып, бала тәрбиесіне байланысты кездесетін қиыншылықтарға дайын болуы қажет. Қазіргі айтылып ж ‰рген себептердің бірі — отбасындағы ата-ананың баламен қарым-қатынас жасауға уақытының тапшылығы. Көбіне жеке қатынас процесімен айқындалатын отбасының адамгершілік мәдениетінің қалыпта- суында әрқашан екі жақ қатысады — адам және оны қоршаған орта. Отбасы — адамның бесігі. Ол адамға өмір сыйлаумен қатар, өмірдің мәдени негізін береді. Отбасында адам және оның моральдық құндылықтары: адамгершілік т ‰сініктері, сезімдері, көніл-к ‰йі, мінез-құлқы, қылықтары қалыптасады. Жоғарғы сынып оқушыларының жұбайдың идеалы туралы т ‰сінігі де қызық. Оларға мынадай сұрақ берілді: “Сіз өзіңіздің өмірлік жұбайыңыздың қандай ‰ ш қасиетін жоғары бағалайсыз? Ер балалар мынадай қасиеттерді атап көрсетті: сұлулық, с‰йкімділік, шыдамдылық, ақыл, ‰ й шаруашылығын ж ‰ргізе білу, балаларға деген с‰йіспеншілік, талғам мен киіне алу. Қыздар болса, мынадай қасиеттерді атап өтті: ақыл, жігер, қайсарлық, ерлік, сыртқы пішім, жұбайының мәртебелі лауазы- мы, айлығының көп болуы. Осылай некенің қиындығы немесе жеңілдігі, к ‰йеудің немесе әйелдің идеалы туралы т ‰сініктері көбірек өзара байланыста болады. Бірақ, к ‰йеу (әке) болудың оңай және әйелдің (ананың) 107 идеалды, мұнда бірінші орында сұлулық, ‰ й шаруасын ж ‰ргізе білу, талғампаздықпен киіну қасиеттерінің болуы, отбасы туралы т ‰сініктердің өзара байланыста болуы заңдылық сияқты. Сонымен қатар, к ‰йеу болу қиын деген пікірімен, әйел (ана) идеалында басты қасиеттер ретінде сұлұлық, ақыл, балаларға деген махаббат, әйелдің тартымдылығын атап көрсетудің арасында өзара байланыс бар екендігі байқалады. Өзгермелі тақырыптардың арасындағы байланыс тығызырақ. Бұл ер балаларға қатысты. Ал, қыздарға қатысты төмендегідей: әйел болу оңай деген т ‰сінік к ‰йеу идеалымен, ондағы бірінші орында “ақыл”, “жалақының көптігі”, “сыртқы пішіні”, “мәрте- белі мамандық” деген ұғымдармен тығыз байланысты. Біз көріп отырмыз, ер балалардың да, қыздардың да неке туралы жеңіл т ‰сінігі к ‰йеудің (әйелдің) жеңілдетілген идеалы- мен тығыз байланысты және, керісінше, сұралғандардың отба- сы-некелік қарым-қатынастардың жауапкершілігін, қиындығын т ‰сінетіндердің санасында жұбайдың к ‰рделенген идеалы бар екендігі байқалады. Жоғары сынып оқушылары өздерінің болашақ жанұясында адамгершілік қасиеттерді бірінші орынға қоймайды, сондықтан тәрбиеші осы мәселеге ‰лкен көңіл бөлуі керек. Көбінесе оқушылардың отбасының жыныстық және репро- дуктивтік функцияларын іске асыру дайындығы ұқсас, себебі бала туу процесі тікелей адамның жыныстық әрекетімен байланысты және көбінесе оқушылардың жыныстық тәрбиесіне байланысты қиындықтар репродуктивтік функциялармен таныс- тыру кезінде кездеседі. Бұрын тыйым салынған т ‰сініктер де бұл жерде ұшырасады. Тәрбиелік функцияға даярлаудағы жағдай оңайлау, себебі бұл жерде ешқандай жабық тақырыптар болған емес. Тәрбиелік функцияға даярлау мектепте отбасының басқа функцияларымен салыстырғанда бәрінен бұрын пайда болған және де бұл жерде уақыт айырмашылығын ж ‰зжыл- дықтармен есептеуге болады. Болашақ әкені, ананы даярлау — білім берудің бір функциясы, мектептегі барлық тәрбие жұмысы осыған арналған. Адамгершілік қасиеті жоғары адамды тәрбиелей отырып, мектеп баланы жауапкершілігі мол ата-ана ретінде тәрбиелейді, себебі аналық және әкелік т ‰сініктердің өзі адамгершілік құндылықтарға жатады. 108 Мектеп баланы болашақ ана немесе әке ретінде тәрбиелеп жатырмыз деп сирек айтады, ең бастысы — азаматты, патриотты тәрбиелеу болып табылады. Айта кетерлік жай, баланы әке-ана болуға даярлау шектелген оқу сағаттарымен ешқандай оқу циклына кірмеген. Бұл даярлық мектепте бірінші сыныптан бастап соңына дейін барлық сабақтарда және қосымша ж ‰ргізілген іс-шараларда ж ‰зеге асты, себебі біздің т ‰сінігімізше, әке болу дегеніміз ерж ‰ректік, ал ана болу нәзіктік, жұмсақтық болып табылды. Басқаша айтқанда, ұл баладан ер адамды тәрбиелеу және қыз баладан әйелді тәрбиелеу, оларды ата-аналыққа әзірлеу болашақ ата-ана тәрбиелеудегі дайындық болып есептеледі. Мәселе — болашақ ата-ананы тәрбиелеудің нәтижелі болу, болмауында. Мектептің болашақ ата-ананы қаншалықты сапалы тәрбиелеуі, оның жалпы тәрбиесінің сапасына байланысты, ал ол әр мектептің өзіне және әр мұғалімге байланысты. 2.3. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге тиімді дайындаудың жолдары Біз қазір жаңа қоғамдық-саяси жағдайда, жаңа адамгершілік қалыпта өмір с‰рудеміз және қоғамның білім беру ж ‰йесінде талаптардың қаншалықты өскенін айту қиын. Ол әлеуметтік, ғылыми-техникалық прогрестің дамуына ілесе білуімен қатар, барынша жылдамдатуды қажет етеді. Қазіргі кезеңде біздің қоғамымызда өз балаларын тәрбие- леуге толық қабілеті жетпейтін немесе тіпті тәрбиелей ал- майтын отбасылар да кездеседі. Сондықтан, білім беру ж ‰йесінің болашақ отбасы м ‰шесін және оны отбасының әлеуметтік қызметін орындауға даярлаудағы рөлі осы к ‰нге дейін маңызды болып қала береді. Отбасы адамның негізін қалайды, ал мектепте оны қалыптастыру ‰шін айтарлықтай жұмыс атқарылады, сонымен қатар кейде мектепте осы негізді нығайтуға, ал кейде тіпті к ‰рт өзгертуге тура келеді, себебі жоғарыда айтылғандай, тәрбие саласында отбасы кез келген адамның психикасының даму заңына және қоғамның талабына сәйкес, өзіне тиісті нәрсені дұрыс орындай бермейді. 109 Жоғары сынып оқушылары қазір пісіп жетілу жасында тұр, сондықтан бәрінен бұрын осы жаста олар жалпы психикалық өмірдің дамуына көп көңіл бөледі және, сонымен бірге олардың өздерімен қарама-қарсы жыныспен қатынаста болуы — адамның әлеуметтік дамуына, оның осы жастағы белгілі бір ұйымдарға, топтарға жатуына қатысты мәселелер қызықтырады. Есею сатысына жету — ұзақ және к ‰рделі процесс. Ол — тәуелді балалықтан дербес және жауапкершілікті есеюге өту. Бұл біріншіден — дене өсуінің және жыныстық жетілудің аяқталуы, екіншіден әлеуметтік ержетуін көрсетеді. Жастарды қызықтыратын отбасы қызметтерінің ішінде бірінші орынға жоғары сынып оқушылары жыныстық қызметті қойды. Жоғары сынып оқушыларының қалауларына с‰йене отырып, отбасылық өмірге даярлаудың бағдарламасын жоғарыда айтыл- ған тақырыптардан құрастырдық, себебі болашақ отбасы иесін даярлауды іске асырудағы мұғалім мен оқушының қарым- қатынасы ынтымақты болу керек. Осы жағдайда жасөспірімнің қалауын, тілегін ескермеу б ‰кіл педагогикалық процеске — білімнің сапасының бір деңгейінен, шеберліктен, адамгершілік және өмірге деген көзқарастан екіншіге өту процесіне кері әсерін тигізеді. Жоғары сынып оқушыларының бұл тілектерін тек жыныстық тәрбие беру сабақтарында, отбасылық өмірге даярлауда емес, сонымен қатар тәрбие сағаттарында және тәрбиелік іс- шараларда да қарастыру керек және онда мынадай мәселелер қарастырылған дұрыс: — жастарға даму, жетілу (физиологиялық, адамгершілік-пси- хологиялық және әлеуметтік жетілу) процесін т ‰сіндіру; — құрбыларымен араласудың маңыздылығын т ‰сіндіру (махаббат, жолдастық, достық туралы т ‰сініктердің қалыпта- суы); — отбасылық өмірдегі жауапкершілік сезімі және өзінің адамгершілік сезімін қалыптастыру, алғашқы жыныстық қаты- насты т ‰сіну; — жауапкершілікті жұбайлыққа даярлау және даулы жағ- дайларды шешу шеберлігін, жұбайлық рөлдерді қалыптастыру; 110 — жауапкершілікті ата-ана болуға даярлау, балаларға қа- тысты әке мен шешенің мінез-құлқын қалыптастыру, ‰йлесімді репродуктивтік қондырғыларды дағдыландыру; — қажетті әдебиетті және басқа да мәліметтерді қолдана білу. Соңғы бөлімге қатысты айтылатын жайт, мектептің кітапха- насында оқушыларды отбасылық өмірге даярлауға арналған тақырыптағы әдебиет қоры өте аз. Ол жерде отбасы сала- сындағы мамандардың кітаптарын кездестіру қиын. Сондықтан, жасөспірімдерді отбасы және жыныстық тәрбие тақыры- бындағы әдебиетті таңдай білуге ‰йрету керек. Себебі, б ‰гінгі кітап базары осы тақырыпқа байланысты сапасы төмен әде- биеттермен толған. Мектептегі отбасылық өмірге даярлау тек жоғары сынып- тардағы сабақтармен шектелмеу қажет. Бұл жағдайда мұндай сауаттандыру жұмысын бастауыш сыныптардан бастау қажет. Бұл ‰шін оқушылар мектепте оқу кезінде мына білімнің тізімін меңгеруі қажет: — 1—4-сынып. Отбасы. Әке мен шешенің бала тәрбиесіндегі рөлі. Басқа адамдарға деген махаббат пен құштарлық. Адамның дене м ‰шелерімен таныстыру. Хайуанаттар әлеміндегі көбею процесі. Отбасында өзара көмек, бір-біріне деген қамқорлық, балалардың ата-аналарға көмегі. Іштей көбею процесі. Босану процесі. Отбасындағы бірлік пен махаббат; — 5-сынып. Жыныс гигиенасы. Ұлдар мен қыздардың жыныстық ерекшеліктері туралы т ‰сінік. Ұлдар мен қыздар ағзаларының даму қарқынындағы өзгешеліктер. Отбасындағы еңбек; — 6-сынып. Менструалдық циклдың физиологиялық мәні. Ұлдар мен қыздардың жыныстық дамуы. Жынысы әрт ‰рлі адамдардың арасындағы ұнатудың пайда болуы; — 7—8-сынып. Поллюциялар. Есею туралы т ‰сініктер. Басқа адамдармен қарым-қатынасты, жеке сезімдерді талдау. Адамдар арасындағы даулы жағдайлар және оларды шешу мәселесі. Отбасы, неке және ажырасу туралы заңды т ‰сініктер. Есею мәселелері. Жаман әдеттер; — 9-сынып. Ерлер мен әйелдердің жыныстық өзгешеліктері. Әкелік пен аналықтың әлеуметтік-құқықтық т ‰сініктері. Отба- сындағы міндеттерді бөлу. Отбасылық демалыс; 111 — 10-сынып. Жоспарланбаған ж ‰ктілік. Контрацепция. Т ‰сік тастау. Отбасын жоспарлау. Отбасылық бюджет. Отбасының қызметтері; — 11-сынып. Жыныстық аз топтар. Жыныстық қатынастан жұғатын соз аурулар. Жыныстық қылмыстардың жауапкер- шілігі. Қазіргі отбасының т ‰рлері. Қоғам мен мемлекет дамуын- дағы отбасының рөлі. Отбасындағы адамгершілік, құқықтық, жауапкершілік. Отбасының құқықтық аспектілері. Біз балаларымыздың ішкі жан д ‰ниесін қоғамның тапсы- руымен қалыптастырамыз, бірақ қоғамға олардың алған білімі- нен гөрі, олардың іс-әрекеттері, қылықтары, “өмірлік сызығы” маңыздылау. Ал, бұл дегеніміз, білімді көзқарасқа аударуды сол мектептің өзінде ұйымдастыру қажет. Оқушының дәл осы болашақ отбасылық өмірімен байланысты көзқарастарын қалыптастыру ‰шін жұмыстың дәст ‰рлі т ‰рлері мен әдістерін жақсарту қажет. Оқу процесін ұйымдастыруда екі ж ‰йені ескерген жөн: — өзін-өзі ұйымдастыру мен өзін-өзі басқаруға негізделген педагогикалық процесті ұйымдастыру; — ‰стемдік және бағынушылыққа негізделген авторитарлық ж ‰йені ұйымдастыру процесі. Отбасы-некелік өмірге даярлау сабақтарында оқытудың бірінші процесі дұрыс келеді. Бізді қызықтырып отырған пәннің ж ‰ргізілу әдістеріне келетін болсақ, бұл жерде негізгі деп екі әдісті алуға болады — репродуктивтік және проблемалық- іздену. Репродуктивтік әдіс — мұғалімнің берген мәліметін белсене қабылдау және есте сақтау. Бұл әдістерді оқытудың ауызша, көрнекті және практикалық әдістері мен тәсілдерін қолдану м ‰мкін емес. Мұғалім мәліметті әңгіме, лекция немесе баяндама ретінде беретін болса, онда ол өзінің сөздерінің т ‰сінікті болғандығы туралы мәлімет ала алмайды. Репро- дуктивтік әдіс пікір алысуға м ‰мкіндік бермейді. Проблемалық-іздену әдісін қолдануда мұғалім екі тәсілді пайдаланады: проблемалық жағдай тудырады, проблемалық жағдайларды шешудің жолдарын ұжымдық т ‰рде қарастыруды ұйымдастырады, қорытындылардың дұрыстығын растайды, дайын проблемалық тапсырмаларды береді. Бұл сынып ұжымының талабы мен қажеттілігіне байланысты оқудың мазмұнын кеңейтуге м ‰мкіндік береді. 112 Сонымен қатар, осы тақырыпқа байланысты сабақтардың табысты өтуі ‰шін тағы да басқа әдістердің т ‰рлерін айта кету керек: — Ауызша айту әдісі (лекция, әңгіме, пікірталас, диспут, іс- керлік ойын және т.б.); — Көзбен көру (фильмдер көрсету, көрнекі құралдар); — Лабораториялық әдіс (лабораториялық, практикалық са- бақтар, социологиялық тәжірибелер). Жоғарыдағы мәліметтер бойынша отбасы-некелік өмірге даярлау сабақтарында қолданылатын әдістер мен тәсілдер т ‰ р- лері жайлы жоғары сынып оқушыларының пікірлері берілген. Енді осы сабақтың берілу әдістері мен тәсілдерінің т ‰рлері туралы жасөспірімдерден алған мәліметтерді келтіру орынды болар еді. Жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауға әдістерді таң- дауда мұғалімнің жеке басы, оның ақылы мен психологикалық белсенділігі, оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасына әсерін тигізетін жеке қасиеттері, өзін-өзі шығармашылық дамытуға қабілеттілігі өте маңызды. Әдістерді таңдауда сыныптың ұжымы да рөл атқарады: оның ерекшеліктері мен қасиеттері, ынтасы мен талаптары. Отбасы-некелік өмірге даярлаудың жоғары сынып оқушы- лары арасындағы қалаулы әдістерінің бірі — іскерлік ойын әдісі, ол мәселені шешу ‰шін өте қолайлы. Іскерлік ойын — кәсіптік қызметтің әлеуметтік мазмұны мен пәндік жаңарудың т ‰рі, қарым-қатынас ж ‰йелерінің ‰лгісін жасайды. Іскерлік ойынға қатысулары дәлелдеу, талаптану және эмоционалдық статустары, олардың іскер ойынның проб- лемалық мазмұнына с‰йене отырып, бір-бірімен қарым-қатынас жасау, мақсат қойып, оны шешу м ‰мкіндіктеріне байланысты. Ойындар мұғалімнің оқыту процесін тездету және жан- дандыру әдісі ретінде пайдаланылды. Іскерлік ойындардың төмендегідей артықшылықтары бар: — жұмысқа барлық сыныпты тартады; — жасөспірімдерге белгілі бір рөлдерге енуге м ‰мкіндік береді; — көптеген іс-әрекет т ‰рлерін ж ‰зеге асыруы м ‰мкін. Осы жерде іскерлік ойынның бірнеше т ‰рін мысалға келті- руге боларды. 113 “Таныстық қызметі” — бұл ойында болашақ жұбайдың жеке қасиеттеріне байланысты мәселелер қозғалады. Ойынға қатысушылар газеттің “Таныстық қызмет” бөліміне ауызша немесе жазбаша жарнама даярлайды, онда ол өзінің болашақ жарына қойылатын талаптарды көрсетеді. Сонымен қатар, олар өздеріне де қысқаша мінездеме береді. “Отбасының шаруашылығы” — бұл ойында ‰ й-іші жұ- мысының міндеттерін бөлуге байланысты әрт ‰рлі жағдайларды көрсетуге және ойнауға болады. Бірінші жағдайда ‰ й-іші жұмысын бір адам істейді, ал қалғандары өз жұмыстарымен айналысады; ал екіншіде, ‰ й-іші жұмысын отбасының барлық м ‰шелері атқарады. Ойынның соңында осы жағдайларға талдау жасалады. “Отбасылық бюджет” — қаржы істерін ж ‰ргізудің дағдысын ‰йренуге есептелінген іскерлік ойын. Отбасының барлық м ‰шелері белгілі бір ақша мөлшеріне қарай өздерінің шығыс- тарын жорамалдауға және алатын заттарын жоспарлауға тыры- сады. Ойынға өздерінің қаржылық істерін дұрыс ж ‰ргізетінін жарыс т ‰рінде көрсету ‰шін бірнеше отбасы қатысуы м ‰мкін. “Жанжал” — бұл ойынның мағынасы мынадай: оқушыларға жұбайлардың өмірінде болатын ұрыс-керісті көрсететін суреттер көрсетіледі. Мақсат — осы ұрыс-керіске, жанжалға талдау жасау, олардың пайда болу себептерін жорамалдау, жанжалдың басталу себебін анықтау және осы жағдайды шешудің жолын табу. “Театр” — бұл ойында оқушылардың актерлік қабілеті қажет, себебі онда отбасы мәселесін қозғайтын классикалық және қазіргі әдеби шығармаларды, мысалы “ К ‰йеу мен қалың- дық” немесе “Ақ босағаң — арың”, т.б. көріністердің ‰зіндісін сахналау керек. Одан соң, көргендері бойынша пікірталас ұйым- дастырылады. Ұсынған әдістер тек оқу материалдарын қамтымайды, со- нымен қатар сезімдік-көркемдік т ‰рге ие болады. Ол оқушының осы пәнге деген қызығушылығын арттырады. Дәст ‰рлі әдістерді жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауда пайдалану өте тиімді, бірақ оларды жиі алмастырып тұру қажет. Себебі, әрдайым әдістің бір т ‰рін қолдану педагогикалық процестің нәтижесін төмендетуге әкеліп соғады. 114 Сонымен қатар, отбасы-некелік өмірге даярлау сабақтарын ж ‰ргізу т ‰рлеріне тоқталу қажет. Мұндай сабақтардың өзіндік ерекшелігі оған айрықша қарауды талап етеді. Егер жоғары сынып оқушыларының көпшілігі бөлек топта оқығысы келсе, онда оған белгілі бір себептер бар болғаны. Сабақта ерлі-зайыптылардың жыныстық қарым-қатынасы туралы тақырыптар қаралғанда, оқушылардың көпшілігі өзінің жынысына қатысты айтылатын келеке, к ‰лкіден қорқады, сондықтан бұл жағдайда бөлек оқыту нәтижелірек болады. Ал, отбасының шаруашылығына байланысты сұрақтарда топтарды біріктіріп сабақ өту тиімді. Жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауда ең маңызды фактор — отбасының өзі, оның тұрмысы және отбасылық тәрбие жағдайлары. Сондықтан, мұғалімдердің ата-анамен жұмысы, мектеп пен отбасы бірлесуі қажет. Ата-ананың басым көпшілігі адамгершілік, психологиялық білім алуға тырысады, мектеппен тығыз байланыста болу оның баласына және өзінің көп нәрсені ‰йренуіне қажет деп есептейді, олар отбасында тәрбиешілер міндетін атқарады. Ата-ана арасындағы шынайы махаббатқа, өзара сыйласуға негізделген мызғымас достық — жыныстық тәрбиенің негізгі шартының бірі. Баланың ата-анаға, аға-інілеріне, апа-қарын- дастарына, достарына деген с‰йіспеншілік сезімі — адам- гершілік тәрбиесінің жыныстық тәрбиеге әсер ететін ең маңызды жақтары. Егер балада мұндай с‰йіспеншілік сезімі тәрбиеленбесе, онда оның келешектегі таңдаған жарын с‰юге қабілеті болмайды. Сондықтан, балаларды өздерімен құрдас ұл- қыздарға көңіл бөліп, ықыласпен қамқорлық жасауға ‰йрету қажет. Әсіресе, баланы жас кезінен бастап шынайы махаббаттық өмірге даярлауда әрбір ата-ана отбасында ‰лгі-өнеге көрсетуі керек. Болашақ отбасы иесін тәрбиелеуде көбіне ата-ананың ж ‰ріс- тұрысы, мінез-құлқы және тұрмыс қалпы басты рөл атқарады. Отбасы м ‰шелерінің бір-бірімен қарым-қатынасы да өте маңызды. Тәрбиенің сәтті болуы көбіне отбасы мен мектептің тәрбие жұмысын бірігіп ж ‰ргізуіне байланысты. Осы бірлескен жұ- мыстың маңыздылығын ескере отырып, оны ‰йлестіру және бағыттау қажет. 115 Мұғалім алдында өзінің отбасылық ішкі д‰ниесін ашуға бәрі дайын емес, әсіресе отбасылық қарым-қатынастың шиеленісу кезінде. Бұл негізінен ата-аналардың құпияның сақталуына сенімсіздігінен туындайды. Сондықтан, мұғалім ата-ананың сеніміне кіруге барлық к‰шін жұмсауы қажет. Мектеп пен отбасының оқушыларды отбасы-некелік өмірге даярлаудағы ынтымақтастығы, бұл көптеген ата-ананың осы курстың қажеттілігіне сенімсіздігіне қарамастан, оларды жаппай оқытуға бет бұру қажет. Курс мектепте белгілі бір мерзімде өтілуі тиіс. Ата-аналармен өтілетін сабақтардың тақырыптары төменде- гідей болуы керек: 1. Отбасындағы қарым-қатынас. Отбасының тәрбиелік м‰мкіндіктері және тәрбиелік тәсілдерді пайдалануы. Отбасын- дағы өзара қарым-қатынастың стилі, адамгершілік-психоло- гиялық климат; 2. Отбасылық жанжалдар. Неке туралы идеалды көзқа- растарды ж‰зеге асыру. Жанжалдарды талдау және шешу. Ке- лісімге келу; 3. Отбасы және еңбек. Отбасындағы міндеттерді бөлу. Ба- лаларды отбасының тұрмыстық-шаруашылық жұмысына тарту; 4. Отбасы және бос уақыт. Отбасылық демалыс; 5. Отбасындағы жыныстық тәрбие. Ата-аналарға жыныстық тәрбие туралы және балаларды отбасы-некелік өмірге даярлау мәселесі бойынша білім беру. Б‰гінгі жағдайда білім беру ж‰йесінің ата-аналар арасында педагогикалық насихаттау орталығы болу керек және жеке адамның толық дамуына ықпал жасау қажет. Жастарды отбасы-некелік өмірге даярлауды қадағалайтын қоғамдық принципте комиссия құру өте орынды болар еді. Ол білім беру ж‰йесінің, ата-аналар қоғамының, денсаулық сақтау және діни басқармалар өкілдерінен тұрады. Осы бөлімнің қорытындысы ретіндемынаны, айта кету керек, білім беру ж‰йесінде жоғары сынып оқушыларын отбасы- некелік өмірге даярлауды жақсартудың негізгі жолдары: отбасылық өмірге даярлау курсы бағдарламасының мазмұнын өзгерту, оған тарихи жағдайларға байланысты өзгерістер енгізу, себебі сабақтың мазмұны әлеуметтік жаңалықтарға жауап бере 116 алмайтындай жағдайда болмауы керек; оқытудың әдістері мен т‰рлерін өзгертуде; аталған пәнді оқыту ‰шін педагогикалық кадрларды даярлауды жақсарту және отбасы, мектеп пен жұртшылықтың нәтижелі ынтымақтастығы. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындау технологиясын айқындау мақсатындағы тәжірибелік- экспериментальдық іздестіру жұмыстары негізгі ‰ш кезеңді қамтыды. Бірінші кезең, жоғары сынып оқушыларын отбасы- некелік өмірге дайындаудың қазіргі жағдайын айқындау — диагностика жасау жұмыстарымен айқындалады. Екінші кезең, жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- даудың қазіргі жағдайы бойынша айқындалған деректерді талдап, сараптау негізінде мәселені шешу жолдарын теориялық тұжырымдау, жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындаудың бағдарламасын жасау. Осы дайындалған бағдарлама негізінде жоғары сынып оқушыларын отбасы- некелік өмірге дайындау мақсатын көздейтін “Отбасы-некелік өмірге дайындық” атты факультативтік курстың жоспары мен оны оқытудың технологиясы дайындалды. ‡шінші кезеңде, жоғары сынып оқушыларына “Отбасы-некелік өмірге дайын- дық” курсы эксперименттік сыныптарда ж‰ргізілді. Экспе- римент сыныптардағы сабақтардың негізгі мақсаты — оқушы- лардың отбасы туралы көзқарасын қалыптастыру, отбасы- некелік өмір туралы білім негіздерін меңгерту және оларды отбасы-некелік өмірдегі мәселелерге дұрыс талдау жасай білуге ‰йрету. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- дау мәселесін зерттеудің алғашқы кезеңінде проблеманың ғылыми-педагогикалық әдебиеттердегі теориялық жағдайын сараптау, жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындаудың теориялық негізі — оқушыларға отбасы-некелік өмір туралы теориялық білім негіздерін меңгерту, оларды отбасы-некелік мәселелерге талдау жасауға ‰йрету, отбасы- некелік өмір туралы білім берудің педагогикалық жағдайларын айқындау қажеттігі туындады. Оқушыларды отбасылық өмірге даярлаудың ең нәтижелі шарттарының бірі — оқушының отбасылық-некелік қарым- қатынасы туралы т‰сінігі мен ‰лгілі іс-әрекеттерін білумен 117 бірге, қазіргі кұндылықтардың тез өзгеретін жағдайында жал- пыға білім беретін мектептердегі болашақ отбасы иесін даярлаудың жолдары мен әдістерін білу. Жоғары сынып оқушыларын, ең алдымен, қарапайым отба- сылық қадір-қасиеттерге ‰йретуден бастап, отбасы өз Отаны- ның бір бөлігі екендігіне, с‰йіспеншілікке, мейірімділікке, қарапайымдылыққа, адалдыққа, әділдікке, шындықты с‰юге, міндетті орындауға, ‰лкендерге құрмет көрсетуге, туыстық қарым-қатынасты бағалауға баули отырып, жамандық пен зұлымдыққа қарсы тұра білуге, немқұрайлықты жоюға тәрбие- леу жолдарын қарастырдық. Ой мен дене еңбегін ажырата білуге, отбасылық еңбектің мәнін т‰сінуге, мектепте алған білімін өмірде қолдануға, отбасындағы әрбір іс-әрекетке жауап- кершілікпен қарай отырып, отбасында ынтымақты болуға тәрбиелеуге назар аударылды. Осы міндеттерді ж‰зеге асыру мақсатында ғылыми-педа- гогикалық әдебиеттерді сараптау нәтижесінде “Отбасы-некелік өмірге дайындық” атты факультативтік курстың бағдарламасы жасалып, оны жоғары сынып оқушылары арасында ж‰ргізіп, жеке тұлғаны жан-жақты дамыту мен қалыптастырудың педаго- гикалық ықпалы эксперименттік жолмен тексерілді. Отбасы-некелік қарым-қатынастың мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың әсерінің сырын ашып қана қоймай, оларды ғылыми басқарудың жолдары мен әдістерін көрсету болып табылады. Сондықтан, жоғары сынып оқушыларына арналған факульта- тивтік сабақтың тақырыптық жоспары құрастырылды. Аталған курс бойынша мұғалімдерге арналған “Отбасы-не- келік өмірге дайындық” факультативтік курсының бағдарла- масы бойынша курсты өткізудің әдістемелік нұсқаулары құрастырылып таратылды, мұғалімдерге арналған семинар-ке- ңестер ұйымдастырылды. “Отбасы-некелік өмірге дайындық” курсының тақырыптық жоспары ‰ш бөлімнен және он сегіз тақырыптан тұрады. Әрбір бөлімде қарастырылған тақырып мазмұны оқушылардың отбасы мен неке туралы көзқарастарын дұрыс қалыптастыруға, білімдерін шыңдауға, ‰лгілі іс-әрекет дағдыларын бойына сіңі- руге бағытталғаны 2-кестедегі ‰лгі бойынша берілді. 118 Бағдарлама мазмұны кіріспеден, ‰ш бөлімнен тұрады: бірінші бөлім — “Отбасы мен неке дамуының әлеуметтік- теориялық негіздері”, екінші бөлім — “Отбасының әлеуметтік- педагогикалық қызметі”, ‰шінші бөлім — “Отбасы-некелік өмірге дайындық бағыттары”. “Отбасы мен неке дамуының әлеуметтік-теориялық негіз- дері” атты бірінші бөлімде мынадай мәселелер қамтылды: қоғамның даму тарихында отбасы мен некенің өрістеуі; қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері; отбасы т‰рлерінің жіктелуі. “Отбасының әлеуметтік-педагогикалық қызметі” атты екінші бөлімде: отбасының репродуктивті және жыныстық қызметтері; отбасының тәрбиелік және экономи- калық қызметтері; отбасының реттеушілік және бос уақыт қызметтері; отбасының фелицитологиялық қызметі. “Отбасы- некелік өмірге дайындық бағыттары” атты ‰шінші бөлімде; отбасы-некелік өмірге даярлаудың негізгі бағыт-бағдарын талдау; отбасылық бюджетті дұрыс шешу жолдарын қарастыру; отбасы м‰шелерінің қызметін ‰лестіру; отбасында әке мен ананың рөлін айқындау; отбасындағы құқықтық қатынастарды меңгерудің қажеттілігі; отбасылық қатынастардың орнықты болуы және ондағы кездесетін қиыншылықтарды шешу жол- дары; отбасындағы қыз бала тәрбиесінің ерекшелігі; отба- сындағы ұл бала тәрбиесінің ерекшелігі; отбасы-некелік өмір құрудың негізгі шарттарын анықтау; отбасы-некелік өмірдегі жұбайлардың құқықтарын айқындау; отбасының психоло- гиялық жағдайы және оның бұзылу себептерін көрсету; махаб- бат — отбасы-некелік өмір беріктігің негізі деген мәселелер қарастырылды. Эксперименттік-тәжірибелік отбасы-некелік өмірге дайын- дық курсын оқыту барысында мынадай оқыту мен тәрбие әдістері қолданылды: талдау, жинақтау, қорытындылау, бақы- лау және эксперимент ж‰ргізу, сұрақ-жауап, әңгіме, модельдеу, т.б. және ұлттық педагогика әдістері: мақал-мәтелдер, салт- дәст‰рлер, нақыл сөздер, ‰лгі-өнеге көрсету, ‰йрету, т‰сіндіру, ырым ету, тілектестік білдіру, бата беру, қолдау, ақыл-кеңес және т.б. Сонымен қатар, сабақтарда психологиялық тесттер, тренинг және рөлдік ойындар, театр элементтері, анкеталық сұрақтар пайдаланылды. 119 Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- дау бағытындағы отбасы-некелік өмір туралы білім беретін сабақтардың тәрбиелік м ‰мкіндіктері мен ұтымдылықтарының көп екенін эксперимент нәтижелері көрсетті. Сондықтан, жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындау- дағы арнайы өткізілген факультативтік сабақтардың ықпалын ескере отырып, біз жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындаудың шешуші факторының бірі — “Отбасы- некелік өмірге дайындық” бағытындағы сабақтар деген қоры- тындыға келдік. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- даудың типтік бағдарламасына қосымшалар мен өзгертулер енгізу қажет. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмір- ге дайындауда балаларды өткен ұрпақ өкілдерінің педагоги- калық мұраларымен, қазіргі көпұлтты республикамыздың халықтарының бай дәст ‰рлерімен нарықтық заман талаптарына сай таныстыру — педагогикалық қажеттілік. Сондықтан, отбасы-некелік өмір дәст ‰рінің озық ‰лгілерін жас ұрпақ тәрбиесіне жаңа мазмұнмен беру; олардың тозығын алып тастау; көпұлтты республикамыздың отбасы-некелік өмір дәст ‰рлерінің озығын топтап алу — мәселенің шешу жолдарын көрсетті. Бұл жағдай бізге “Отбасы-некелік өмірге дайындық” атты оқу бағдарламасын жасауға м ‰мкіндік туғызды. Бағдар- ламада қарастырылған әрбір тарау мен жеке сабақтар әлем халықтарының озық ‰лгілерін саралау нәтижесінде қарас- тырылып, халықтың б ‰гінгі к ‰нгі қажеттілігі ескеріліп, қазіргі жастарға қажетті отбасы-неке туралы білім, тәрбие және ‰лгілі іс-әрекетке бағытталған ықпалы ескерілді. Отбасы-некелік өмірге дайындық бағдарламасында әрбір та- қырыптың мазмұнын қамтитын оқу-шығармашылық, пробле- малық, психологиялық тест, тренингтер, рөлдік ойындар, театр элементтері, анкеталық сұрақтар т ‰ріндегі практикалық сабақ- тар қарастырылды. Сонымен қатар, халық ауыз әдебиетінен (мақал-мәтелдер, ертегілер, аңыз әңгімелер, өлеңдер, әндер, эпостық жырлардан ‰зінді, айтыс, т.б.) материалдар алынды. Бағдарламаға қосымша ретінде отбасы т ‰рлері, типтері, неке т ‰рлері мен типтері, отбасы қызметі т.б. таблицалар, схемалар берілді. Мұның мәні әрбір тапсырманың педагогикалық мәнін ашу болып табылады. 120 Бағдарламадағы әрбір сабаққа берілген сағат мөлшері бағыт- бағдар мөлшері бойынша анықтамалық деңгейде ұсынылған. Бұл мұғалімге әрбір тақырып пен материал бойынша шығар- машылық ізденіспен жұмыс ж ‰ргізуге м ‰мкіндік береді. “Отбасы-некелік өмірге дайындық” курсының бағдарламасы негізгі дидактикалық-тәрбиелік принциптерге нұқсан келтір- мейді, керісінше, теориялық мәселелерді айқын да лайықты факторлармен және мысалдармен ашып көрсетеді. Жоғары сынып оқушыларының отбасы туралы көзқарастарын қалыптас- тырып, отбасы туралы білімдерін толықтырып, оқушыларды отбасындағы ‰лгілі іс-әрекеттерге бейімдейді. Сонымен, жоғары сынып оқушыларына арналған “Отбасы- некелік өмірге дайындық” атты бағдарлама өзінің лайықтылығы мен практикалық бағыттылығын, жас ұрпақты қазіргі заман талабына сай отбасы-некелік өмірге дайындау мазмұнының, формасының және әдіс-тәсілдерінің дұрыс таңдалғандығын дәлелдеді. Зерттеудің келесі кезеңдерінде, тірек мектептерінде арнайы бағдарламалық жоспар негізінде ж ‰ргізілген тәрбие жұмыс- тарының мәліметтерін өзара салыстырмалы талдау қорытын- дысы, қалыптастыру эксперименті нәтижелерінің қажетті деңгейге көтерілгенін, ғылыми зерттеуіміздің мақсатына, ғы- лыми болжамына сәйкес белгіленген міндеттердің толық шешілгенін көрсетті. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- дау проблемасына қатысты ғылыми-педагогикалық еңбектерді саралау және тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәти- жесі мынандай қорытынды жасауға м ‰мкіндік туғызды. Жастарды отбасы-некелік өмірге дайындаудың технологиясы, қазіргі жағдайы заманның өскелең талаптарына сай, жаңаша оқыту мен тәрбие технологиясы негізінде, жаңа педагогикалық құрылымда ж ‰йелі жасау қажеттігін көрсетеді. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- даудың қазіргі практикасын зерттеу, әлеуметтік, жалпы педа- гогикалық, әдістемелік тұрғыда талдау жасау оқушылардың отбасы-некелік өмір туралы білімдерінің аздығын көрсетті. Отбасы-некелік өмір туралы оқушы білімінің шешуші фактор ретінде қарастырылмағаны, оқушылардың отбасы туралы мұра- тын қалыптастыру міндеті қойылмағаны айқындалды. 121 Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- дау негіздері отбасы мен некенің әлеуметтік мәні туралы білім ж ‰йесін меңгеруге, отбасы-некелік өмірдегі мәселелерді тал- дауға құрылу қажеттігі тұжырымдалды. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындаудың ‰лгісін жасап, оның технологиясын айқындау міндетін көрсетті. Отбасы-неке туралы жоғары сынып оқушыларына берілетін білім — жеке тұлғаның өмір бойы қолданысында болатын білімі ретінде ерекшеленеді. Білім ж ‰йесі жас ұрпаққа өз өмірін құруда бағыт-бағдар беріп, таңдау жасау м ‰мкіндігін туғызады. Отбасы білімдерінің ж ‰йесінің отбасы мен қоғамның байланысы; отбасының т ‰рлері; отбасының саны, құрамы, құрылымы (типологиясы); отбасының негізгі қызметтері; отбасының жұмыс қалпы; отбасындағы туыстық; отбасылық қарым-қатынас; отбасы-некелік қарым-қатынас; отбасы және жеке адам; отбасының ыдырауы және т.б. к ‰рделі мәселелерді қамтитындығы тұжырымдалды. Неке туралы білімдер некеге қатысты халықтық салт- дәст ‰рлер; қоғам мен неке; некенің т ‰рлері; неке және құқық; неке және балалар тәрбиесі; неке және махаббат; некенің реп- родуктивтік, жыныстық, фелицитологиялық қызметтері және т.б. мәселелерді біріктіреді. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы іс-әрекет теориясы негі- зінде жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- дауда жаттығудың, талдаудың қажеттігі көрсетіледі. Осыған сәйкес, жастарды отбасы-некелік өмірге дайындау процесінде жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірмен байла- нысты жағдайларды талдауға ‰йрету ерекше педагогикалық әрекет ретінде танылады. Жеке тұлғаны дамытудағы оқу процесінде ұйымдастыру теориясы негіздеріне с‰йене отырып, жоғары сынып оқушы- ларын отбасы-некелік өмірге дайындаудың педагогикалық шарты — жоғары сынып оқушыларына отбасы-некелік өмір білімдерін беріп, оларды талдауға ‰йрету мақсатында арнайы факультативтік курс өткізу. Тәжірибелік-эксперименттік зерттеу жұмыстарының нәтиже- сі жоғары сынып оқушыларына арналған отбасы-некелік өмірге дайындық курсының мазмұны лекциялық және практикалық 122 сабақтардан құрастырылғандығын, оқыту ‰рдісінде лекция- шолу, лекция-әңгіме, әңгіме-диспут, отбасындағы белгілі бір жағдайларды талдау, пікірталас, тренинг, психологиялық тест, салыстыру, сараптау әдістері мен формаларын кешенді т ‰рде қолданудың ұтымдылығын көрсетті. “Отбасы-некелік өмірге дайындық” атты факультативтік сабақтың тақырыптық жоспары N Тақырыптар Теория- лық Практи- калық Кіріспе. Оқу пәні мен оның міндеттері 1 1 І-бөлім. Отбасы мен неке дамуының әлеуметтік-теориялық негіздері 1. Қоғамның даму тарихында отбасы мен некенің өрістеуі 1 1 2. Қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері 1 1 3. Отбасы т‰рлерінің жіктелуі 2 - ІІ-бөлім. Отбасының әлеуметтік-педагогикалық қызметі 4. Отбасының репродуктивті және жыныстық қызметтері 2 1 5. Отбасының тәрбиелік және экономикалық қызметтері 2 1 6. Отбасының реттеушілік және бос уақыт қызметтері 1 1 7. Отбасының фелицитологиялық қызметі 1 1 ІІІ-бөлім. Отбасы-некелік өмірге дайындық бағыттары 8. Отбасы-некелік өмірге даярлаудың негізгі бағыт-бағдарын талдау 1 - 9. Отбасылық бюджетті дұрыс шешу жолдарын қарастыру 1 - 10. Отбасы м‰шелерінің қызметін ‰лестіру 1 - 11. Отбасында әке мен ананың рөлін айқындау 2 - 12. Отбасындағы құқықтық қатынастарды меңгерудің қажеттілігі 2 - 13. Отбасылық қатынастардың орнықты болуы және ондағы кездесетін қиыншылықтарды шешу жолдары 1 - 14. Отбасындағы қыз бала және ұл бала тәрбиесінің ерекшеліктері 2 - 15. Отбасы-некелік өмір құрудың негізгі шарттарын анықтау 1 - 123 16. Отбасы-некелік өмірдегі жұбайлардың құқықтарын айқындау 1 - 17. Отбасының психологиялық жағдайы және оның бұзылу себептерін көрсету 1 - 18. Махаббат — отбасы-некелік өмір беріктігің негізі 1 - Барлығы: 28 6 “Отбасы-некелік өмірге дайындық” факультативтік курсының бағдарламасы Кіріспе. Оқу пәні мен оның міндеттері Сабақтың мақсаты мен міндеттері. “Отбасы-некелік өмірге дайындық” факультативтік сабағының пән ретінде ж ‰ргізілуінің басты мақсаты — жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлау. Жастарды отбасы-некелік өмірге даярлау — жеке адамның азаматтық қасиеттерін қалыптастырудағы жалпы тәрбиенің бір т ‰рі ретінде. Отбасы-некелік өмірге дайындық мәселесінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі ретіндегі к ‰рделілігі мен жан-жақтылығы. Отбасы-некелік өмірге дайын- дық барысындағы отбасының т ‰рлері мен қызметтері. Отбасы- некелік өмірге дайындық ретінде отбасының экономикалық, тәрбиелік, репродуктивтік, реттеушілік және т.б. қызметтерінің ерекшелігі. І-бөлім. Отбасы мен неке дамуының әлеуметтік-теориялық негіздері 1. Қоғамның даму тарихында отбасы мен некенің өрістеуі Отбасы — қоғамның өзгермейтін әрі жойылмайтын маңызды бір бөлігі ретінде. Қазіргі таңға дейін отбасының өзінің маңызын жоймағандығы. Қоғамның даму тарихында отбасы мен неке т ‰лерінің өрістеуі. Олардың типологиясы. Қоғамның отбасы мен некеге деген ықыласының қазір қандай маңызды болса, бұрын да дәл сондай маңызды бол- ғандығы. Әр уақытта әлеуметтік қоғамда субъект те, объект те болып, өзінің табиғатын ‰немі өзгертіп, адамзат тарихында қандай да әлеуметтік міндеттерді шешудің әрқашанда алдында болуы. Отбасының мемлекеттің даму жағдайында өз табиға- 124 тының белгілі бір тұрақтылығын жоғалтып, жаңа бір сапаларды қабылдауы. Пәнаралық байланыс: тарих, әлеуметтану, адам және қоғам. 2. Қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекше- ліктері Әрбір ұлтқа тән ерекшелік оның отбасы мен неке қаты- настарына да тигізетін әсері. Ұлттық психологияға, тұрмыс- тіршілікке, әлеуметтік жағдайларға байланысты қазақ халқының отау құру, некелесу ерекшеліктері. Отбасы-некелік өмірге байланысты салт-дәст ‰рлер. Қазақ халқының неке құру т ‰рлері мен ‰йлену тойын ұйымдастыру тәртібі, оған байланысты қалыптасқан әдет-ғұрыптары. Некелесу жасы. Некелесудің негізгі жолы — құда т ‰су. Қазақ арасында жеті атаға толмай қыз алыспау себебі. Неке мәселесі жөнінде шариғат қағидасы. Неке құрудың көне т ‰рі — әмеңгерлік және балдыз алу әдеттері. Пәнаралық байланыс: этнопедагогика, тарих, әлеуметтану, адам және қоғам, дінтану. 3. Отбасы т ‰рлерінің жіктелуі Ғылыми әдебиеттерде жиі кездесетін отбасының ең негізгі белгісіне қарап топтарға жіктеу: 1. Құрамы бойынша: а) нук- леарлық (қарапайым) отбасы; б) к ‰рделі отбасы; в) ‡лкен отбасы (10 және одан да көп м ‰шелер болғанда); 2. Балалар саны бойынша: а) баласыз; б) бір балалы; в) аз балалы (екі-‰ ш бала); г) көпбалалы; 3. Отбасының стажы бойынша: а) жас жұбайлар; б) жас отбасы; в) баладан ‰міткер отбасы; г) ба- лалары бар жас отбасы; д) орта жастағы жұбайлар отбасы; е) ег- де жұбайлар жұбы. 4. Географиялық белгісі бойынша: а) қала- лық; б) ауылдық; 5. Отбасындағы басшылық типі бойынша: а) өктем отбасы; б) эгалитарлық отбасы; 6. Отбасындағы қарым- қатынас сапасы және жағдайы бойынша: а) сәтті отбасы; б) әлеуметтік сәтсіз отбасы; в) ұстаздығы әлсіз; 7. Отбасындағы тұрмыс, отбасы тәртібі бойынша: а) шаруашылық-тұрмыс ұясы ‰лгі отбасы; б) балаорталық отбасы; в) жұбайлық; г) пат- риархалдық; д) пікірталас клубы немесе спорттық топ типіндегі отбасы; е) отбасы — “жұбаныш”; 8. Әлеуметтік құрамның 125 біркелкілігі бойынша: а) әлеуметтік-гомогендік отбасы; б) әле- уметтік-гетерогендік отбасы; 9. Отбасы өмірінің ерекше жағ- дайы бойынша: а) дистанттық; б) студенттік. Пәнаралық байланыс: география, тарих, әлеуметтану, адам және қоғам, дінтану. ІІ-бөлім. Отбасының әлеуметтік-педагогикалық қызметі 4. Отбасының репродуктивті және жыныстық қызмет- тері Отбасының қоғамның ұясы ретінде қандай типтегі болмасын көп қызмет атқаруы. Отбасы қызметінің әлеуметтік мәні. Отбасының әлеуметтік институт ретінде жиі өзгеріске ұшырауы. Отбасының жыныстық қызметінде махаббаттың алатын орны. Жыныстық махаббат махаббаттың басқа т ‰рінен ‰лкен қарқындылығымен, тартымды өзгешелігімен, толық және жан- жақты өзаралығымен ерекшеленеді. Махаббат — екі адамның өмірде бірге болуына, шынайы және берік некенің қалып- тасуына негіз болатын шынайы сезім. Жыныстық қызмет эволюциясы ‰дерісінде отбасы және некенің бірге өзгеруі. Адамның жыныс сезімінің хайуаннан айырмашылығы. Отбасындағы жыныстық қызметтің мағынасы. Адамның жыныстық қатынасын әр уақытта биоәлеуметтік құбылыс ретінде қарастыру. Адамның жеке басының жалпы дамуының жыныстық дамумен байланыстылығы. Жыныстық ж ‰ріс-тұрыстың жеке бастың жеке аясы ретінде адамның жалпы даму заңдарына бағынуы. Адамның жыныстық қарым-қатынасы — ж ‰ріс- тұрысының негізгі белгілері. Қоғам және адам өміріндегі жы- ныстық қатынастың мәні мен маңыздылығы. Жыныстық қызмет отбасы с‰йенетін маңызды біріктіргіш негізі ретінде. Репродуктивтік қызмет — отбасының негізгі қызметінің бірі. Оның мәні. Репродуктивтік қызметтің адам табиғатындағы әлеуметтік және отбасының басқа қызметтерімен аз байланыста болуы. Оның биологиялық мәнге көбірек жататындығы. Репродук- тивтік қызметтің биологиялық және әлеуметтік мәнін айқын- даудағы көптеген мамандардың көзқарастары. Репродуктивтік 126 қызметке тән дуализм. Репродуктивтік қызметтің отбасының орнықтылығына, сондай-ақ басқа көп себептерге: отбасының материалдық және тұрғын ‰ й жағдайына және т.б. тікелей тәуелді болуы. Пәнаралық байланыс: педагогика, әдебиет, этнопедагогика, биология, тарих, әлеуметтану, адам және қоғам, дінтану. 5. Отбасының тәрбиелік және экономикалық қызметтері Тәрбиелік қызметтің отбасы эволюциясы тарихында өзге- рістерге ұшырауы. Патриархалдық отбасында бала тәрбиесімен анасы айналысса, балаорталық отбасында бұл ‰рдіске ата- ананың екеуінің де қатысуы. Біздің қоғамда жеке адамның тәрбие жұмысына мақсатты ықпал жасайтын нысан ретінде қарастырылуы. Тәрбие — өзіндік тепе-теңдік сақтауды қажет ететін іштей қарама-қайшы ‰рдіс. Тәрбие — әлеуметтік өмірді реттеуші ретінде жеке адамды қоғам алдында, жақындары алдында белгілі жауапкер- шілікті сезінетін адам ретінде тәрбиелеуге тиіс ‰рдіс. Құлықтылық — отбасының тәрбиелік қызметінде атқаратын рөлі. Құлықтық проблемалар туралы қарама-қайшы т ‰сініктер. Отбасының тәрбиелік қызметінің бірнеше аспектілері: а) ба- ланың жеке басының қалыптасуы, оның қабілеттерінің дамуы, бірінші әлеуметтік бақылауды ж ‰зеге асыруы, құлықтылық және әсемдік, рухани құндылықтарға, еңбекке көңіл бөлуі, ден- саулықты нығайту және денені жетілдіру; б) отбасы ұғымының оның әрбір м ‰шесіне барлық уақытта тәрбиелік ықпалын жасау; в) балалардың ата-анаға тәрбиелік ықпалы. Отбасының балаларға тәрбиелік әсерінің басты ерекшелігі — оның тұрақтылығы. Отбасындағы тәрбиенің ата-ана мен балалардың өзара махаббатына байланыстылығы. Оның отбасынан тыс тәрбиеден айырмашылығы — көбінесе оның сезімдік сипаты бар екен- дігінде. Отбасының тәрбиелік қызметі — бұл институттың маңызды әлеуметтік қызметтерінің бірі. Жеке басты әлеуметтендіруде, оны белгілі әлеуметтік қоғамда өмір с‰руге дайындауда, қабілеттерін дамытуда, баланың болашақ отбасына мұратын қалыптастыруда белсенді фактор екендігі. 127 Отбасының экономикалық қызметі немесе шаруашылық- тұтынушылық қызметі заңдастырылған тарихи кезеңде отбасын қоғамның ұясы ретінде анықтауы. Экономикалық немесе шаруашылық-тұрмыстық қызметтің патриархалдық отбасына зор әсер етуі. Отбасының экономикалық қызметіне байланысты отбасылық қарым-қатынастың әрт ‰рлі аспектілері: ‰ й шаруашылығын ж ‰ргізу, отбасын басқару, отбасы қаражатын орнына келтіру, отбасылық шаруашылық және қосалқы шаруашылықтың дамуы. Экономикалық қызметтің әлеуметтендіру рөлі. Экономикалық қызметтің отбасылық ұжымның өзара қаты- насына әсері. Отбасындағы ‰ й міндеттерінің жұбайлардың, ‰лкендердің және жастардың арасында әділ бөлінуі. Отбасы билігінің құрылымы баланың әлеуметтенуіне және отбасы ішіндегі қарым-қатынасқа әсері. Б ‰гінгі к ‰нгі отбасындағы әке мен ананың беделі. ‡ й шаруашылығын басқару теңдігіне әрбір отбасы м ‰ше- сінің ұмтылу қажеттігі және жұбайлардың теңдігі. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, әдебиет, эт- нопедагогика, тарих, әлеуметтану, адам және қоғам, құқық. 6. Отбасының реттеушілік және бос уақыт қызметтері Реттеушілік қызметтің отбасы м ‰шелерінің арасындағы қарым-қатынасты реттеуі және отбасындағы басшылық типін анықтауы. Қазіргі отбасында реттеуші қызметті моральдық ереженің, отбасы м ‰шелерінің жеке басы беделінің және ата- ананың балалары алдындағы беделінің ж ‰зеге асыруы. Жұбайлардың әлеуметтік рөлінің заңды анықтамалары. Қазіргі отбасының басшылық типі. Дәст ‰ р бойынша отбасы- ның басшылық рөлін еркектің атқаруы, бірақ іс ж ‰зінде бұл міндетті әйелдің орындауы. Әйелдің өндіріске қатысуына бай- ланысты м ‰мкіндіктері мен құқықтары. Отбасында к ‰йеудің немесе әйелдің басшылығының айқын анықталмауы. Жұбайлар отбасындағы басшылық аясын өзара бөлісуі, бұл міндеттің екеуіне ортақтығы. Отбасының бос уақыт қызметі. Эволюция ‰рдісінде бос уақыт қызметінің ескі белгілерін жоғалтып және жаңаларының пайда болуы. 128 Отбасының бос уақытты және демалысты ұйымдастыру қызметі. Бос уақыт — өте маңызды әлеуметтік құндылықтың бірі. Бос уақыт қызметінің тармақтары: а) жыл сайынғы дема- лысты өткізу; б) қала сыртына, саяхатқа және жорыққа шығу; в) ата-ана мен туысқандарға бару; г) достармен, жақындармен, таныстармен кездесу; д) мейрамханаға, дәмханаға бару; е) театр- ға, кинотеатрға, сауық залына бару; ж) спортпен айналысу; з) мерекелерді ұйымдастыру және өткізу. Отбасылық бос уақыт ‰ й еңбегімен қатар, отбасын топтас- тыру құралы ретінде. Тәрбиелік міндеттерді орындаудағы, отба- сындағы қарым-қатынастарды реттеудегі маңызы. Отбасылық бос уақыттың отбасы м ‰шелерінің қажеттігін іске асыруға м ‰мкіндік беруі. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, мәдениет- тану, этнопедагогика, әлеуметтану, адам және қоғам, құқық. 7. Отбасының фелицитологиялық қызметінің ерекшелігі Отбасы мемлекеттің туындысы ретінде қарастырылды, сон- дықтан құрылымы және қызметі бойынша оны жалғастырды. Прагмативтік бейімделу. “Бақыт” және “отбасы” ұғымдары. Отбасындағы махаббатқа негізделген гедонизм ұғымы. Отбасын құрудың негізі — махаббат және бақыт. Отбасы деген не, неліктен ол адамға соншалықты қажет? Отбасындағы бақыттың табиғаты. Бақытты отбасының феномені — адам табиғатының дуализміне негізделген: қа- тынасқа ұмтылу, әлеуметке көңіл бөлу, өзімен-өзі болу, жалғыздықтан құтылу, өзін-өзі іске асыруға ұмтылу, өзінің “менін” қорғап қалу. Бақытты отбасы — осы қажеттіліктерді қанағаттандыра алатын отбасы. Некеге тұруға дайындалып ж ‰рген көп жастардың отбасына бақытты болатын жер деп қарауы. Отбасын құруға т ‰рткі болатын себептер. Жастардың отбасы бақыты туралы көзқа- растары. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, әдебиет, эт- нопедагогика, әлеуметтану. 129 ІІІ-бөлім. Отбасы-некелік өмірге дайындық бағыттар 8. Отбасы-некелік өмірге даярлаудың негізгі бағыт-бағда- рын талдау Отбасы-некелік өмірге даярлау — жалпы мемлекеттік ма- ңызы бар мәселе. Жастардың отбасы-некелік тәрбиесі мен қалыптасуына отбасының, қоршаған ортаның ықпалы. Отбасы- некелік тәрбиені дұрыс ж ‰ргізудің қажеттілігі. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттер мен зерттеулер нәтиже- лері көрсеткендей, отбасы-некелік өмірдің негізгі бағыттары: 1) Көзқарастар: отбасы; неке; отбасы бюджеті; отбасындағы тәр- биенің болу қажеттігін т ‰сіну; отбасын құрудың қажеттігі; отбасының әлеуметтік мәні; отбасы м ‰шелерінің құқығы; неке- лесуге дейінгі қарым-қатынас қажеттігі; ата-анаға қамқорлық; отбасында балаларға дұрыс тәрбие берудің қажеттігі; отбасын- дағы қыз бала тәрбиесінің ерекшелігі; отбасындағы ұл бала тәрбиесінің ерекшелігі; отбасы м ‰шелерінің қарым-қатына- сының орнықты болуы; отбасында кездесетін қиыншылықты шешу жолдары және т.б.; 2) Білімдері: отбасы; неке; отбасы мен некенің тарихи дамуы; қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшелігі; отбасы т ‰рлерінің жіктелуі; отбасы қыз- метінің ерекшеліктері; отбасының репродуктивтік, жыныстық, тәрбиелік, экономикалық, реттеушілік, бос уақыт, фелицитоло- гиялық қызметтері; отбасы мен некенің әлеуметтік мәні туралы ұғымдар және т.б.; 3) ‡лгілі іс-әрекеттері: отбасы м ‰шелері арасындағы өзара құрмет қарым-қатынасын орнату; әлеуметтік ортамен тығыз байланыста болу; көпшілік-бұқаралық ақпарат- тар мен хабарлар жайында мағлұматтар алу; әдебиет пен өнер саласынан хабардар болу; табиғи ортаны к ‰тіп-баптау; отба- сындағы әкенің жеке басының қадір-қасиеті; отбасындағы ана рөлінің ерекшелігі; отбасындағы ата мен әженің орны; ата-ана мен балалар арасында дұрыс қарым-қатынас орнату; ана мен қыз бала арасындағы қарым-қатынасты нығайту; әке мен ұл бала арасындағы байланысты нығайту; ‰лкенді сыйлау, кішіге көмек көрсету; отбасында теріс іс-әрекеттерді болдырмау; салт- дәст ‰рімізді сақтау; әдет-ғұрпымызды қадір тұту; тілімізді, дінімізді қадірлеу; еңбекс ‰йгіштікке, имандылыққа баулу және т.б. 130 Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, әдебиет, эт- нопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқық. 9. Отбасылық бюджетті дұрыс шешу жолдарын қарастыру Отбасылық бюджет туралы т ‰сінік. Отбасы табысының негізгі көздері: жалақы, жәрдемақы, жеке меншік жерлерден т ‰сетін табыстар, саудадан т ‰сетін кірістер. Отбасы қаржысын жарату: азық-т ‰лік сатып алу, пәтер ақысын төлеу, көлік және шаруашылық шығындары, оқу, мәдени қор, ересектер мен балалардың к ‰нделікті жұмсайтын қаржылары, емделу мен демалуға жұмсалатын қаражат, киім-кешекке, ‰ й жиһаздары мен жеке меншік автокөлік сатып алуға және т.б. жұмсалатын қаржылар. Табыс пен шығыстың арақатынасы. Отбасы қаржысы және оларды реттеп жұмсау — ұқып- тылыққа тәрбиелеу негізі. Қазіргі таңдағы сәндер мен қажет- тіліктерді шама-шарқына қарай қанағаттандыра білу. Мате- риалдық және рухани қажеттіліктерді дұрыс пайдалану, ажы- рата білу. Балалар және қаражат: оларды заттардың бағасымен таныс- тыру, отбасы қаржысының жұмсалуына қатыстырып отыру. Еңбектің құнын бағалай білу. Отбасы бюджетінің жұмсалуын бақылап, оларды жоспарлап, есепке алып отырудың қажеттілігі. Экономикалық ‰немділікке қалыптастыру. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, еңбек, эко- номика, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқық. 10. Отбасы м ‰шелерінің отбасында атқаратын қызметін ‰лестіру Отбасындағы әкенің атқаратын қызметі: әке — отбасы бас- шысы, отбасын материалдық қамтамасыз етуші, отбасы тірегі, отбасының қорғаны, ер балалардың ‰лгісі, отбасының қалған м ‰шелерінің қамқоршысы және т.б. Отбасындағы ананың атқаратын қызметі: ана — отбасындағы ең мейірімді жан, балалардың к ‰тушісі, отбасының ұйытқысы, діңгегі, отбасының материалдық жағдайын реттеуші, отбасында қолайлы ауа райын орнатушы және т.б. Отбасында ұл баланың атқаратын қызметі: ұл бала — әкенің көмекшісі, ананың жәрдемшісі, қыз баланың қорғанышы, кі- шінің қамқоршысы, ‰лкеннің с‰йеніші және т.б. 131 Отбасында қыз баланың атқаратын қызметі: қыз бала — ананың қолқанаты, әкенің мақтанышы, ұл баланың қамқор- шысы, отбасының жанашыры және т.б. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, еңбек, эконо- мика, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқық. 11. Отбасында әке мен ананың рөлін айқындау Әке — отбасындағы тәрбиені реттеуші. Отбасын материал- дық қамтамасыз етуші. Отбасы м‰шелерінің рухани к‰ш-жігері. Әкенің жеке басына қойылатын талаптар. Ана — мейірімділіктің көзі. Ананың жеке басына қойылатын талаптар. Ана махаббатының тәрбиелік мәні. Тәрбиенің т‰пқазығы — ата-ана өнегесі. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, еңбек, эконо- мика, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқық. 12. Отбасындағы құқықтық қатынастарды меңгерудің қа- жеттілігі Ата-аналар мен балалардың құқықтары мен міндеттерінің пайда болу негіздері. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттері. Отбасындағы ата-ана құқықтарының теңдігі. Бала тәрбиесіне ата-ананың бірдей жауапкершілігі. Кәмелеттік жасқа дейінгі балалардың әрбір іс-әрекетіне ата-ананың тікелей жауапты болуы. Балаларын дұрыс оқытып-тәрбиелеу — ата-ананың борышы. Балалардың ата-ана алдындағы міндеттері: ата-ананың айтқа- нын тыңдау, әрі сыйлау, олардың әрбір шешіміне құрметпен қарау, еңбекке жарамсыз және қартайған ата-аналарын к‰тіп, оларға қамқорлық жасап отырудағы міндет-борыштары және т.б. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, еңбек, эконо- мика, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқық. 13. Отбасылық қатынастардың орнықты болуы және ондағы кездесетін қиыншылықтарды шешу жолдары Отбасылық қарым-қатынасты дұрыс орнатудағы отбасы м‰шелерінің көзқарастарының маңызы. Отбасы м‰шелерінің бі- лімі мен іс-әрекет ‰лгілері — ондағы кездесетін қиыншы- 132 лықтарды шешудің құралы. Отбасындағы ата-ана өнегесі — дұрыс қарым-қатынас кепілі. Балаларға ж‰йелі берілген тәр- биенің отбасылық қарым-қатнастың орнықты болуына тигізетін әсері. Отбасы м‰шелерінің бойындағы адамгершілік қасиеттер — отбасылық қиыншылықты болдырмаудың бірден-бір негізі. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, еңбек, эконо- мика, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқық. 14. Отбасындағы бала тәрбиесінің ерекшелігі Отбасындағы қыз баланың рөлі. Әйелдік нәзіктік туралы т‰сінік. Қыз баланың анатомиялық, физиологиялық, психоло- гиялық ерекшелігі. Қыз баланың жыныстық ерекшелігіне байланысты ж‰ргізілетін тәрбиенің маңызы. Әрбір қыз баланың қарама-қарсы жыныс өкіліне тән ерекшеліктер мен заңды- лықтарды білуі және дұрыс т‰сінуі. Қыз бала тәрбиесіндегі медициналық тазалықтың мәні. Қызға қырық ‰йден тыюдың тәрбиелік маңызы. Қазақ халқындағы қыз бала тәрбиесіне ерекше мән берудің себептері. Қыздың болашақ ана, жар, тәрбиеші ретіндегі атқаратын міндеттері. Отбасындағы ұл бала тәрбиесінің ерекшелігі. Отбасындағы ұл баланың рөлі. Ұл баланың анатомиялық, физиологиялық, психологиялық ерекшелігі. Ұл баланың жыныстық ерекшелігіне байланысты ж‰ргізілетін тәрбиенің маңызы. Әрбір ұл баланың қарама-қарсы жыныс өкіліне тән ерекшеліктер мен заңды- лықтарды білуі және дұрыс т‰сінуі. Ұл бала тәрбиесінде ұрық тазалығының мәні. Мақал-мәтелдердің ұл бала тәрбиесіндегі маңызы. Ұлттық, елжандылық тәрбиенің маңызы. Қазақ хал- қында ұл бала тәрбиесіне ерекше мән берудің себептері. Ер азаматтың болашақ жауынгер, елдің, жердің қорғаушысы, отағасы, тәрбиеші ретіндегі атқаратын міндеттері. Пәнаралық байланыс: физиология, анатомия, педагогика, психология, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқық. 15. Отбасы-некелік өмір құрудың негізгі шарттарын анық- тау Отбасы-некелік өмірге дайындықты дұрыс ж‰ргізу. Отбасы- некелік өмір құрудағы басты мақсат — ұрпақ жалғастыру. 133 Отбасы-некелік өмірге дейінгі қарым-қатынас мәдениеті. Жас- тардың отбасы-некелік өмірге деген көзқарастары. Отбасы- некелік өмір жөніндегі білімнің маңызы. Отбасы-некелік өмір құруда жастардың қарым-қатынас ‰лгілерінің маңызы. Неке- лесуге әлеуметтік дайындық. Отбасын құру ‰шін жалпыға бірдей міндетті т‰рде білім алу, белгілі бір мамандықты меңгеруі, еңбектену әрекеттері, азамат- тық қасиеттерді қалыптастыру, қоғамда өмір с‰руге бейімделу — отбасы-некелік өмір ‰шін қажетті шарттар. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, еңбек, эконо- мика, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқықтану. 16. Отбасы-некелік өмірдегі жұбайлардың құқықтарын айқындау Отбасы-некелік өмір құру жасы. Отбасы-некелік өмір құру- дағы екі жақтың бірдей келісімі. Отбасы-некелік өмір құруға м‰мкіндік бермейтін кедергілер. Отбасы-некелік өмірдің қоғам алдындағы жауапкершілігі. Отбасының қоғамда алатын орны мен атқаруға тиісті міндеттері. Ерлі-зайыптылардың отбасының әрт‰рлі қызметін атқаруда жауапкершіліктері. Отбасындағы бала тәрбиесінің әке мен анаға ортақтығы. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, еңбек, эконо- мика, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқықтану. 17. Отбасының психологиялық жағдайы және бұзылу се- бептерінің т‰рлерін көрсету Жұбайлардың д‰ниетанымы мен мақсат-м‰дделерінің бір болуы — олардың бойындағы адамгершілік қасиетті дамытып, бақытты отбасы болуының шарты. Жұбайлардың темперамент ерекшеліктері мен мінез-құлықтарының ‰йлесім табуы. Мінез- дегі ұнамсыз көріністердің (ашу-ыза, к‰мәншілдік, қызған- шақтық, т.б.) пайда болу себептері және оларды жеңудің амал- тәсілдері. Отбасындағы ұрыс-керіс, дау-дамай жағдайлардың пайда болу себептері және оларды жеңе білу жолдары. Отба- сындағы т‰рлі қарым-қатынастарға байланысты жағымды пси- хологиялық жағдай орната білу жолдары. Отбасының ажырасу себептері: жұбайлардың бір-бірімен с‰йіп қосылмауы, отбасындағы баласыздық, маск‰немдікке 134 салыну, жалқаулық пен жұмыссыздық, отбасының билігіне та- ласу, есеппен ‰йлену, әрт‰рлі дінде болуы, жұбайлардың әлеуметтік жағдайларының әрт‰рлі болуы, білім дәрежесінің әрт‰рлі болуы және т.б. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, еңбек, эконо- мика, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, құқықтану. 18. Махаббат — отбасы-некелік өмір беріктігің негізі Махаббат — адамның қасиетті сезімі. Махаббат сезімінің табиғи және әлеуметтік сипаты. С‰йе білу — адамдардың бір- біріне қамқорлығы мен шынайы берілгендігін көрсететін қажеттілік. Қоғам мен адамның жеке басының даму ‰рдісінде махаббаттың пайда болуы мен өрістеуі. Ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің махаббат жайындағы пікірлері. Алғашқы махаббат. Жоғары сынып оқушыларының сезім- дерінің ерекшеліктері. Махаббат пен достық арасындағы өзара байланыс. Ғашықтар арасындағы қарым-қатынас мәдениеті. Шынайы махаббатты адамға жат, теріс іс-әрекеттерден ажырата білу. Ғашықтар арасындағы әдептілік, сыпайылық пен қамқорлық. Адамның өз сезімін билеп, оны бағалай білуі. Ғашықтық — некедегі адамгершілік тірек. Ғашықтықтың отбасы мен бала- ларға, с‰йген адамына деген ізгілік қасиеттері мен сезімдерінің көріністері. Жыныстық қатынаста махаббатың алатын орны. Халық ауыз әдебиетіндегі махаббаты дәріптейтін лироэпос- тық жырлар. Пәнаралық байланыс: педагогика, психология, әдебиет, мә- дениеттану, этнопедагогика, әлеуметтану, әдеп, эстетика. 135 ЖАЛПЫ ҚОРЫТЫНДЫ Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- даудың ұтымды жолы — мақсат қойып, жоспарлы т ‰рде ж ‰ргізілетін педагогикалық іс-әрекет. Қазіргі уақытта мұндай дайындық курсы жалпы білім беретін мектеп бағдарламасына енгізілген. Бірақ, ол жоғары сынып оқушыларының отбасы- некелік өмірге дайындау мәселесін толық шеше алмайды. Курс мазмұнында оқушылардың отбасы-некелік өмірге дайындығы туралы көзқарасын қалыптастыру, оқушыларға отбасы туралы ж ‰йелі білім беру, оларды отбасындағы ‰лгілі іс-әрекетке дайындау мәселелері қазіргі заман талаптарына сай қарасты- рылмаған. Алынған гипотеза негізінде эмпирикалық нәтижелер мен алынған жаңа мәліметтерді біріктіру қорытындысы бізге жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындау- дың ұтымды факторларын жан-жақты т ‰сінуге м ‰мкіндік берді. Оқушылардың отбасы-некелік өмірге деген көзқарасы, білімі мен ‰лгілі іс-әрекеті оқушылардың отбасы-некелік өмірге дайындық деңгейінің негізгі көрсеткіштерінің бірі екендігін көрсетті. Бұл зерттеу пән ретінде алынды. Зерттеу пәнін құраушы элемент әрекетін іске асыру ‰шін біз лайықты зерттеу міндеттерін таңдап алдық. Осы міндеттерге байланысты зерттеу пәнінің құраушы элементінің мәні теориялық негізделді: отбасы-некелік өмірдің табиғаты, ұйымдасуы және компонент- тері, қызметтері анықталды; оқушылардың отбасы-некелік өмірге дайындығының салыстырмалы көрсеткіштері ретінде олардың отбасы-некелік өмір туралы көзқарасы, білімі мен ‰лгілі іс-әрекеттері алынды. “Отбасы-некелік өмірге дайындық” атты курстағы ұлттық дәст ‰рді ‰йрену мен салыстыру барысында оқушылардың отбасы-некелік өмір туралы көзқарасы, білімі мен ‰лгілі іс- әрекетінің негізгі белгілері көрініп, олардың даму тенденция- лары айқындалды. Зерттеу барысында жоғары сынып оқушыларының отбасы- некелік өмірге дайындығының критерилері, көрсеткіштері және деңгейлері анықталды. Отбасы-некелік өмір дәст ‰рін оқушыларды отбасы-некелік өмірге дайындау ж ‰йесінде қолдану ‰шін “Отбасы-некелік 136 өмірге дайындық” атты отбасы-некелік өмір дәст ‰рінің мазмұны, м ‰мкіндіктері, формалары мен әдістері қамтылған бағдарлама жасалып, ол апробациядан өткізілді. Нәтижесінде жоғары сынып оқушылары республикамыздағы көп халық- тардың отбасы дәст ‰рлерін, отбасының т ‰рлері мен міндеттерін, факультативтік сабақ, кездесу, дискуссия, лабораториялық ізденіс, көрме, саяхат, конкурс, рөлдік ойындар, психологиялық тест, тренинтер, генетикалық тапсырма, шығарма, музыкалық- поэтикалық диалогтар, модельдеу, мақал-мәтелдерді тақы- рыптарға бөлу сияқты сабақтың белсенді формалары мен әдістері кешенді т ‰рде қарастырылды. Ұлттық дәст ‰рді қолдану барысында болашақ отбасы қатынастарын ұлттық дәст ‰рге негіздеумен қатар, қазіргі отбасы-некелік өмірмен байланысты қарастырып, оқушылардың отбасы-некелік өмір туралы көзқарастарын қалыптастыру, отбасы-некелік өмір туралы білімдерін ж ‰йелендіру, отбасы-некелік өмірдегі ‰лгілі іс- әрекеттерге баулу мақсатын көздедік. Оқушыларды отбасы-некелік өмірге дайындаудың бағдарла- масы мен оның педагогикалық жағдайы жасөспірімдердің отбасының маңызын, мәнін т ‰сініп, отбасының өмір с‰ру образындағы ерекшеліктері және тарихи сабақтастығын терең білуге, сонымен қатар жалпыадамзаттық құндылықтарды білуге жәрдемдесті. Осы айтылғандардың негізінде жоғары сынып оқушылары өздерінің жеке сапалары мен мінез-құлқын, көзқарасын бола- шақ отбасы-некелік өмірге бағыттауға м ‰мкіндік алды. Сонымен, эксперимент барысында отбасы-некелік өмірге дайындықтың жоғары деңгейлерінің саны артып, төменгі сатысындағылардың саны әлдеқайда кеміді. Қорытындылай келгенде, алынған тәжірибелік-эксперимент- тік мәліметтер “Отбасы-некелік өмірге дайындық” атты оқу курсын ғылыми-әдістемелік негізде ұйымдастырса, оқушылар- дың отбасы-некелік өмірге дайындық сапасы жаңа сатыға көтеріледі деген гипотезаның дұрыстығына көз жеткізілді. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайын- дау мәселесі бойынша ғылыми-теориялық зерттеу мен тәжі- рибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижесі мынадай қоры- тынды жасауға м ‰мкіндік туғызды: 137 1. Философиялық, тарихи-әлеуметтік, психологиялық, педа- гогикалық әдебиеттерді зерттеу отбасы-некелік өмірге даярлау- дың б ‰гінгі қоғам өміріндегі көкейкесті мәселесін шешуде маңызды екендігін көрсетті. “Отбасы-некелік өмірге дайындау” ұғымы отбасы мен неке, оның дамуы, отбасы мен неке құру ерекшеліктері, отбасы т ‰рлерінің жіктелуі, қызметі, некенің т ‰рлері, неке және махаббат, неке және құқық, сыйластық қарым-қатынастар, дәст ‰рлі қарым-қатынастар т ‰сініктерімен айқындалды; 2. Жоғары сынып оқушыларының психологиялық-педаго- гикалық ерекшеліктері мен м ‰мкіндіктеріне жасаған талдау, оларда отбасы-некелік өмірге даярлаудағы ‰ ш бағытты анық- тады — отбасы-некелік Өмір туралы білімдерін, көзқарастарын, іс-әрекет ‰лгілерін қалыптастыруға болатындығы айқындалды. Отбасы-некелік өмірге даярлауды жоғары сынып оқушыла- рының отбасы-неке туралы білімдерін, көзқарастарын, іс-әрекет ‰лгілерін әдепкі көрсеткіштерден жоғары сапалық көрсеткіш- терге аттыру деп айқындауға м ‰мкіндік берді; 3. Жеке тұлғаның дамуы жөніндегі ғылыми тұжырымдар мен мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары негізінде жастарды отбасы- некелік өмірге даярлауда педагогика, психология ғылымда- рының теориялық концепциялары негізінде отбасы-некелік өмірге дайындық модельінің құрылымы ата-ана, ұстаз, әлеумет- тік қауым болып табылатын факторлармен мектепте ж ‰ргі- зілетін факультативтік сабақта қолданылатын дәст ‰рлі әдістер- мен, халықтық педагогика әдістерімен айқындалды. Теориялық және практикалық сабақтар, сыныптан тыс іс-шаралар, тәлім- тәрбиелік кештер, әдеби-музыкалық кештер, пікірталас, дөңге- лек ‰стелдер, зиялы қауым өкілдерімен кездесулер негізінде дайындықтың нәтижелі болатындығы көрінді; 4. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындаудың модельі негізінде орта мектептердегі жас жет- кіншектерді отбасы-некелік өмірге дайындаудың мазмұны отбасы мен неке дамуының әлеуметтік негіздері, отбасының әлеуметтік-педагогикалық қызметі, отбасы-некелік өмірге дайындық бағыттары бойынша теориялық және практикалық мәселелерге ж ‰йелеудің ұтымдылығы анықталды; 5. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудағы білім мазмұны, оны ж ‰зеге асырудың әдіс-тә- 138 сілдері ж ‰йелі мақсатқа бағытталған іс-әрекеттерінен көрінеді. Жоғары сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесінде отбасы- некелік өмірге деген білімдерін, көзқарастарын және іс-әрекет ‰лгілерін қалыптастыруды қамтамасыз етудің негізгі жолы “Отбасы-некелік өмірге дайындық” курсының бағдарламасын пайдалану екендігі дәлелденді; 6. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың шарттары болып: 1) жоғары сынып оқушыларына факультативтік сабақ курсында отбасы мен неке дамуының әлеуметтік-теориялық негіздері, отбасының педагогикалық қызметі, отбасы-некелік өмірге дайындық бағыттары туралы білімдерді меңгерту; 2) мектепте, отбасында, сынып жетек- шісінің жұмыс ж ‰йесінде отбасын мемлекеттің бір бөлігі ретінде қарау, отбасын білім мен тәрбие орталығы ретінде есептеу, отбасы жеке тұлғаны жан-жақты тәрбиелейтін ж ‰йе ретінде қарау көзқарастарын қалыптастыруға бағытталған пе- дагогикалық іс-шараларды атқару; 3) мектепте, отбасында, сынып жетекшісінің жұмыс ж ‰йесінде отбасы мен некенің тәрбиелік, реттеушілік, басқару, қарым-қатынас жасау мәде- ниеті, әдебі және адамгершілік ізгі қасиеттерді ‰лгі тұту дағды- ларын меңгерту болатындығы нақтыланды; 7. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындау нәтижесі жеке тұлғаны жан-жақты дамыған азамат, маман-кәсіпкер, отағасы немесе отанасы болуға дайындау болып табылатындығы бастапқы ‰лгілі іс-әрекет көрсеткіш- терімен айқындалды; 8. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау және тәжіри- белік-эксперимент нәтижесі отбасы-некелік өмірге дайындық көрсеткіштері мен белгілері болып жоғары сынып оқушыла- рының отбасы-некелік өмір туралы білімдері, көзқарастары және белгілі бір отбасылық мәселеге өзіндік талдау жасау деңгейлері арқылы көрініс табатындығы нақтыланды; 9. Зерттеудің нәтижесі бойынша мынадай ұсыныстар жа- сауға болады: а) отбасы-некелік өмірге дайындықты жоғары сынып оқу- шыларына адамгершілік, моралдық, этикалық, экономикалық, рухани тәрбие беру мақсатында ж ‰ргізу қажет; б) отбасы-некелік өмірге дайындықты ұсынылған ‰лгідегі бағдарлама негізінде ж ‰зеге асырған дұрыс; 139 в) жоғары және арнайы оқу орындарында, мұғалімдер біліктілігін жетілдіру институттарында “Отбасы-некелік өмірге дайындық” курсын ұйымдастырған жөн; г) сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын ж ‰ргізгенде ұсынылып отырған “Отбасы-некелік өмірге дайындық” курсының тақы- рыптық жоспарын негізге алған орынды; д) қазіргі орта мектептерде “Әдеп және жантану” курсына қосымша материалдар ретінде ж ‰ргізілетін жаңа ‰лгідегі факультативтік дәріс т ‰рлерін мектеп бағдарламасына енгізу қажет; е) мектептегі оқыту ж ‰йесі заман талаптарының сұранысы мен қажеттілігіне сай жаңа мазмұндық, сапалық өзгерістердің қажеттігіне орай шығармашылық ізденіспен жұмыс ж ‰ргізетін практик-мұғалімнің нақты ұсыныстарымен, ‰немі әлеуметтік зерттеу ж ‰ргізуімен жетілдіріп отыруды қажет етеді. Ж ‰ргізілген зерттеу к ‰рделі де көпсалалы проблема болғандықтан, оның барлық бағытын бір зерттеудің аясында қарастыру м ‰мкін емес. Келешекте жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлау барысында адамгершілікке тәрбиелеудің негіздері; болашақ мұғалімдерді жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге тәрбиелеуге дайындау мәселесі дербес зерттеуді қажет етеді. 140 Негізгі ұғымдарға анықтама Отбасы дегеніміз — әрт ‰рлі жыныстағы адамдардың өзара көзқарастары мен іс-әрекеттері ‰йлескен, тығыз қарым-қаты- наста болатын әлеуметтік топ. Неке дегеніміз — еркек пен әйел арасындағы табиғи қажет- тіліктен туындаған, ерікті негізде құрылатын, өзара құқықтары мен міндеттері белгіленген, адамның табиғи, әлеуметтік, биологиялық, психологиялық және рухани өмірінің қажеттілігі. Отбасы-некелік өмірге даярлау дегеніміз — жастардың отбасы-некелік білімдерін жетілдіріп, олардың отбасы-некелік өмір туралы дұрыс көзқарастарын және жағымды іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру. Отбасы-некелік өмір — философиялық, әлеуметтік, педа- гогикалық, психологиялық, биологиялық, физиологиялық, жы- ныстық мәселелерді қамтитын құбылыс. Отбасының қызметіне байланысты ұғымдар: репродуктивтік қызмет — оның мәні өмірді ұдайы өндіру, яғни бала туу, адамзаттың жалғасуы болып табылады; отбасының бос уақытты және демалысты ұйымдастыру қызметі — бос уақыт адамның өзінің қалауынша жұмсайтын жұмыстан тыс уақыты. Бос уақыт — өте маңызды әлеуметтік құндылықтың бірі, адамның дене және рухани к ‰шін қалпына келтіретін, таптырмайтын құралға айналды. Бос уақыт қызметін шамамен мынадай тармақтарға бөлуге болады: а) жыл сайынғы демалысты өткізу; б) қала сыртына, саяхатқа және жорыққа шығу; в) ата-ана мен туысқандарға бару; г) достармен, жа- қындармен, таныстармен кездесу; д) мейрамханаға, дәмханаға бару; е) театрға, кинотеатрға, сауық залына бару; ж) спортпен айналысу; з) мерекелерді ұйымдастыру және өткізу; фелицитологиялық қызмет — отбасында махаббат және бақытқа көп көңіл бөлу болып табылады. Некеге тұруға дайындалып ж ‰рген көп жастар отбасына бақытты болатын жер деп қарайды. Отбасын құруға т ‰рткі болатын себептер (махаббат, балалы болуға ықылас, жалғыздық қорқынышы, т.б.) бақытты болуға негізделген. Отбасының жіктелуіне байланысты ұғымдар: Нуклеарлық — қарапайым отбасы (толық нуклеарлық отбасы — к ‰йеуі, әйелі және балалары бар отбасы; орта нуклеарлық 141 отбасы — жұбайлардың бірінсіз, әдетте, ана баласымен болатын отбасы); к ‰рделі отбасы — отбасының бұл типінің ерекшелігі — отбасы бірнеше ұрпақтан тұрады; ‰лкен отбасы — он және одан да көп м ‰шелері бар отбасы; өктем отбасы — мұндай отбасында бір басшы болады (к ‰йеуі немесе әйелі); эгалитарлық отбасы — мұндай отбасы өз м ‰шелерінің өзара құрметі мен өзара жауапкершілігіне негізделген; ‰лкендер бала алдында беделді; сәтті отбасы — отбасында тұрақтылық, отбасы м ‰шелері м ‰ддесінің ортақтығы, апатты жағдайдың аз саны, барлық отбасын топтастыратын дәст ‰рлер мен салт тарды сақтау немесе жасау тән; әлеуметтік сәтсіз отбасы — мұнда ата-ананың балаларға әлеуметтік қарым-қатынасы нашар, мұндай отбасында мәдени деңгей төмен, материалдық жетіспеушілік көп. Балалар мұндай отбасында нашар отбасы іс-әрекеттерін бойына сіңіреді және оны өзінің болашақ отбасына алып барады; ұстаздығы әлсіз отбасы — мұндай отбасында ата-ана балаларының тәрбиесіне енжар қарайды; әлеуметтік-гомогендік отбасы — мұнда жұбайлардың ұқсас білімдік деңгейі және ұқсас кәсіби әрекеті болады; әлеуметтік-гетерогендік отбасы — бұл отбасы білім дәрежесі әрт ‰рлі және кәсіби дәрежесі әрт ‰рлі, кей жағдайларда ұлты әрт ‰рлі жұбайларды біріктіреді. Мұнда олар әлеуметтік- гомогендік отбасына қарағанда, отбасылық апатқа және ажы- расуға жиірек тап болады. Бұл кейбір жағдайларда жұбайларды өзін дамытуға, мысалы, өз бетінше білім алуға ынталандырады; дистанттық отбасы — мұнда мамандығына байланысты жұбайлардың бірі отбасында жиі бола бермейтіндіктен, отбасы өмірі тым өзгеше. Оған негізінен әскерилердің, теңізшілердің және т.б. отбасы жатады. Некелесуге байланысты ұғымдар: әмеңгерлік — к ‰йеуі қайтыс болған жағдайда к ‰йеуінің аға- сына немесе інісіне қосылу, болмаса сол әулеттің жақын- дарының біріне тұрмысқа шығу; сорорат — әйелі қайтыс болған жағдайда балдызына ‰йлену. 142 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Қазақстан — 2030. — Алматы: ЮРИСТ, 2001. — 104 б. 2. Құнанбаев А. Шығармалардың 1-томдық толық жинағы.— Алматы: Ғылым, 1966. — 692 б. 3. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. — -Алматы: Білім, 1955.— 266 б. 4. Байтұрсынов А. Шығармалары.— Алматы: Жазушы, 1989.— 320 б. 5. Жұмабаев М. Педагогика.— Алматы: Ана тілі, 1992.— 106 б. 6. Аймауытов Ж. Психология.— Алматы: Санат, 1995.— 312 б. 7. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі.— Алматы: Санат, 1995.— 352 б. 8. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие.— Алматы: Білім, 1995.— 232 б. 9. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы.— Алматы: Білім, 1999.— 153 б. 10. Қожахметова К. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика.— Алматы: РБК, 1998.— 317 с. 11. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. Алматы: Нұрлы әлем, 2004.— 304 б. 12. Халитова І. Абай Құнанбаевтың мұрасын оқу-тәрбие процесіне енгізудің педагогикалық негіздері.— Алматы: РИК, 1997.— 151 б. 13. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты (Оқу- шыларға мәдени-этникалық білім беру).— Алматы: Ана тілі, 1995.— 192 б. 14. Табылдиев Ә. Әдеп әліппесі.— Алматы: Рауан, 1997.— 120 б. 15. Ғаббасов С, Халық педагогикасы негіздері.— Алматы: Ғылым, 1995.— 464 б. 16. Арғынбаев Х.А. Қазақ отбасы.— Алматы: Қайнар, 1996. -288 б. 17. Төлеубаев А.Т. Религии доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ-начала ХХ вв.).— Алматы: Ғылым, 1991.— 214 с. 18. Кармышев Д.Х. Семья и семейный быт // Культура и быт казахского колхозного аула.— Алматы: Наука, 1967.— 303 с. 143 19. Сабитов Н. Общественная жизнь и семейный быт казахов-колхозников // ТИИАЭАНКазССР.— Алматы, 1956. Т.3.— с. 190—230. 20. Исаева Г. Шаңырақ шаттығы.— Алматы: Қайнар, 1992, - 352 бет. 21. Қожабекова Б. Қазақы неке. Алматы, 1994.— 64 бет. 22. Ж‰нісов А. Неке қию. Алматы, 1992.— 56 бет. 23. Байжанова Ж. Отау тігу. Алматы, 1995.— 84 бет. 24. Қарақұлов И. Сырласу. Алматы, 1996.— 164 бет. 25. Г.Мейірханова. Неке және отбасы. Алматы, 1998.— 155 бет. 26. Сакенов Ж. Использование народных традиций в под- готовке старшеклассников к семейной жизни: Дис. … канд. пед. наук.— Алматы, 1994.— 132 с. 27. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке. - Алматы, 1973.— 392 б. 28. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі.— Алматы: Рауан, 1990.— 136. 29. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика.— Алматы, 2002.— 384 бет. 30. Ибраимова Л. Қазақ халқының отбасылық тәрбиесі. Оқу-әдістемелік құрал.— Алматы: Нұрлы әлем, 2005.— 56 бет. 31. Гребенников И.В. Основы семейной жизни.— М.: Прос- вещение, 1991.— 158 с. 32. Жумадуллаева А. Халық педагогикасы — тәрбие өзегі // Ұлт тағылымы. 2001. N 4—5. 33. “Қазақ ертегілері”, І т. Алматы, 1957, 7—8 бб. 34. “Батырлар жыры”, І т. Алматы, 1963.— 612 б. 35. М. Әуезов. Шығармалар, 8 т. Алматы.— 742 б. 36. Жумадуллаева А. Отбасы-некелік өмірге дайындық. Бағ- дарлама.— Т‰ркістан, 2003, -28 бет. 37. Красовский А.С. Представления старшеклассников о счастливом браке // Социологические исследования.— 1988. № 3. 38. Жумадуллаева А. Неке бақыты тәрбиеден басталады // Қазақстан мектебі.— 2005, № 7. 39. Жумадуллаева А. Жастарды отбасы-некелік өмірге даярлаудың негізі — ата-ана өнегесі // Ұлт тағылымы.— 2001, № 3. 144 40. Қазақстан Республикасы орта білім МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТЫ.— Алматы, 1998 ж. 41. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы. Егеменді Қазақстан.— Астана, 1999 ж. 42. Педагогикалық институттарының программалары. N 22 жинақ. Жалпы психология, жас дамуы мен педагогикалық психология, әлеуметтік психология, семья өміріндегі әдеп және психология.— Алматы, 1990 ж. 43. Қ. Жарықбаев. Әдеп және жантану.— Алматы, 1996 ж. 44. Мейірханова Г. Неке және отбасы. Алматы, 1998. 45. Нұршайықов Ә. Семья өміріндегі әдеп және психо- логия.— Алматы, 1986. 46. Байжанова Ж. Семья бақыты. Алматы, 1990. 47. Байжанова Ж. Отау тігу. Алматы, 1995. 48. Заңдар жинағы. Неке және отбасы. Алматы, 1999. 49. Оразбекова К. Иман және инабат. Алматы, 1993. 50. Тәңірбергенова Г. Әлеуметтану (Отбасылық-некелік қатынастар әлеуметтануы). Алматы, 2000. 51. Шотамбекова А. Азаматтану (V бөлім. Отбасы). Алматы, 1998. 52. Ғалиев Ә. Ақ бесік, алтын босаға. Алматы, 1990. 53. Хрипкова А.Г., Колесов О.В. Ұл есейсе, қыз өссе. Алматы. 54. Қожабекова Б. Қазақы неке. Алматы, 1994. 145 МАЗМҰНЫ Кіріспе …………………………………………………………..3 1-тарау. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың ғылыми-теориялық негіздері ……………………9 1.1. Қоғамның даму тарихындағы отбасы мен неке туралы тарихи-педагогикалық идеялар ………………………………9 1.2. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудың негізгі мазмұны — отбасының әлеуметтік дамуының теориялары ………………………………………37 1.3. Қазақтардағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері …………………………………………………62 2-тарау. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге дайындаудың ‰лгісі мен технологиясы, әдістері, жолдары …...80 2.1. Оқушыларды отбасы-некелік өмірге даярлаудың ‰лгісі мен технологиясы ……………………………………………80 2.2. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлау әдістері ………………………………………………97 2.3. Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге тиімді дайындаудың жолдары ……………………………..108 Жалпы қорытынды ………………………………………….135 Негізгі ұғымдарға анықтама ………………………………..140 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ………………………….142 14