|
Денеге
басқа денелер әрекет етпеген кезде қалыптасқан жылдамдығын сақтау құбылысы
инерция деп аталады. (латынша инерция –
қозғалыста емес, әрекетсіздік).
1.Барлық
денелердің қозғалысы , басқа дененің әсерінен болады . «Әсерсіз қозғалыс жоқ»
Ежелгі
грек философы Аристотель
IV ғасыр б.э.д
2. 2000 жыл
өткен соң Италияның
атақты ғалымы Г.Галилей шардың көлбеу жазықтықпен қозғалысын бақылай
отырып мынандай қорытындыға келді: денеге басқа денелер әрекет етпесе,онда ол
Жер бетіне қатысты тыныштық күйінде тұра береді немесе түзу сызықты
бірқалыпты қозғалысын сақтайды. Бұл дәлелдемесі «Инерция заңы» деп аталды.
3.И.Ньютон
1678 жылы инерция заңын толықтырды.
Инерцияның
тұрмыста,қозғалыста, техникада маңызы зор. Енді кезекті оқушыларға берейін.
Сынып
оқушылары алдын-ала дайындалған.
Айыптаушылар,
қорғаушылар,сот, хатшы,айыпталушы болып бөлініп жаңа тақырыптың мазмұнын
ашты.
Физикалық
көрініс. «Инерцияны айыптау»
Сот: Бүгін Инерцияны айыптау
туралы №1 істі қараймыз. Оның айыбы мынада: инерцияның салдарынан жол апатына
көп жол берілді. Басқа да қайғылы оқиғалар болып жатты. Сондықтан
куәгерлердің сөзін тыңдап, әділ жаза қолдануымыз керек. Айыпталушыны
әкеліңдер.
Екі
сақшы әкелді.
Сот:
Айыпталушы, сіздің фамилияңыз, аты жөніңіз?
Инерция:
Физикалық инерция.
Ата
– анаңыз?
Инерция:
Галилео Галилей, Исаак Ньютон.
Өмірбаяныңыз?
Инерция: ертедегі грек ғалымы Аристотель денеге басқа
дененің әрекеті тоқталғаннан соң ол дене тыныштық күйге ұмытылады деді.
Сондай – ақ тастың қолдан шығып кеткеннен соң да қозғалысын тоқтатпайтыны
сияқты мәселелерді түсіндіру қиын болды.
Бұл
сұраққа жауапты менің тууыма байланысты Галилео Галилей берді, ал кейінірек
оны Исаак Ньютон нақты тұжырымдады.
Сот:
Айыпталушыға сұрақ бар ма?
Бас
қорғаушы: менің сотқа сұрағым бар.
Инерцияның
ата – аналары Галилео Галилей мен Исаак Ньютон сияқты атақты адамдар екені
ескеріле ме?
Сот: барлық фактілер де
ескеріледі.
Хатшы:
инерция
болғанда сіз қандай денелерге тәнсіз, қолданылатын орныңыз?
Инерция: Мен барлық денелерге
тәнмін. Қолданылатын орыным: физика, техника, өмір.
Хатшы:
сотқа
келген жедел хатты оқып береді.
1
жеделхат: «Мен
ертедегі ойшылдардың бірі – Аристотельмін. Сот жұмысын дұрыс емес деп
есептеймін. Сіз қойған айыптың бірде –бірі Инерцияға тән емес.»
2
жеделхат: «Мен
Галилео Галилей – орта ғасырдың ұлы физигі. Кім табиғаттың құпиясын ашқысы
келсе, оны өте құрметтеймін. Сондықтан сіздерге өзімнің құрметімді
білдіремін. Істеріңізге сәттілік тілеймін!»
3
жеделхат: «Мен
Исаак Ньютон ағылшын физигі және математигі. Табиғат заңдарының сіздерді де
бейтарап қалдырмағанына қуаныштымын.айтыстан шындық туындайды. Егер сіздер
оны тапсаңдар, механиканың 1 – ші заңы –инерция заңы ғажайып ғалымдар елінің
сырын ашады.»
Сот: Енді сөзді
айыптаушыларға берейік!
1
– Айыптаушы:
-
Мен, (физика оқулығына қол қойып тұрып ант етеді)
Бір
адам жолды кесіп өте беріп еді, бұрылыстан үлкен МАЗ машинасы шыға келді де,
оны қағып кетті. Инерцияның салдарынан машина тоқтай алмады. Автобус
тежегішін басқанда адамдар инерцияның кесірінен алға қозғалып, бір-біріне
соқтығысты.Бәріне инерция кінәлі.
2
– Айыптаушы:
-
Мен спортты өте жақсы көремін . Өткенде бір веложарыста велосипедші жол
жатқан тасқа соқтығып, өзі ұшып кетті. Қалған велосипедшілер инерцияның
әсерінен тежей алмай, жол үстіндегі велосипедке соқтықты. Сөйтіп, жарыс
тоқтатылды. Бұл адам төзбес оқиға еді. Сүрініп құлап, аяғым ілгері кетіп, ал
өзім инерцияның әрекетінен тез қозғала алмай аяғымды ауыртып алдым.
Сот:
сөз
бас айыптаушыға беріледі.
Бас
айыптаушы:
-
Мен осы залда отырғандардың барлығын бұл іске мұқият қарауын сұраймын. Осы
инерцияның кесірінен болған оқиғаларды еске түсіріңдер.Инерцияны жақтағысы
келгендер табылып жатыр.Бұл инерция бізге не істемеді? Кім сүрініп құламады?
Қанша апаттар болды, қанша машина істен шықты.Бұны жақтау дұрыс емес.
Айыптаушыға тиісті жазасын беріңіздер.
Сот:
Енді
сөз қорғаушыларға беріледі.
1
қорғаушы:
-
Мен,
Ньютонның атынан шындықты, тек шындықты айтуға ант етемін.Егер жалған
сөйлесем, онда мені бүкіл физика заңдары мен Ньютонның заңдары ұрсын. Кілем
тазалағанда инерцияның пайдасы көп.Кілемді таяқпен ұрғанда,кілем орнынан
қозғалады,ал шаң сол орнында инерцияның әсерінен қалып қояды.Таулы жолдарда
машиналар жанармай үнемдейді.
2
қорғаушы:
-
Велосипедшілер жарысында велосипедшілер үнемі педальді баса
бермейді,оқтын-оқтын аяқтарын демалтады,бірақ велосипед инерцияның көмегімен
қозғалады.Балға саптағанда балғаны үстелге ұрғанда,балға инерция әсерінен
сапқа енеді. Спортшыларға ядроны неғұрлым алысқа лақтыруға инерцияның көмегі
зор.
Сот: Сөз бас қорғаушыға
беріледі.
Бас
қорғаушы:
Егер
инерцияның істеген істеріне дұрыс, әділ көзбен қарасақ,оның кемшілігінен
пайдалы істері көп. Жақсы шофер жанармай үнемдейді. Ал егер жаяу адам
ұшқалақ, жол ережесін білмейтін болса,онда машина тежегенде тез тоқтай
алмайды да, оны қағып кетеді. Бұған жаяу адам кінәлі. Сүрініп құлаған адам да
өзін кінәләуі керек. Залда отырған жолдастар, әрқайсыңыз инерцияның жақсы
жақтарын еске түсіріп,оны қорғап алыңыздар!
Бас
айыптаушы:
-
Құрметті сот! Қымбатты жолдастар! Инерция артық заң, оны жоюымыз керек? Ол
үнемі қайындық әкеледі. Мына отырған айыпкердің кесірінен қаншама машина
патқа ұшырап, қаншама қайғылы оқиғалар болып жатыр, сондықтан оған тиісті
жазасын беруіміз керек. Инерцияны құрту керек, құрту керек оны!
Сот: Сөз бас қорғаушыға
беріледі.
Бас
қорғаушы:
-
Біз
инерцияның кемшілігінен гөрі пайдалы жағының басым түсетіні үнемі назарға
ұстау тиіспіз. Спортта секіру, лақтыру, жүгіру кезінде инерция дүние жүзілік
рекорд туғызады. Шын мәнінде инерцияға алғыс айтуымыз керек. Егер инерция
болмаса, барлық планеталар орбитасы шығып кеткен болар еді. Ай Жерге, ал Жер
Күнге түскен болар еді.
Сот: Сот кеңесуге кетеді.
Сот: Екі жақты да жете тыңдап
сот мынадай шешімге келді.
Инерцияның
көлеңкелі жақтарын, табиғат заңдарын, оның құпияларын жете зерттеп, оны адам
иелігіне жаратуымыз керек. Сондықтан инерцияны айыпты деп таба алмаймыз.
Инерция толық ақталды.
Осымен
сот жабық деп жариялаймын.
Барлығы
хормен:
Денеге
басқа денелер әрекет етпегенде өзінің жылдамдығын сақтау құбылысы инерция
деп аталады.
(Инерция
– латын сөзі, ол «қозғалыссыздық, әрекетсіздік» - деген мағына білдіреді.)
Қалыптастырушы
бағалау тапсырмаларын орындау
Тапсырма
1
Берілген
мысалдардың ішінен инерция арқылы қозғалысты таңдаңыз.
А)
Кілемді ұрғышпен қаққанда, шаңның ұшып шығуы.
В)
Сүрінген адамның алға қарай құлауы.
С)
Автомобильдің қозғалысы.
Д)
Жердің өз осінен айналуы.
Дескриптор Білім алушы
инерция құбылысын белгілейді
Тапсырма 2
Төмендегі
тұжырымның дұрыс не бұрыстығын анықтаңдар.
Денеге
басқа дене әрекет етпесе жылдамдығын сақтайды. (дұрыс)
Тегіс
емес бетте дененің қозғалысы ұзақ болады. (бұрыс)
Тегіс
бетте дененің қозғалысы ұзақ болады. (дұрыс)
Инерция
тұжырымдамасын Галилей ұсынды (дұрыс)
Дескриптор Білім алушы
тұжырымның дұрыс,бұрыс екенін
белгілейді
Тапсырма
3
Ғарышта
дене шексіз ұзақ қозғалады, себебі
Үйкеліс
және ортаның кедергі күштері жоқ*
Жақын
орналасқан жұлдыздар мен ғаламшарларға дейінгі қашықтықтар өте үлкен
Бұл
ғарыш кеңістігінің ерекшелігі, Жер бетінде басқа заңдар жұмыс жасайды
Жермен
тартылады
Дескриптор Білім алушы
-ғарышта дене шексіз
ұзақ қозғалатын
себебін табады.
Тақырыпты бекіту
Сұрақ: Төменде келтірілген мына мысалдарды инерцияға жатқызуға бола
ма?
А.Скейтбордтарда балалардың жүруі – иә/жоқ;
Б.Жүктелген шананы тауға тартып көтергенде – иә/жоқ;
В.Кеме сол жаққа бұрылғанда, кемедегі адамдардың оң жаққа
еңкеюі – иә/жоқ;
С.Ұшақ екпін алып ұшқанда – иә/жоқ.
Дұрыс
жауаптары:
А.иә
Б.жоқ
В.иә
С.жоқ
Сұрақ : Неге кейбір автомобильдерде осындай белгі тұрады? Оны
автомобильдің қай жағында (алдында немесе артында) орналастырады?Неге?
Дұрыс
жауабы:
автомобильдің артқы шынысында. Күрт тежелу кезінде артында келе жатқан
автомобильдерді алдын ала ескерту белгісі
Сұрақ : «Инерция» сөзін пайдаланып сөйлемді жалғастыр.
1)Автобус бірден тоқтай алмайды, себебі
2)Автобус толық тоқтағаннан кейін ғана одан шығуға болады,
өйткені
Жауаптары:
Автобус
бірден тоқтай алмайды, себебі ол инерция бойынша қозғалысын жалғастырады.
Автобустан
толық тоқтағаннан кейін ғана шығу керек, инерция бойынша алға қарай
қозғалысты жалғастыра отырып, жерге түскенде алға қулау мүмкін.
Оқушылардың бірін-бірі «Басбармақ» арқылы бағалау
Мұғалімнің топтарды смайликпен бағалауы
|
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.