«Оқушылардың
шығармашылық – интеллектуалдық қабілетін дамыту»
Ж.Е.Молдағалиева
Ж.Досмұхамедов
атындағы
педагогикалық колледжінің
жаратылыстану
кафедрасының оқытушысы
«Адам ұрпағымен мың жасайды» - дейді халқымыз. Ұрпақ
жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді.
Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз - оқу. «Надан жұрттың
күні – қараң, келешегі тұман», - деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің
тірегі - білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні
сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді.Міне, өз ұрпағының
өнегелі, өнерлі, еңбексүйгіш, абзал азамат болып өсуі үшін халық
педагогикасының негізгі мақсатын шығармашылықпен оқу-тәрбие үрдісіне тиімді
пайдалану әрбір ұстаздың міндеті болып табылады.
Бүгінгі уақыт талабы мәдени деңгейі
мен шығармашылық қабілеті жоғары шәкірт әзірлеу.Сондықтан да шәкірттеріміздің
ішкі сырын жасырын ұстайтынын ескерсек,олардың іскерлік дағдыларын және білім
құмарлық талап –жігерлерін жетілдіруіміз қажет.Себебі, адамгершілігі мол,
иманды,тәрбиелі оқушы кез-келген мемлекеттің байлығы.
Оқушылардың ғылыми зерттеу жұмыстарына қызығуын қалыптастыру,
шығармашылық қабілетін дамыту, қазіргі техниканы пайдалану мәдениетіне
тәрбиелеу-ұстаздардың басты міндеті.
XXI ғасыр мұғалімі білім берудің ұлттық моделіне өту арқылы,
оқыту мен тәрбиенің соңғы жетістіктерін меңгерген педагогикалық- психологиялық
диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы
қабілетті және есуі сүрлеуден арыла алатын, нақты тәжірибелік іс- әрекет
үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді шығармашыл педагог эерттеуші, ойшыл
болуды қажет етеді.
«Сенің елдігің тарихыңды зерттеуден басталады» - деп Қадыр Мырзалиев айтқандай,
шәкірттерімізді тарихи саналы, құқықтық тәрбиелі азамат етіп тәрбиелеу,
шығармашылыққа шыңдау міндет. Ол үшін оқушы бойындағы табиғат берген қабілетті
дамыту, дарындылықтың көзін ашу қасиетті парызымыз.
Шығармашылық — бұл адамның өмір
шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам
дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі
қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның
рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес жаратушы да.
Бұл үлкен
жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны
шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге
келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып,
шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет
Баланы
бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер
қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету
керек. Шығармашылық — бүкіл тірішіліктің көзі. Адам баласының сөйлей
бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері
шығармашылықтың нәтижесі.Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар
тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда
шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп
ойлаймыз. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар
ғана қолынан келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Шығармашылық –
бұл нақты іс-әрекет барысында жүзеге асырылатын өз бастауы, өту барысы және
нәтижесі болатын үрдіс. Бұл үрдіс 3 кезеңнен өтеді: дайындық, ізденіс, орындау.
Осы деңгейлерге сәйкес шығармашылық қабілеттерінің құрылымын анықтайды, өз
бойынан оларды талдайды, бағыттай отырып дамытады және жетілдіреді.
Оқушының өзіндік зерттеу әрекеті оның өзіндік талабын
қанағаттандыруда ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып, өзіндік
зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйінде емес, өзі ашады.
Шығармашылық зерттеушілік ізденіс адам үшін екі түрлі көзқараспен маңызды: бір
жағынан, жаңа өнімге қол жеткізуінде, екінші жағынан, ізденіс процесінің
мәнділігінде.
Шығармашылық – ойлау қабілетінің ең жорғарғы қасиеті.
Шығармашылық арқылы оқушының жолдасына, өмірге, білімге деген сенімі, көзқарасы
өзгереді. Тіл дамыту жұмыстары жан-жақты болса, ойының дәлдігі, тілінің
көркемдігі артады. Тақырыпты меңгеруге өз күшіне сену қасиеті қалыптасады.
Оқушының шығармашылық
қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика
ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің
барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында болғандығын «шығармашылық теориясын»
жасауға деген көптеген ізденістердің болғандығынан байқауға болады. Бұл
әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан
шығармашылық педагогикасының негізгі мақсаты — бүгінгі күн талаптарынан
туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және
дамытуда тың жолдар мен соны шешімдер іздестіру болып табылады.
Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту
мәселесін талдау ең алдымен «қабілет» ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет
етеді. Философияда «қабілеттерді»
тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке еркешеліктері дей
келе, олар қоғамдық —тарихи іс- әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі
қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен. Демек, бастауыш сынып оқушыларының
тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні
зор. Қабілеттер мәселесін қорытындылай келе, педагогикалық практика үшін мәні
ерекше мына жағдайларға айрықша тоқталу жөн. Бірінші — адамдардың
қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Қабілеттердің бірдей емес екендігін
сыныпта отырған оқушылардың әрқайсысының әр пәнге және әр деңгейде қабілетті
болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай,
ал енді біреулері сурет салғанды тәуір көреді. Олардың қабілеттерінің құрлымы
да, оны құрайтын компоненттер де әр түрлі болады. Мәселен: математикалық
қабілеті басым балаларда ойлау операциялары тез, дәл болады да, бейнелеу
өнеріне қабілетті балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам
анықтай білу сияқты белгілер басым болады. Музыкаға қабілетті бала есту, ритмді
түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екінші — адамдар бойында қабілеттің
бір түрі ғана бола ма, әлде әр түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал
төңірегіндегі пікірлер жайлы. Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне
қарамастан, адам бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу
мүмкіндіктерін бар екендігін дәлелдейді. Мысалы ақындығымен қатар музыкаға,
суретке қабілетті адамдар.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі
деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1. Репродуктивті —
іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай алу деңгейі.
2. Шығармашылық
— жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
«Шығармашылық» сөзінің төркіні
этимологиясы «шығару», «ойлап табу» дегенге келіп саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап
табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте
«шығармашылық қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық
ашатын іс-әрекет», — деп түсіндіріледі. Ал көрнекті психолог
Л.С. Выготский «шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған».
Шығармашылық — өте күрделі
психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне
белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез келген баланы көтеруге болатындығы
жайлы көп айтуда.
Адам бойындағы
дарындылықты табиғи талантпен шектеліп қалмай, табандылықпен еңбектенуге баулу.
Ол үшін мұғалімге жақын аямай еңбек ету қажет. Оқушыларды шығармашылыққа баулу
үшін тағы бір қажеттілік – оларды психологиялық дайындықтан өткізу, яғни
шабытын оятып, құлшындырып, еліктіріп отырып, «сенің қолыңнан бәрі келеді екен
ғой», «өзің де бәрін біліп, үйреніп аласың» деп олардың кішкентай
жетістіктерін мадақтап, көтермелеп отыру керек. Сабақ беру үрдісінде оқушыларды
шығармашылық жұмысқа баулудың маңызы зор. Жазба жұмыстары олардың
танымдық белсенділіктерін, ойлау жүйесін арттыруға көмектеседі. Жазба
жұмыстарынан әр баланың өзіндік көзқарасын, эстетикалық және адамгершілік
танымы, эмоциясы, пікірі, талдау, қорытындылау, салыстыра білу және одан
қорытынды жасау қасиеттері байқалып тұруы қажет деп ойлаймын. Шығармашылық
жазба жұмыстары – тіл дамыту жұмыстарының бір түрі. Жазба жұмысын жазарда
оқушыға міндетті түрде бағыт-бағдар беремін. Шығармашылық жазба жұмыстарының
мақсаты – логикалық ойлауды дамыту, шығармашылық қиялды, нақты нәрсені еркін,
қызықты түрде беруге қалыптастыру. Әр топта қабілетті, икемділігі, қызығуы,
дамуы, ой-өрісі, сөйлеуі, сырт бейнесі әр түрлі оқушылар отырады.
Оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте
дамиды. Біріншіден, кез келген оқушы
оқу әрекетінде адамзат баласының осы
кезге дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе екіншіден, кез келген оқушы
шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу
әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы — ол баланың өзін-өзі
қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді
іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Біздің ойымызша,
бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді
табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық
қажет.
Осыған орай,
ғалымдар жүргізілген тәжірибе барысында, барлық пәндердегі білім мазмұнында
оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы басты нысана болып алынуымен
байланысты, оқулықтарда берілген тапсырмалардан басқа өздігінен бақылау жүргізу,
қарапайым тәжірибе, эксперимент қою, мәтінмен, сызбамен, суретпен, диаграммамен
жұмыс істеу, жекеден жалпыны шығару, жалпыны жекелей қолдану т.б. сияқты
оқушыны іскерлікке, дербестіккебаулитын, ойына түрткі болып, шығармашылыққа
жетелейтін, өздігінен ізденіске салатын, айналадағы дүниемен қарым-қатынысқа
түсіретін, «жаңалық ашып», оның нәтижесінің «қызығына» бөлейтін әдіс-тәсілдер
мен мазмұндық ойындар, қызықты тапсырмалар тұрақты жүргізіліп отырылуы біз
көтеріп отырған мәселені нәтижелі ететіні нақтыланды.
Шығармашылық сабақтың
ерекшеліктері
|
Дәстүрлі сабақ
|
Шығармашылық сабақ
|
|
Сабақ мақсаты:
А) мұғалім үшін: жаңа материалды беру;
Ә) оқушы үщін: жаңа білімді меңгеру.
|
Сабақ мақсаты:
А) мұғалім үшін: оқушылардың жаңа нәтижеге бағытталған іс-әрекетін ұйымдастыру;
ә) оқушы үшін: шығармашылық «өнім» ойлап табу
|
|
Сабақтағы іс-әрекет түрі
А) мұғалім үшін: жаңа сабақты түсіндіру;
ә) оқушы үшін: жаңа материалды тыңдау, есте сақтау.
|
Сабақтағы іс-әрекет түрі
А) мұғалім үшін: оқушының шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру;
ә) оқушы үшін: жаңа нысанды зерттеу, құбылысты талдау.
|
|
Сабақ құрылымы жоспар бойынша өтілуге міндетті.
|
Сабақ құрылымы жағдайға байланысты жоспардан ауытқиды,
өзгермелі.
|
|
Сабақ тақырыбына көзқарас — кітапта баяндалған идеяға
негізделген бір көзқарас.
|
Сабақ тақырыбына көзқарас — мәселеге мамандардың түрлі
көзқарасы.
|
Оқушының шығармашылық іс — әрекетіне жағдай туғызу
дегеніміз — оқушыны ойлай білуге үйрету екені сөзсіз. Мектеп табалдырығын
жаңа аттаған бүлдіршіннен шығармашылық қабілетті талап етпес бұрын, оны соған
үйреткен жөн. Оқушының зейінін, есін, қиялын, интеллектісін дамыта отырып,
ойлау қабілетін, шығармашылық іс — әрекетін жоғары деңгейде көтеруге
болады. Оқушының математика сабағындағы шығармашылық қабілетін дамыту.
Осы сияқты жұмыс түрлерін жүргіземіз.
Енді осы шығармашылық тапсырмалардың кейбіреуіне тоқтала кетейік. Олар: образға
кіру, талдау және қиялдау, суырыпсалма ақын, диалог-ертегі, жұмбақ-мақалдар
құрастыру.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев
«Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды
қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін
міндеттер ауыр» деген болатын. Қазіргі заман мұғалімінен тек өз пәнінің терең
білгірі болу емес, тарихи танымдық, педагогикалық-психологиялық сауат-тылық,
саяси экономикалық білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Ол
заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығар-машылықпен жұмыс
істеп, оқу мен тәрбие ісіне еніп, оқытудың жаңа технологиясын шебер меңгерген
жан болғанда ғана білігі мен білімі жоғары жетекші тұлға ретінде ұлағатты
саналады.
қорыта келіп, мынадай түйін
түюге болады. осы шығармашылық тапсырмаларды
пәндерге бейімдеп қолданудан, оқушылардың пәнге қызығушылығы артады; білім сапасы көтеріледі; оқушылардың
логикалық ойлауы, шығармашылық іс — әрекетке қабілеті артады; әр мұғалім болашақ үшін қызмет істейді. Ол әр оқушыны жеке
тұлға ретінде көріп, оның өміріндегі өз орнын табуына, сынып ұғымын
қалыптастыруға, ата- аналармен ынтымақтасуға, оқытуда қиындық көріп жүрген
оқушыға көмегі тиері сөзсіз. Ол үшін жалықпай жаңа инновациялық
технологияларды өз жұмысымызда пайдаланып, сонымен қатар оқушыларды мадақтап,
ынталандырып отырған орынды. Оқушының қиялын дамыта отырып, ойын дамытамыз.
Ойы дамыған шәкіртіміздің танымдық қызығушылығы арта отырып, шығармашылық
әрекеті жоғары деңгейге көтеріледі.
Жалпы адамзаттық,
рухани-адамгершіліктік өмір құндылықтарының мәнін түсінетін, айналасындағы
адамдармен жағымды қарым-қатынас орната алатын, ұжымда, топта еңбектене
білетін, жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру, оны болашақта қоғамнан өз
орынын таба білуіне ықпал жасау баршамызға ортақ міндет.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Ұстаздық
шығармашылық Б.А. Тұрғынбаева Алматы, 2007 ж.
2. Шығармашылық
қабілеттер және дамыта оқыту Б.А. Тұрғынбаева Алматы, 1999 ж.
3. Математикадан
қызықты тапсырмалар Ш.Х. Құрманалина, С.Ш. Сәрсенбаева,
Р.Қ. Өміртаева
4. Бастауыш
білім журналы № , 2004 ж.
5. Математиканы
оқытудағы методикалық көмек М. Сәтімбаева
6. Бастауыш
сыныпта оқыту журналы № 1, 2, 2008 ж.
7. Мен және
бәрі, бәрі, бәрі Алматы, «Аруна», 2006 ж.
8. Әрекеттегі
RWCT философиясы мен әдістері, Алматы, 2004 ж.
9. Бастауыш
мектеп журналы, № 1, 2006 ж.
10. Что такое развивающее
обучение Н.В. Репкина «Пеленг», 1993
11. Педогогическая
риторика Пермь, 1995
12. Оқушыларға тіліді
меңгерту жолдары Алматы «Ана тілі», 1997 ж.
13. Шешендік сөздер
С. Негимов Алматы, «Ана тілі» 1997 ж
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.