Бейбітшілік және соғыс кезіндегі төтенше жағдайлар

Бейбітшілік және соғыс кезіндегі төтенше жағдайлар.

Мақсаты мен міндеттері: Төтенше жағдай алдын алу және жою жүйесін  зерттеу. Психологиялық қиындықтар аспектілерін ұғыну. Төтенше жағдайларды белгілері бойынша топтастыру кестесін қарастыру.

Жоспар:

1.      Әскери емес азаматтық қорғаныс күштерін ұйымдастыру, жабдықтандыру және олардың мүмкіндіктері.

2.      Төтенше жағдай түсінігі, пайда болу себептері және топтастырылуы (классификация).

3.      Төтенше жағдайлардың пайда болу мүмкіндіктері.

Әдебиеттер тізімі:

1.      Тайжанов С. Өмір қауіпсіздігі негіздері. -2004.

·  Саудабеков К. и др. Безопасность жизнедеятельности и формирование здорового образа жизни: Учебн. пособие. –Алматы, 1999.

·  Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности: курс лекций. –Алматы, 2000.

·  Безопасность жизнедеятельности / Арустамова Э.А., 2003.

·  Тіршілік қауіпсіздігінің негіздері. В. Ситникова, М., 1997 ж.

·  “Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы” Қазақстан Республикасының Заңы, 5.07.1996ж.

·  “Авариялық-құтқару қызметтері және құтқарушылар мәртебесі туралы” Қазақстан Республикасының Заңы, 27.03.1997ж.

·  “Азаматтық қорғаныс туралы” Қазақстан Республикасының Заңы, 7.05. 1997ж.

Дәрістің қысқаша мазмұны:          Төтенше жағдай дегеніміз адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай.

§  Табиғи сипаттағы ТЖ – дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар), табиғи өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық өсімдіктерінің және ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын ТЖ-лар.

§  Техногендік сипаттағы ТЖ — өнеркәсіп, көлік авариялары және басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы, радиоактивті және биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату қаупі бар) авария, үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің бұзылуы, тіршілікті қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация жүйелеріндегі, тазарту құрылыстарындағы авария туғызған ТЖ.

Республика аумағында атом энергетикасы, химия өнеркәсібі объектілері мен өзге де объектілер орналасқан, мүндағы аварялар үлкен адам қүрбандықтарымен, материалдық залалмен қатар елеулі экономикалық салдарға да үшыратуы мүмкін. Осы жағдайлар мемлекеттік, әскери және шаруашылық органдары тарпынан АҚ мәселелеріне, халықты сенімді қорғау мен шаруашылық объектілерін сақтау, басқару жүйесіыің мүлтіксіз жүмыс істеуі жөніндегі міндеттерді шешуде жаңа үстанымдарды қажет етеді.

Халықты қорғау принциптері — бүл бейбіт және соғыс уақытын-дағы жағдайда халықты қорғау тәртібін анықтайтын ҚР үкіметі ресми белгілөген ережелер.

Халықты авария, апат, зілзала мен осы заманғы зақымдау құралдарының салдарынан қорғау жөніндегі шараларды жүргізу сипаты, көлемі мен мерзімі аға бастык, ұйғарымын, ахуалды бағалау мен жергілікті жағдайларды және мүмкіндіктерді ескере отырып әзірленетін АҚ жоспарларымен анықталады.

Осы заманғы зақымдау қүралдарынан халық пен шаруашылық объектілерін (ШО) қорғаудың негізгі принциптері мыналар:

1. Қорғаныс шараларын өз уақытында жоспарлау және өткізу.

Ол мыналарды қамтиды:

а)        бейбіт және соғыс жағдайындағы АҚ жоспарларын әзірлеу. АҚ
жоспарлау   —   Азаматтық   қорғанысты   басқару   процесінің   маңызды
қүрамдас бөлігі. Оның мәні бейбіт және соғыс уақытындағы жағдайды
талдау мен бағалау, халықты қорғау жөніндегі АҚ шараларын анықтау
болып табылады;

б)       халықты  ТЖ  мен  осы  заманғы  зақымдау     қүралдарынан қорғау  әдістерінө  даярлау. Моральдық-психологиялық  қасиеттерді және   АҚ   мен   ТЖ   бойынша   оқып-үйрену   қажеттігіне   сенімділікті қалыптастыру;

в)       үжымдық   және   жеке   қорғаныс   қүралдарын   жинау   және оларды пайдалануға әзірлікте үстау;

г)        көшіру шараларын даярлау;

д)       бейбіт   және   соғыс   уақытындағы   жағдайда   шаруашылық салалары мен объектілері жүмысының сенімділігін және түрақтылығын көтеру жөніндегі шараларды жүргізу.

2. Қорғаныс шараларын жүргізу сипаты мен көлемін анықтау-дағы салыстырмалы көзқарас.

Бірінші кезекте соғыс уақытындағы жағдайда халық пен шаруашылық объектілерін қорғау жөніндегі шаралар АҚ тобына жатқызылған қалаларда, оларға іргелес елді мекендерде жүргізіледі және мынадай жолдармен іске асырылады:

—   қызметтері соғыс уақытында да тоқтамайтын кәсіпорындардың
жүмысшылары мен қызметшілерін, сондай-ақ АҚ бойынша топтарға
жатқызылған    қалалардағы    олардың    отбасы    мүшелерін    қауіпсіз аймаққа таратып қоныстандыру;

—   АҚ бойынша топтарға жатқызылған қалалардағы жүмысшылар мен  қызметшілерді  бүрыннан бар қорғаныс ғимараттары  мен осы мақсат    үшін    ыңғайластырылған    және    болжаланған  орындарға, сондай-ақ қүрылыстары АҚ-ты бейбіт жағдайдан соғыс жағдайына көшіру кезінде салынатын қарапайым панаханаларға жасыру.

Бейбіт уақыттағы ТЖ жағдайындағы міндеттерді шешу кезіндегі өткізілген шаралардың сипаты мен көлемін анықтаудағы салыстыр-малы көзқарас ҚР әртүрлі аймақтары үшін тән зілзала түріне, сондай-ақ аса қауіпті шаруашылық объектілеріндегі ықтимал аварияларға байланысты.

Осылайша, сейсмоқауіпті аудандар үшін халықты қорғаудың негізгі міндеті апатты жер сілкінісі кезінде халық қүрбандығы мөн экономикалық залалды азайту бойынша өткізілетін шаралар болып табылады.

Ықтимал су басу, тасқын аймағында орналасқан өңір үшін бүл міндет, ең алдымен, зілзаланы ескертуге байланысты.

Химиялық, радиациялық жарылу және өрт қауіпі бар объектілердегі ықтимал авария қауіпі кезінде халықты қорғау міндеті аварияны болдырмау және ол пайда болған сәттегі залалды азайтуға байланысты.

3. Қорғаныс   әдістері    мен    құралдарын   анықтаудағы   кешенді көзқарас.

Халықты қорғау жөніндегі шаралардың кешенділігі ТЖ сипатына байланысты қорғаныс әдістері мен қүралдарын тиімді пайдалануға, ал соғыс уақытында зақымдау құралдарының түрі мен көлеміне орай туындайды.

Осы шаралардың мәнін қысқаша қарастырайық.

а)               Инженерлік шаралар.

Халықты қорғаныс ғимаратына жасыру жау шабылуы жағдайында оны қорғаудың ең негізгі әдісі болып табылады.

Сондықтан АҚ-ты дамытудағы маңызды бағыт АҚ тобына жатқызылған қалалар мен маңызды шаруашылық объектілерінде панаханаларды дер кезінде салу мақсатында қорғаныс ғимаратының қүрылысын және қалған қалалар мен селолық жерлерде радиациядан қорғайтын орындарды (РҚО) салуды өрістету болып табылады.

б)               Көшіру шаралары.

Көшіру шараларын дер кезінде жүргізу ТЖ жағдайында халықты алып кетуге (тасуға), сондай-ақ оны қарсылас жақ осы заманғы зақымдау қүралдарын қолданған жағдайда зақымданудан сақтауға мүмкіндік береді.

в)               Радиация мен химиядан қорғау шаралары.

Халықты радиация мен химиядан қорғау шаралары әдетте бірыңғай АҚ шараларының кешені ретінде қарастырылады оп мыналарды қамтиды:

♦   халық пен АҚ қүрамаларын қүруды;

♦   қорғаныс, панаханалардағы  ауаны  сүзу және айдау қүралдарымен қамтамасыз етуді;

♦   радиациялық барлау приборларымен (ДП-5В, ИМД-5, ИМД-21) қамтамасыз етуді;

♦   химиялық барлау приборларымен (ВПХР, ППХР, Қ-УЗ мөлшерін   анықтайтын   индикаторлық   түтікшелермен,   аспалы   газталдағыштарымен (АГП-1) жабдықтауды;

♦   дозиметрлік бақылау приборларымен (ИД-1, ИД-11, ДП-22В, ДП-24) қамсыздандыруды;

♦   осы құралдарды әзірлікте ұстауды;

♦   радиациялық жәнө химиялық ахуалды анықтау мен бағалауды;

♦  халыққа     радиоактивтік,     химиялық     зақымдану    туралы хабарлауды;

♦   азық-түліктің, судың, мал мен өсімдіктің зақымдануына жол
бермеу және оларды залалсыздандыруды;

♦   радиоактивтік және химиялық зақымдану жағдайында халықты
қорғау рөжимдерін әзірлеуді;

♦   жөрдегі, ғимараттағы радиация дозасының қуатын, сондай-ақ
судың, азық-түліктің улы затпен ластануын анықтау үшін халыкдың
«Мастер-1», «Сосна», «Белла» түрмыстық дозиметрлерін пайдалануды;

♦  радиоактивтік ластану және химиялық зақымдану салдарын
жоюды.

г)        Медициналық шаралар.

Халықты ТЖ мен осы заманғы зақымдау қүралдарынан қорғау бойынша медициналық шаралар, халықты иондаушы сәулелердөн, улағыш, қатты әсер ететін улы заттар мен және бактериалдық қүралдармен зақымданудан ескерту немесе дәрежесін төмендету мақсатында жүргізіледі.

Ол мыналарды қамтиды:

♦  санитарлық-гигиеналық  және сақтандыру  шараларын жүргізуді;

♦    халық  пен АҚ  бөлімшелерінің  жеке  қүрамын  зақымданған кезде өз-өзіне және өзара көмек әдістерін көрсетуге оқып-үйретуді;

♦    халық пен АҚ бөлімшелерінің жеке қүрамын дәрі-дәрмекпен қамсыздандыруды;

♦  объектілердің     радиоактивтік,     химиялық     заттар     және бактериалдық      қүралдармен   зақымдалуына   лабораториялық бақылауды үйымдастыруды;

♦  санитарлық-ветеринарлық және эпидемияға қарсы шараларды
жүргізуді.

д)      Өрттен қорғау шаралары.

Бүл — халық пен шаруашылық объектілерін өрттен қорғау мақсатында жүргізілетін техникалық және үйымдық шаралардың кешені.

Өрттен қорғау шаралары мынаны қамтиды:

♦  ықтимал өрт ахуалын болжауды;

♦  қалалардың,    басқа    елді    мекендер    мен    шаруашылық
объектілерінің  өртке  қарсы  беріктігін  көтеру жөніндегі  инженерлік-
техникалық және өрттен сақтандыру шараларын жүргізуді;

♦   өрттен қорғау қызметі мен халықтың тиісті даярлығын;

♦   өрт ахуалын бағалау мен оны бақылауды;

♦   өрт ошақтарын, сондай-ақ қала қүрылысы аудандарын және
адамдарды орналастыратын жерлерді бағалауды;

♦  өрттің алдын алуды, сөндіруді.

4. ҚР Қарулы Күштерімен тығыз байланыста қорғаныс шара-ларын жоспарлау және өткізу.

АҚ алдында түрған міндеттерді табысты орындауда ҚР Қарулы Күштерімен тығыз байланыстың үлкен маңызы бар.

Республика басқару органдарында әзірлөнетін өзара іс-қимыл жоспарларының мазмүнына ҚР Қарулы Күштерімен тығыз байланыс бойынша негізгі мәселелер енгізілген:

♦   даярлық   дабылдары   бойынша   АҚ   және   ТЖ   органдары
гарнизондарының хабарлау және осы органдардан олар орындаған
шаралар туралы кері ақпарат алу тәртібі;

♦   коменданттық   қызметті   үйымдастыру   және   әскерлердің, жүмылдыру  ресурсының  қозғалысы  мен  халықты  көшірудің  негізгі бағыттарындағы қозғалысты реттеу;

♦   гарнизон   әскерлерін,   жергілікті   қорғаныс   объектілерін,   көшірілген халықты қауіпсіз аймаққа орналастыру аудандарын анықтау;

♦   зақымдау ошақтарында және зілзала,  ірі авария  мен апат кезінде   барлауды   үйымдастыру   мен   қүтқару  және   басқа   шүғыл жүмыстарды жүргізу мәселелерін келісу.    АҚ мүддесі үшін, барлау жүргізу  үшін  әскери   басшылық  үшақтар,   тікүшақтар,   әскери   бөлімдердің барлау қүрылымдарын және техниканы бөлуі мүмкін;

♦   радиациялық және химиялық қадағалау мен лабораториялық бақылаудың бірыңғай жүйесін белгілеу;

♦   көлік, медицина,инженерлік, материалдық-техникалык, қүралдармен өзара көмек көрсету жөніндегі шаралар;

♦   санитарлық-эпидемиялық ахуал туралы ақпарат;

♦  халықты  көшіруде  басқару  үшін  байланыс және хабарлау қүралдарын бірлесіп пайдалану.

«Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» (5.07.96ж) ҚР Заңы республика аумағында табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен жою жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейді. Онда, халықты, қоршаған орта мен шаруашылық объектілерін төтенше жағдайлардан және одан туындаған салдардан қорғау мен мемлекеттік саясат жүргізуде басым салаларының бірі екендігі атап көрсетіледі.

Заңда төтенше жағдайға, зілзалаға, аварияға, апатқа анықтама беріледі, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай саласындағы ұйымдардың міндеттемесі, халықтын құқығы мен міндеттемесі белгіленіп, мемелекеттік органдар мен жергілікті басқару органдарының өкілеттігі атап  көрсетілген. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай саласындағы заңның бұзылғандығы үшін жауапкершілік белгіленген. Заңда төтенше жағдайға қатысты басқа да мәселелер мазмұндалған.

            Зілзала – бұл кенеттен туындайдын және  халықтың қалыпты тіршілігінің қүрт бұзылуына, адамдар мен хайуанаттардың қаза болуына, материалдық  құндылықтардың бүлінуіне және жойылуына алып келетін табиғат құбылысы. Зілзала салдарынан төтенше жағдай туады. Көптеген зілзалалар адамның еркінен тыс жер сілкінісі, тасқын, сел, сырғыма, қар көшкіні, долы жер, бұрқасын, орман және дала өрттері сияқты табиғат күштерінің әсерінен болады.

Әрбір зілзаланың тек өзіне ғана тән пайда болу себебі, козғаушы күші дамуының сипаты мен сатысы қоршаған ортаға өзіндік әсере сияқты физикалық қасиеті бар.

Зілзаланың бір-бірінен айырықты ерекшеліктеріне қарамастан ортақ белгілері бар. Олар: үлкен кеңістікті қамтуы, қоршаған ортаға айтарлықтай ықпалы, адамға, қатты психологиялық әсер етуі.

            Авария – технологиялық процесстердің бұзылуы, механизмнің, қондырғының және ғимараттың зақымдалуы. Шаруашылық объектілерінде ең көп тараған авария себептері – агрегаттарды, механизмдерді пайдалану ережесін бұзу. Сондай-ақ техника қауіпсіздігі ережесін бұзу, зілзала.

Апат – бұл адамның өзі күтпеген іс-әрекеті, зілзала немесе әлеуметтік қиыншылық, олар адамдардың үлкен тобы тіршілігінің бұзылуымен, қаза болуымен немесе өмір мен денсаулығына төнген қауіппен және айтарлықтай экономиқалық және экологиялық залалмен сипатталады.

Апаттар көлемі мен түрлері бойынша жіктеледі.

Көлемі бойынша: кіші, орта және үлкен.

Көлемді анықтау кезінде өлшеу үшін екі көрсеткіш алынады: зардап шеккендердің жалпы саны немесе емделуге мұқтаждардың саны; апат салдарының  әсеріне ұшыраған аумақ көлемі.

Түрлері бойынша барлық апат екі топқа бөлінеді:

—                      табиғи (олар табиғи және стихиялық зілзала)

—                      жасанды (антропонгендік, яғни адамдық факторлардан туындайды).

Табиғи апаттар:

1.      Метеорологиялық (боран, дауыл, циклон, қарақұйын, қатты ыстық, құрғақшалық, аяз, найзағайдан болған өрт).

2.      Тектоникалық және теллурлық (жанартаудың атқылауынан болған өрт, жер сілкінісі).

3.      Топологиялық (сел, сырғыма, қар көшкіні, тастың құлауы, су басу).

4.      Космостық (метеориттердің және басқа космостық денелердің құлауы, олармен соқтығысуы).

Жасанды апаттар:

1.      Көліктік (космостық, авиациялық, автомобильдік, теңіз, өзен, темір жол).

2.      Өндірістік (радиациялық, химиялық, термикалық).

3.      Спецификалық (ерекше жағдайдағы: бактериологиялық, эпидемиологиялық)

4.      Әлеуметтік (соғыс, аштық, қоғамдық және ұлттық тәртіпсіздіктер, лаңкестік, маскүнемдік, нашақорлық, т.б.).

Төтенше жағдай – апат нәтижесінде қалыптасқан ахуал, оның басты көрсеткіші бүлдіру процесстерінің жиілігі болып табылады. Бұл процесстерді қалыпқа келтіру үшін қосымша күш пен қаражатты тарту және айрықша шешім қабылдауды талап етеді.

Төтенше жағдайлар үш негізгі белгілер бойынша жіктелінеді:

1) Пайда болу саласы бойынша.

2) Ведомстволық қатыстылығы бойынша.

3)     Аумақтық таралуы бойынша.

Пайда болу бойынша төтенше жағдайлар:

—                      табиғи;

—                      техногенді;

—                      жанжалды болып бөлінеді.

Табиғи төтенше жағдайлар:

—                      геофизикалық қауіпті құбылыстар

—                      геологиялық қауіпті құбылыстар

—                      метеорологиялық және агрометеорологиялық қауіпті құбылыстар

—                      теңіздегі гидрологиядық  қауіпті құбылыстар

—                      гидрологиядық  қауіпті құбылыстар

—                      табиғи өрттер

—                      адамдардың жұқпалы ауруға шалдығуы

—                      ауылшаруышылық малдардың жұқпалы ауруға шалдығуы

—                      ауылшаруашылық өсімдіктердің ауруға және зиянкестерге шалдығу.

Техногенді сипаттағы төтенше жағдайларға:

—                      өндірістік

—                      транспорттық авариялар

—                      өрттер

—                      ҚӘУЗ тасталуымен авариялар

—                      РЗ  тасталуымен авариялар

—                      БҚЗ  тасталуымен авариялар

—                      ғимараттардың кенеттен құлауы

—                      электр-энергетиқалық жүйелердегі

—                      коммуналдық тіршілікті қамсыздандыру желілердегі авариялар

—                      тазартқыш құрылыстардағы авариялар

—                      гидродинамикалық авариялар жатады.

Жанжалды сипаттағы төтенше жағдайларға:

—                      қарулы шабуыл

—                      кейбір аймақтардағы толқулар

—                      соғыс уақыттағы әскери әрекетерде қазіргі зақымдау тәсілдерді қолдану жатады.

Ведостволық қатыстығы бойынша төтенше жағдайлар мыналарға бөлінеді:

—                      құрылыста

—                      өндірісте

—                      халыққа үй-жайлылық және коммуналды-тұрмыстық қызмети көрсету саласында

—                      көліктік байланыста

Аумақтық таралуы бойынша төтенше жағдайлар мыналарға бөлінеді:

—                      объектілік

—                      жергілікті

—                      аймақтық

—           кең ауқымды