Яяева Алиме Миметовна,
доцент кафедры крымскотатарского и турецкого языкознания РВУЗ «КИПУ»
Фииль. Филлерде
заман категориясы
Берильген аталар сёзлеринде къайд этильген сёзлер нени анълаталар? Къайд
этильген сёзлерни козенеклерге язынъыз. Насыл сёз чешити акъкъында лаф кете?
Тырышкъан адам таш уфата.
Алтын – атеште, инсан иште билинир.
Ягъмур иле ер ешерир, эмек иле иль ешерир.
Сюрюден айырылгъан къойны къашкъыр парчалар.
Кок агъламагъандже,
ер кульмез.
у
|
ф
|
а
|
т
|
а
|
|
|
б
|
и
|
л
|
и
|
н
|
е
|
|
|
е
|
ш
|
е
|
р
|
и
|
р
|
|
|
п
|
а
|
р
|
ч
|
а
|
л
|
а
|
р
|
|
|
|
к
|
у
|
л
|
ь
|
м
|
е
|
з
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Предметлернинъ иш-арекетини, булунгъан ве
психик алыны ифаделеген там маналы сёзлерге фииль дейлер. Фииль джумледе
эксерий алларда хабер вазифесини беджере.
Фииллерде заман категориясы
Заман категориясы иш-арекетнинъ лакъырды этилип
тургъан вакъыткъа мунасебетини анълаткъан грамматик категория. Иш-арекет
лакъырды этилип тургъан вакъыттан эвель, лакъырды этилип тургъан вакъытнен бир
заманда, лакъырды этилип тургъан вакъыттан сонъ япылувы мумкюн.
Кечкен заман фииллери
Саде
Муреккеп
а) вастасыз
шекиль а) вастасыз шекиль
(фииль+
-ды, -ди, - ты, -ти) (фииль + эди)
б) васталы шекиль б)
васталы шекиль
(-гъан, -къан, -ген, -кен) (фииль + экен)
Истисна:
кечкен заман вастасыз шекли
ве эмир фииллерге ярдымджы фииль къошулмаз (алды
эди, алды экен, ал эди, ал экен – шекиллери къулланмаз)
Саде кечкен заман фииллернинъ тюсленюви
Вастасыз шекли (-ды, -ди, -ты, -ти)
Теклик
I шахыс ал-ды-м,
кель-ди-м, тюш-ти-м, ят-ты-м
II шахыс
ал-ды-нъ, кель-ди-нъ, тюш-ти-нъ, ят-ты-нъ
III
шахыс ал-ды, кель-ди, тюш-ти,
ят-ты
Чокълукъ
I шахыс ал-ды-къ,
кель-ди-к, тюш-ти-к, ят-ты-къ
II шахыс
ал-ды-нъыз, кель-ди-нъиз, тюш-ти-нъиз, ят-ты-нъыз
III
шахыс ал-ды(лар), кель-ди(лер), тюш-ти(лер),
ят-ты(лар)
____________________________________________________________________
Васталы шекли (-гъан, -ген, -къан, -кен)
Теклик
I шахыс
ал-гъан-ым, тюш-кен-им, кель-ген-им,
ят-къан-ым
II шахыс
ал-гъан-сынъ, тюш-кен-синъ, кель-ген-синъ, ят-къан-сынъ
III
шахыс ал-гъан, тюш-кен, кель-ген,
ят-къан
Чокълукъ
I шахыс
ал-гъан-мыз, тюш-кен-миз, кель-ген-миз,
ят-къан-мыз
II шахыс
ал-гъан-сы(нъы)з, тюш-кен-си(нъи)з, кель-ген-си(нъи)з, ят-къан-сы(нъы)з
III
шахыс ал-гъан(лар), тюш-кен(лер), кель-ген(лер),
ят-къан(лар)
Шимдики заман фииллери
Шимдики заман фииллери иш-арекетнинъ лакъырды этилип
тургъан вакъытта япылаяткъаныны я да япылмаяткъаныны анълаталар.
Шимдики заман
Умумий
(даимий) Девамлы
(фииль
+ -а, - е, - й) (фииль + - макъта, - мекте)
Умумий (даимий) шимдики заман лакъырды вакътында иш-арекетнинъ
япылаяткъаныны я да япылмаяткъаныны анълата.
Теклик
I шахыс ал-а-м, тюш-е-м, йырла-й-ым
II шахыс ал-а-сынъ, тюш-е-синъ, йырла-й-сынъ
III шахыс ал-а, тюш-е, йырла-й
Чокълукъ
I шахыс ал-а-мыз, тюш-е-миз, йырла-й-мыз
II шахыс ал-а-сы(нъы)з, тюш-е-си-(нъи)з,
йырла-й-сы(нъы)з
III шахыс ал-а(лар), тюш-е(лер), йырла-й(лар)
Девамлы шимдики заман лакъырды вакътына аит девамлы бир вакъыт
зарфында япылгъан я да япылмагъан иш-арекетни ифаделей яни эвель башланып,
нутукъ вакътында девам эткен ве келеджекте де бираз вакъыт девам этеджегини
ифаделей.
Теклик
I шахыс ал-макъта-м, тюш-мекте-м,
йырла-макъта-м
II шахыс ал-макъта-сынъ, тюш-мекте-синъ,
йырла-макъта-сынъ
III шахыс ал-макъта(дыр), тюш-мекте(дир),
йырла-макъта(дыр)
Чокълукъ
I шахыс ал-макъта-мыз, тюш-мекте-миз,
йырла-макъта-мыз
II шахыс ал-макъта-сы(нъы)з, тюш-мекте-си(нъи)з,
йырла-макъта-сы(нъы)з
III шахыс ал-макъта(лар), тюш-мекте(лер),
йырла-макъта(лар)
Келеджек заман фииллери
Келеджек заман фииллери иш-арекетнинъ лакъырды этилип
тургъан вакъыттан сонъ япыладжагъыны я да япылмайджагъыны анълаталар.
а) Бу фани дюньяда эр
кес, Алладан ве Мухаммедден башкъа, ич кимсе къалмайджакъ. (У.Эдемовадан)
б) Ананъ олгъанда, неден
къоркъаджакъсынъ? (Дж.Аметовдан)
Келеджек заман фииллери
Къатий шекли Даимий
шекли
(-джакъ, -джек)
(- р, -ар, - ыр, -ер, -ир, -ур)
ол-а-джакъ, кел-е-джек,
башла-р, тут-ар, сев-ер,
тутул-ыр,
беслен-ир, ол-ур
Къатий шекли
Теклик
I шахыс ал-а-джагъ-ым,
тюш-е-джег-им
II шахыс ал-а-джакъ-сынъ,
тюш-е-джек-синъ
III шахыс ал-а-джакъ,
тюш-е-джек
Чокълукъ
I шахыс ал-а-джакъ-мыз,
тюш-е-джек-миз
II шахыс ал-а-джакъ-сы(нъы)з,
тюш-е-джек-си(нъи)з
III шахыс ал-а-джакъ(лар),
тюш-е-джек(лер)
Келеджек заман фиилининъ даимий шекли
Келеджек заман фиилининъ даимий шекли япылгъанда
созукъ сеснен биткен фииль негизлерине - р, бир эджалы негизлерге
эксерий - ар, - ер, чокъ эджалы негизлерге исе - ыр, - ир
ялгъамалары къошула.
Меселя, башла-р, бекле-р; тут-ар, сев-ер;тутул-ыр,
беслен-ир.
Истисна: айт-ыр, ал-ыр, бар-ыр, бер-ир, бил-ир, кел-ир,
къал-ыр, ол-ур,
ят-ыр, эльт-ир (шиве сёзю, терджимеси «посылает»)
«Ярдымжы шиир»
Зарема Усеинова
Къомшугъа барырым,
Эки сааткъа къалырым,
Мусафир олурым,
Къыскъа лятифе айтырым.
Чай-къаве алып беририм,
Емеклер сатын алырым,
Къомшугъа селям эльтирим,
Ал-хатырыны билирим.
Эвге къуванып келирим,
Акъшам тешекке ятырым.
Барыр, къалыр, алыр,
ятыр, билир, берир, келир,
айтыр, эльтир, олур
Къулланылгъан
эдебият:
- Велиулаева А.
Къырымтатар тили грамматикасындан джедвеллер / А. Велиулаева. – Симферополь:
Къырым девлет окъув педагогика нешрияты, 1999. – 176с.
- Гаркавец А.Н. Ана
тили: Къырымтатар тилини факультатив огренген 7-нджи сыныф талебелери ичюн
сынама дерслик / А.Н. Гаркавец. – К.: Радянська школа, 1988. – 168с.
- Меметов А.М.
Къырымтатар тили: Юкъары сыныф талебелери ве филология факультетлерининъ
ашагъы курс студентлери ичюн дерслик / А.М. Меметов. – Симферополь:
Къырым девлет окъув педагогика нешрияты, 1997. – 176с.
- Меметов А.М.
Земаневий къырымтатар тили / А.М. Меметов. – Симферополь: Къырым девлет
окъув педагогика нешрияты, 2006. – 320с.
- Эмирова А.М.
Къырымтатар тили тильшынаслыкъ терминлерининъ лугъаты / А.М.
Эмирова, Э.С. Ганиева, Н.С. Сейдаметова. – Симферополь: СОНАТ, 2001. – 64с.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.