ИЬИНЭЭ5ИТЭ:
1.
Л.А.ПОПОВ АЙЫМНЬЫЛАРА О5О ЧИНЧИЙЭР, АЙАР
УЛЭТИГЭР
САБЫДЫАЛА………………………………………………………..3
2.
Л.А.ПОПОВ ТУЬУНАН УОЛЭЭННЭЭХТЭРИН
САНААЛАРЫН
ИИТЭР-УЕРЭТЭР УЛЭ5Э
ТУЬАНЫЫ…………………………………….…….6
3.
ТУЬАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА………………………………………………..10
Л.А.ПОПОВ АЙЫМНЬЫЛАРА О5О ЧИНЧИЙЭР, АЙАР
УЛЭТИГЭР САБЫДЫАЛА
Норуот
таптыыр поэта баара буоллар, 2014 сыл атырдьах ыйын 14 кунугэр 95 сааьын
туолуох этэ.
Кини оло5о, айар улэтэ биьиги
Тойбохойбутун кытта ыкса сибээстээх. Кини «Тойбохой сыьыыта» диэн хоьоонугар
маннык эппитэ:
Эдэр
кырдьарын тумнубут,
Кырдьа5ас
елерун умнубут,
Сир
киэнэ бэрдэ Тойбохой сыьыыта-
Мин
сурэгим ырата, мин дууьам ырыата!
Уорэммит, олорбут беьуелэгин оскуолатын,
айыл5атын, дьонун – сэргэтин туьунан угус айымньытыгар суруйбутун аа5ан киэн
тутта саныыбыт.
Леонид Попов «Ыраах тыа5а кэпсээнэ» о5о5о
анаан суруйбут айымньыларыттан саамай эрдэтээцилэрэ. Ол курдук бу айымньыны
1947 сыллаахха туспа кинигэ гынан бэчээттэппитэ ор сыл оскуола о5отун
хрестоматиятыттан аа5ааччылар собулээн уорэппиттэрэ. Бу айымньытыгар Саха
сирин биир холкуоьугар кырдьа5ас булчут Баьылай о5онньор уонна эдэр булчут
Уйбааскы бултуу сылдьаллара костор. Кинилэр иккиэн бултуур идэни ис
сурэхтэриттэн таптыыллар, ол иьин соро5ор хас да куну мэлдьи сарсыардаттан
киэьээннэ диэри дьаныардаахтык бултууллар. Ол сылдьаннар Баьылай эдэр
Уйбааскыны элбэххэ уорэтэр, «ойуур тылыгар уьуйар» .
Биьиги
улууспут биллиилээх суруйааччытын бу айымньытыгар 1999 сыллаахха Соня Федорова
6 кылаас уорэнээччитэ улуус конференциятыгар «Л.А.Попов «Ыраах тыа5а»
кэпсээнигэр « Харыс тыллар» диэн дакылаата бастакы миэстэни , 2004 сыллаахха
Шура Михайлова «Бу туохтарый?» диэн о5олорго аналлаах таабырын хоьоонноруттан
сиэттэрэн» суруйбут дакылаата эмиэ биьэриммитэ. 2006 сыллаахха 9-с кылаас
уерэнээччитэ Николаев Алеша Леонид Попов «Ыраах тыа5а» кэпсээниттэн харыс
тыллар уонна Уйбаан Нуолур «Мин омукчаан сиэнэбин» кэпсээнигэр баар харыс
тыллары хасыьан уорэтэн дакылаат суруйбута региональнай конференцияга иккис
миэстэни ылбыта. Алеша Николаев улэтиттэн холобур:
|
Леонид Попов «Ыраах тыа5а» кэпсээниттэн харыс тыллар
|
Уйбаан Нуолур «Мин омукчаан сиэнэбин» кэпсээнигэр
харыс тыллар
|
|
o
Атаскаан-киис
o
Тыа маанылаах кыыьа-киис
o
Кыната суох туллуктар-таба уорэ
o
Хара-киьи
o
Киргил-сугэ
o
Итиилиир-тоцон хороонугар киирэр
o
Туорт атахтаах кыьыл комус-киис
o
Адаар муостаах атастар-таба уерэ уо.д.а.
|
o
Ньамньарыйдыц дуо?- Аччыктаатыц дуо?
o
Дьалаарыма-айдаарыма
o
Табысхаан-куобах
o
Кытарарданыахпыт-уот оттуохпут
o
Сымардыыр-ирдиир
o
Бехпут-ыппыт (ыт)
o
Нара5ан-саьыл
o
Тэрээн-тииц
o
Бэбиирэ буолла-урэрэ буолла
o
Сэм-бере
|
Салгыы Алеша Николаев «Харыс тыл диэн туо5уй?»
диэццэ манныгы бэлиэтээбит:
«Саха
тылын лексикологиятын» автора, тыл уерэхтээ5э Петр Саввич Афанасьев харыс
тыллар тустарынан маннык быьаарбыт:
«Саха тылыгар тугу эрэ сирэйинэн ааттыыры,
этэри тумнар туьугар туттуллар тыллары харыс тыллар (эвфемизмы) дэнэр. Тылы
тумнуу, бииринэн, урукку кэмнэ итэ5элтэн тэптэрэн, куттаныыттан, айыыр5ааьынтан
тахсар.
Иккиьинэн, туох эмэ аатын тумнуу, сиэри
тутуьан кыбыстыыттан, харыстааьынтан, итэ5элтэн, теруттэнэн уоскээбит харыс
тыллар билигин улам-улам умнуллан, сутэн иьэллэр, оттон сиэри тутуьууттан,
мараны тумнар туьуттан оло5урбут харыс тыллар умнуллубаттар».
Бу кэнниттэн кини харыс тыл билицци дьон
тылыгар-оьугэр хайдах туруктаа5ын холобурдаабыт. Тоьо да итэ5элтэн
тутулуктаа5ын, уксугэр булчуттар туттубуттарын иьин, харыс тыл билицци дьон
тылыгар-еьугэр ордон хаалан, а5ыйахтык да буоллар туьаныллар эбит.
Холобур:
Ийэм
элбэх маллаах-саллаах ампаарын кытарар (уот) былдьаабыта;
Тыатаа5ы
(эьэ) ахсаана кун-туун а5ыйаан иьэр;
Бех
(кунду) сиэммэр кэьиибин кэмпиэт а5аллым;
Быйыл
эбэбит (куелбут) элбэх кемус хатырыктаа5ынан кундулээтэ;
Эбэбит
(хонуубут) былырыын елгемнук уунэн от бе5етун оттообуппут;
Ер
ыарытыйбыт Уйбаан белуун бараахтаабыт (елбут);
Эьэкээммит
(байанайбыт) бугун учугэй хара5ынан кербут;
-
Хайа, кийииккит хаьан олорор (о5олонор)?
Бу
улэ тумугэр Алеша Николаев маннык суруйбут:
Бу
тыллартан кордоххо, саха киьитэ айыл5а5а алама5айдык сыьыаннаьара, сугуруйэрэ
кестер. Туох баар кундутун харыстаан. сутэримээри сэрэнэн харыс тылынан
солбуйан санарар эбит. Ол аата, саха киьитэ сэмэй, аьыныгас, утуо майгылаа5а
костон кэлэр.
Билицци
кэмнэ кырдьа5ас булчуттар олох олорон бутэннэр, маннык тылы-еьу ким да
туттубат, ейдеебет. Айымньылартан, туелбэ тыллар тылдьыттарыттан билиэххэ соп.
Маннык тыл дьикти араната сутэн, симэлийэн эрэрэ кестер.
Л.А.Попов « «Бу туохтарый?» кинигэттэн
сиэттэрэн» улэ5э Шура Михайлова бэйэтин саастыылаахтарыгар анаан маннык
таабырыннары айбыт:
Уоьэ суруллубут улэлэртэн кердеххе,бэйэбит
биир дойдулаахпыт, Тойбохой оскуолатыгар уорэммит, махтал тылларын элбэх
хоьоонугар хоьуйбут
поэт,
суруйааччы Леонид Андреевич Попов айымньылара, сатабыллаахтык туьаннахха,
уерэнээччи чинчийэр, айар улэтигэр сабыдыала улахан.
Л.А.ПОПОВ
ТУЬУНАН УОЛЭЭННЭЭХТЭРИН САНААЛАРЫН ИИТЭР-УЕРЭТЭР УЛЭ5Э ТУЬАНЫЫ
Саха литературатын уруоктарыгар биьиги
биир дойдулаахпыт Л.А.Попов поэзията хас да кылааска киэцник уерэтиллэр. Кини
туьунан о5о киэц билиини ыларыгар суруйааччы оло5ун, айар улэтин туьунан
учуутал элбэх матырыйаалы хасыьан уруогар бэлэмнэнэрэ ирдэнэр. Бу соругу
толорорго ылбычча элбэх хаьыаты, сурунаалы булар уустук, онон биир
идэлээхтэрбэр туьалаах буоллун диэн бэйэм ыстатыйабын аныыбын.
«Уеруубун уллэриэм, санаабын туцэтиэм дьон
ахсын, сир ахсын – а5ыс уонум да аастын!» - диэн поэт бэйэтин хоьоонугар
бугунну куну билгэлээн эппитэ, кун сиригэр суо5ун да иьин, уеруутун уллэрэр,
санаатын туцэтэр дьоро кэмэ кэллэ5э…».
«Дьонноох суруйааччы – дьоллоох
суруйааччы» - диэн Л.А.Попов эппиттээх. Ол курдук, дойдумса5ын, дьонумса5ын
туоьулаан айымньыларыгар тереебут-уескээбит сирин-уотун, дойдутун туьунан
элбэхтик хоьуйбута «То5ой Сэлэ», «Мэйи сирэ» романнарыгар, угус хоьоонноругар
кестер. 70 сааьын туоларыгар дойдутугар кэлэ сылдьан эппиттээх: «Суруйааччы
буолуум, киьи быьыытынан уунуум, барыта Сунтаарым сириттэн-буоруттан са5алаан
силис тардыбыттара. Олорго норуот ырыаьыта Сергей Зверев уонна Ырыа Даарыйа
ырыалара-тойуктара, уцкуулэрэ-битиилэрэ хайа эмит еттунэн биллэр
буолуохтаахтар. Онон Сунтаар ырыаьыт, ункууьут, улэьит сэмэй дьоно мин сурэхпэр
еруу чугастар»… Бу кэлэ сылдьан, о5о сааьа ааспыт Тойбохойугар тахсан,
дьонун-сэргэтин кытта ере кете5уллэн, уерэн-кетен туран корсуспутэ. Кинини
кытта уерэ5ин саца бутэрбит Раиса Захарова кэлсэн, ыллаан, керсуьууну ордук
киэргэппитэ. Бутэьигэр: «Биир дойдулаахтарбар ааным мэлдьи аьа5ас, кэлиц,
сылдьыц, ыалдьыттаац, мааны хоноьо буолун,» - диэн куораттаа5ы аадырыьын
барыбытыгар биэрбитин сехпуппут. Билигин санаатахха, юбиляры этэн тыынан
э5эрдэлээбэтэх, махтамматах, теттерутун бэйэбитин э5эрдэлэппит, айар талан отчуотун
истибит эбиппит. Ол да буоллар, дойдутугар кэлэн ыалдьыттаан, ахтыл5анын
таьааран, куус ылан барбыт буолуохтаах.
Манны
бэлиэтээн туран, кинини кытта биир кэмцэ алтыспыт, айар илбискэ ылларбыт
уелээннээхтэрин ахтыыларыттан кылгастык билиьиннэриэм.
Суруйааччы Вениамин Миронов: «Поэт Леонид
Попов… Бу аат Саха сирин алаастарыгар эрэ буолбакка, бутун Россия Эбэ Хотун
уйаара-кэйээрэ биллибэт урсунунан саха аллаах ата буолан ахсымыра айаннаата5а
уьу. Кини иэйиилээх лириката Саха сирин аларыгар эрэбуолбахха, киэц хоннохтоох
Россия чээлэй куох чарацар татыйык буолан ыллаата5а…».
Оссо: «…саха поэзиятын алаьатын уйэ саас
тухары нуелсутэ-ецсутэ, уолбат уйгу уутунан суурдэн кулумурдуу, ча5ылыцныы
турдун биьиги биллиилээх, чахчы норуот поэта Леонид Попов ымыылаах ырыатын
сырдык дьууктэтэ!», - диэн ахтыбыта.
Поэт Василий Сивцев: «Суурбэьис уйэ улуу
поэтессата Анна Ахматова Леонид Попов уонча хоьоонун бэйэтэ талан ылан
тылбаастаабыта советскай поэзия кыьыл кемус фондатыгар киирбитэ. Итинник чиэскэ
саха поэттарыттан ким да тиксибэтэ5э», - диэбитэ.
Саха народнай поэта Петр Тобуруокап «Ким
барыта билэр» диэн сэттэ чаастаах киэц ыстатыйатыгар маннык эппит: «Улахан поэт
туьунан суруйар олус ыарахан, оссо сэрэхтээх. Кини аар тай5а улуу дьыл5аннарын
биир саамай урдуктэрин кэриэтэ. Саамай урдуккэ кини кыламаннара – синньигэс
дьулусхан лабаалара эрэ тиийэллэр. Кинилэр наьаа нарыннар – намчылар. Эн
кинилэртэн тутуьан, муцур уьуктарын булар кыа5ыц суох. Оттон кинилэр ол курдук
миэстэттэн аан дойду тайыл5аннаах тай5а мындаатын-таьаатын кецул кереллер,
анаараллар. Кинилэргэ чахчы да киэц нэлэмэн сир ийэ тэнийэн-тэнийэн кый бырах
быраман са5ахха чугаьыырыгар хайыьар баьын курдук ханарыйан тахсан, халлааны
кытта ыпсыьыан соп…». Ыстатыйатын биир чааьыгар уолээннээ5э суруйбут
кинигэлэрин сыымайдаан: «Бутун о5ус тардыыта кинигэ ереьете! Леонид Попов элбэх
да, араас да кинигэлэри суруйбут, таьаардарбыт эбит! Улэьит да киьи эбит!
Сахатын дьонугар элбэ5и да5аны биэрбит, бэлэхтээбит», - диэн се5ен махтайан
бэлиэтээбитэ.
Оттон поэт Николай Чуор: «То5ой Сэлэ чулуу
уола, саха уьулуччулаах поэта Леонид Попов поэзията, айар туьулгэтэ киэц
ыырдаах, дириц силистээх-мутуктаах, умнуллубат уобарастардаах буолан бар дьон
сурэ5эр-быарыгар дирицник ицнэ, саха норуотун духуобунай культуратын кыьыл
кемус кылаатыгар кубулуйда5а», - диэн улуус хаьыатыгар суруйбута.
Поэт Уйбаан Уххан «Тиьэх кэпсэтии»
ыстатыйатын бутэьигэр: «Леонид Попов… Мин кинини кердехпунэ, саха поэзиятын
толоонун биир урдук чыпчаалыгар олорон эрэ, уус-уран тыл киэц туонатын
дуоспуруннаахтык туттан-хаптан еспет уоттаах хара5ынан ете керен олорор поэзия
хомпоруун хотойугар холуурум…», - диэн суруйбута.
ССРС суруналыыстарын союьун чилиэнэ
В.Алексеев суруйааччыны кытта элбэхтик алтыспыт, бииргэ айыл5а5а сынньаммыт
тугэннэриттэн манныгы ахтыбыт: «… Ааспыт сайын, алта уон то5ус сааьын туолаары
сылдьан, бу Ытык куелу харбаан туораан, угус дьону сехтербутэ. Онноо5ор эдэр
дьон харбаан туоруурга санаалара тиийбэт…». Салгыы элбэхтик айыл5а5а сылдьарын,
сатыы хаамарын, сарсыарда паарка5а суурэрин, эдэр ыччакка утуе холобур буоларын
туьунан эппит.
Саха народнай поэта Савва Тарасов тиьэх
суолугар атаарарга манныгы эппитэ: «Леонид Попов тереебут тиэргэниттэн,
республикатын ыырыттан тахсыбыт, араас тыллаах советскай норуоттар билиммит, таптаабыт
улахан поэттара буолбута. Кини саха бары келуенэ суруйааччытларыттан нууччалыы
элбэхтик тылбаастаммыт, элбэхтик бэчээттэммит, кыраман кыраайдарга, туспа
дойдуларга норуотун уус-уран литературатын уьулуччулаах маастарын быьыытынан
сыаналаммыт талааннаах поэт этэ. Леонид Попов биэс уонча сыл айбыт хоьоонноро,
поэмалара кэпсээннэрэ, сэьэнэ, романнара, драмалара – саха норуотун духуобунай
баайа-дуола, киэн туттуута кэлэр кэнчээри ыччаттарга хаалларбыт кэриэс-хомуруос
кэс тыллара…».
Мантан аллара суруйааччы биир
дойдулаахтарын ахтыыларыттан кылгастык бэлиэтээн ааьыам. Отут биэс сыл
учууталынан улэлээбит Н.П.Васильев ахтыытыгар этэр: «… Тойбохой оскуолатыгар
уерэнэр кэмигэр хоьоон суруйарын таптыыр этэ. Сэрии са5ана биьиги кинилэр
дьиэлэригэр олоро сылдьыбыппыт. Онно ампаардарыттан биир тэтэрээт булбуппут. Ол
тэтэрээккэ бутуннуутугэр Леонид хоьоонноро баар этилэр. Ол тэтэрээти оскуола5а
илдьэн, кылааска доргуччу аа5арбын ейдуубун. Ол са5ана Леонид поэт быьыытынан
саца биллэн эрэрэ. Онон кини талаана эрдэ сайдыбыт… Леонид Попову мин
Дьокуускайга уерэнэр сылларбар чугастык билсибитим. Кини оччолорго издательство
редактора этэ. Кини миэхэ Евгений Шварц «Мацнайгы кылааска уерэнэр кыыс» диэн
кинигэтин субэлээн-амалаан тылбаастаспыта. Мин кинилэргэ элбэхтик сылдьарым.
Онно чугас до5отторо Семен, Софрон Даниловтар, Моисей Ефимов, Иван Гоголев
угустук сылдьаллара, литература, искусство боппуруостарын туьунан кэпсэтэллэрэ».
Оттон биир дойдулаа5а С.Н.Попов маннык
ахтыбыт: «Мин кыра эрдэхпинэ Андрей Николаевич кэргэнинээн Мария Ивановналыын
эбэм аахха куруутун сылдьаллара. Онно кердехпунэ олус мааны тацастаахтара,
учугэй киэргэллээх, эьэ уллуктээх хаьыапка сыар5алаахтара. Андрей Николаевич
олус кене майгылаах, сацаран кере-кере, кулэр-уерэр идэлээ5э. Кинилэр уолларын
Леониды аан мацнай Уьун Куел (Арыылаах нэьилиэгэ) Уулаах Ата5ын ыьыа5ар
керсубутум. Дьонун кытта сылдьара, олус мааны тацастаа5а, ханна эрэ уерэнэр
эбит этэ. Биьиэхэ эмиэ куруутун сылдьара, арыт саалаах буолара, ол саатын
тутан-хабан керуехпун оннук сааланыахпын ба5арарым».
Сэрии, улэ ветерана Т.Н.Жирков биир кэмцэ
оскуола5а уорэммит эбит, кини ахтар: «Леонид о5о сылдьан олус сытыы-хотуу,
мэник-тэник этэ, биир кылааска уерэммиппит. Бу кэмцэ кини а5ата учууталлыыр
этэ. Андрей Николаевич уерэнээччилэргэ олус эйэ5эстик сыьыаннаьара. Оччотоо5у
кэмцэ о5олору накаастыыр, кырбыыр учууталлар бааллара. Оголор кинини олус
убаастыыллара.Сэрииттэн иьэн учууталбар (ол са5ана Дьокуускай куоракка олорор
этилэр) таарыйан,сэьэргэьэн ааспытым.Леонид дьонун аахха баар этэ. Мин
«трофейнай»фонариктаах уонна флягалаах этим. Ону эргим- ургум тутан керен
баран: «Бу туьунан суруйуохха баар этэ…»,- диэбитэ. Кэлин кэпсээннэригэр
кыбыппыта буолаарай диэн керутэлээбитим да суох этэ… »
Суруйааччы дерун-дерун тереебут улууьугар
кэлэн барар эбит. Тойбохойу быьа ааспат идэлээ5э дииллэр. Тойбохой Эбэ Хотун
туьунан элбэх айымньытыгар ахтыбыта, хоьуйбута. Чахчы да5аны, «Тойбохойбун
а5ынным» диэн «Хотугу сулуска» (1978 с.) бэчээттэппит суруйуутугар эппит эбит:
«… Дьон сурэ5э Тойбохойбор тардыьар, билиэн-коруон ба5алаах бары сиртэн
Тойбохойбор тумсэр…», ессе хоьоонун тумугэр: «Сир киэнэ бэрдэ Тойбохой сыьыыта
– мин сурэ5им ырата, мин дууьам ырыата!». Онон дьэ, биьиги, биир дойдулаахтара,
айыл5аттан айдарыылаах, улахан суруйааччыбыт сырдык аатын уйэтитэр, кэс тылын
кэпсиир иэстээхпит.
ТУЬАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА:
1.
Тереебут литературабыт 5 кыл. Я. 1984 с.
2.
«Хотугу сулус» 1978 с.
3.
Писатели земли Олонхо. Бичик 2000 с.
4.
М.А.Черосов саха тылын уерэ5ин терминнэрэ.
Я. 1977 с.
5.
Г.Ф.Сивцев. Сахалыы кылгас тылдьыт. Я.
1979 с.
6.
Л.А.Попов «Бу туохтарый?». Я. 1977 с.
7.
Уорэнээччилэр дакылааттара
8.
Улуус, Саха сирин хаьыаттара
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.