- 01.10.2020
- 719
- 12
Чугаалажырынын чуруму.
Бистер доктаамал – ажылга, бажынга, школага кижилер-биле чугаалажып турар бис . Бир эвес кижилер боттарын эки таныжар болза, чугаалажыры белен, а танышпас улуска баштай чугаалажып алыры берге.
Чугаалажып тургаш чуве чугаалап турган кижини узе кирбес. Эки таныыр улузунга байыр чедирер.
Бажын ээзи чугааны уштап-баштаар, улустун шуптузунга билдингир, солун темага чугаалашса эки. Ол боду эвээш чугаалап, оскелерни чугаалаштырза эки. Кым-бир кижинин билбези темага чугаалажыры чараш эвес. Улус шупту чангыс дылга чугаалажып турар болза, оске дылга чугаалажыры эпчок. Улус аразынга сымырашпас, ол оске кижиларни куду коруушкун болур. Кандыг-бир чуулду кым-бир кижи-биле чугаалажыр деп бодаанда, буду оскээр чоруй баар (оскелерге чугаалап каап болур).
Чугаалажып турган улусту херек чок таварылгада узе кирбес. Чугаалажып турдунарда чанынарга оске кижи чедип келзе, болуп турган чугаанын утказын чугаалап беринер. Чедип келген кижи «Чуну чугаалажып тур силер?» деп айтырбас.
Кажан чугаалажып турунарда, 3 дугаар кижи чедип кээрге, ол чугааны анаа дыннатпас деп бодаар болзунарза, чугаанарнын темазын оскертинер.
Эштеринер силерни дыннавайн турар болза, ол беседаны уламчылаванар. Улуг лулстун силерден айтырарын мананар. Эжин чугаалап турда оон чугаазын чедир дынна.
Оожум, билдингир, чугаалажып турар эжиннин караанче коруп алгаш чугаалан.
Улусче хол айтып чугаалашпа. Чугаалажып тургаш, кармактанынче холун сукпа, эжиннин эктинге холун салба.
Кудумчуда далажып бар чыдар кижини чугаалажыр дээш доктаатпас.
16 хар чедир улус-биле «сен» деп чугаалажып болур. «Сен» деп эн-не чоок кижилери-биле чугаалажыр.
Оске улустар олурбаанда стол артынче олурарынче далашпа. Эн-не эки таарымчалыг олутту ээлептерин бодава. Улус чемненип эгелевээнде чемин чип эгелеве. Оске улусту амзаарын сумелеве.
Сенден айтырып турда ыяап-ла харыыла. Харыылаарда эвилен-ээлдек бол. Чугааны дыннап тургаш, кыдыынче, оскээр кайганма, кичээнгейлиг бол, холунга чуве чайып, ойнап чардыкпа.
Кижинин кандыг тон-биле чугааланып турары кончуг чугула. Кижинин ажылы, бедик албан-дужаалы, аарыг байдалы-даа алгырып чугааланырынга чылдагаан эвес.
Чугаалап тургаш, жаргон состер, орус, даштыкы состер ажыглаванар.
Кижизиг кижи бодунун дугайында эн соолунде чугаалаар. Бажынында бергелерни ог-булезинге азы эн чоок оннуктери-биле чугаалажыр. Эш-оору-биле багай чуулдер чугаалажыр дээш эвес, а дыштанып, чардыгар дээш чугаалажыр.
Эжинер силерге чажыдын ажыткан болза, ону кижи бурузунге чугаалаванар. Эмин эртир ажык чорук силерни чугаакыр, хой чуве чугаалаар кижилерге хамаарыштырып болур. Ындыг кижилер эш-оорунун идегелин ышкынар. Кижи бурузу четпестерлиг, ону компанияга бактап чугаалажыры чараш эвес.
Чугаалап болбас:
3 дугаар кижи дыннап турда, ынакшыл болгаш бажынга болган алгыш-кырыш дугайында;
Аар-берге сактыышкыннар, мунгаранчыг болуушкуннар-биле холбашкан коргунчуг тоогулер;
Аарыг кижи чанынга олум дугайында, ол кижинин даштыкы аарыг байдалынын дугайында;
Орукка, самолетка озал-ондак дугайында,
Чемненип оргаш, аппетит бадырып болур чуулдер дугайында;
Столда чемни бактап болбас.
Херээжен кижинин назы-харын айтырбас;
Оожум азырып, чодурер;
Чугааланып тургаш холу-биле айтып коргузери чараш эвес.
Улуг улус-биле маргышпанар;
Кылып шыдавас чувенерни аазаванар.
«Как раз те люди, которые во что бы то ни стало хотят всегда быть правыми, чаще всего бывают не правы.» Ларошфуко.
Чугаа аяны. Оске кижини дыннап билири.
Чугаа культуразы – чоннун ниити культуразынын чардынмас кезээ. Ону кижи бурузу чажындан тура чоок кижилеринден база оске улустан практика кырында шингээдип алыр.
Чугаа культуразы – бугу чоннун херээ. Кижи хун буруде таныыр-танывас кижилери-биле ужуражып, мендилежип болбас. Чувезин айтырып азы айтып берип, чамдыктарында арга-суме кадып, суме ап, байырлажып, четтиргенин илередип, чалап уткуп дээш оске-даа амыдыралчы харылзааларны кылып чоруур.
Ынчангаш чоннун чанчылчаан ёзу-чурумнарнда эн кол черни чугаа эккеп турар.
Эвилен-ээлдек чугаанын амыдыралга чугулазын тыва улустун улегер домактары чиге соглеп турар. «Эвилен кижээ чон ынак», «Созу чымчак – хунду, созу ак — буян»
Чугаага бок состерни ажыглаарга чугаа солун эвес апаар. Дурген чугааны билип алыры берге, а оожум чугаа чалгааранчыг болу бээр. Чугаазын эмин эртин аянчыдып, адыыргадыр чугааланып болбас.
Кижи-биле чугаалажып тургаш, «билдин бе?», «ынчаш», «сактып ал» дээн ышкаш состерни доктаамал ажыглаарга чугаа аянын чидирип, харын-даа эпчок апаар. Улус мурнунга бодун бир янзы коргузуксээри-биле чугаазынга чаа состер киирип, ону аянзыдар чоруктар база бар.
Тода, оожум болгаш далаш чок чугааланыныр кызыдар херек. Чугле чугаанын аянындан ол кижи кандыг кижил деп чувени билип кааптып болур.
Кижинин чугаазыны аяны оон аажы-чаны азы кижизиттинген азы кижизиттинмээн деп чувени тодарадып турар. Состу кандыг аян-биле чугаалаанындан ол кижинин кижиге кандыг хамаарылгалыын билип ап болур. А чамдыкта состер эвес, чугаанын аяны безин кижини куду коруп, дорамчылавыдап болур. Эртемденнернин тодаратканы-биле алырга, кижинин угаан-медерели карак-биле корген хензиг-даа бол чувелерни, кулак-биле дыннаанын эскерип демдеглеп турар боор чуве-дир. Ындыг болганда, кижилернин аразында харылзаа уезинде, кымнын канчаар мендилешкени, дилегни дужааган аянныг азы чалынган шинчилиг кылдыр кылган бе дээрзи, буруузун миннип турарда арын-шырайынын байдалы, байырлажып турда состери, шимчээшкиннери дээш оске-даа хой-хой чуулдер уткалыг боур-дур. Ынчангаш дужаалды безин таптыг аян-биле оожум, ажыл-херекчи, ыяап-ла куусеттинер аян-биле чугаалаар.
Ёзуургак, бодун оору кордунуп чугаалаары дыка таарымча чок болгаш оске кижилерни хундулеп корбейн турары-дыр.
Чугааны шын, тода, чедингир, чиге, билингир кылдыр чугаалааш, кижи боду бодун кижизидип турары ол. Ёзулуг тода, шын чугаалап ооренир дизе, литературлуг дылдын нормаларын сагыыр ужурлуг.
Кижинин сайзыралы эртем-билии бедик болган тудум-на оон-биле беседалажып, чугаалаары солун болуру билдингир. Бедик угаан-сарыылдыг кижиларнин чугаазы чугле оларнын аразынга эвес, а оларны дыннап турар кижилерге безин сонуурганчыг.
Дылды арыг, холук чок кылдыр чугаалаарын чедип алыр. Чугаазынга кара чугаадан каржы состер азы бок состер хой ажыглаарга, чугаанын арыг болур шынары чидип, баксырай бээр.
Оске кижини дыннап билири.
Оске кижини дыннап билир болгаш сени дыннаар оске улустун кичээнгейин хаара тудуп алыры дээрге база бир улуг мергежил.
Оске кижинин сенээ дамчыдып турар медээзин долузу-биле дыннап, шингээдип алыры база бир нарын аргаларнын бирээзи болур.
Чугааны кижи боду бодунга медерелдии-биле синирип алыр ажылды чорудуп турар болганда, ол чамдыкта кулак дашты-биле эрте бээр, а чамдыкта шингээдип аптар-даа таварылгалар турар. Дыннаары дээрге база бир берге, нарын хевир.
Амыдыралда анаа чугаа-даа уезинде, радио, дыннадыг, лекция, беседа-даа чоруп турда, чугааны чангыс аай, чалгааранчыг темпиге чорудуп эгелээр болза, ону дыннадыры бергедей бээр. Чуну чугаалап турарын билип алыр деп бодаар болза, кижи бодунун тура-соруун, сонуургаар медээзинин бугу кужун мооннеп, дыннаан чуулун билип алырынче угландырар болза, ынчан ол медээнин кезик чамдыызын медерелинге арттырып ап болур.
Сээн чугаан улуска чалгааранчыг эвес болзун деп бодаар болзунза, дыннакчыларга айтырыгларны сала каап турар болза эки.
Чуну чугаалап турарын эки билип алыр деп бодаар болза, дыннап орган уезинде чугаанын эн колун ылгап, кыска пландан тургузуп ооренир. Азы чугаа тургузунда кыска демдеглелди кылып болур.
Кайы-хире дыннап билир мен деп чувени хынаарда, хой-ниити черинге болган лекция, беседаларны, радио, телевидение дамчыштыр эртемденнернин, чогаалчыларнын чугааларынын кол утказын дыннап, демдеглеп, оске улуска чугаалап тургаш билип алыр.
Чугааны чедир дыннап шыдавас, узе кире бээр чорук, бир дугаарында, бодун хундулеп билбези болур. База культурлуг чанчылга ооренмээнинин херечизи деп билир апаар.
Ылангыя телефон-биле харылзажып тургаш, оске талажа кижилернин чугаазын тондур дыннааш, оон харыылаар болза эки. Телефон данзазын тудуп алгаш, экилежир, чугааны тондургеш, байырлажыр. Кандыг-даа таварылгада эвилен-ээлдек болунар.
Рабочие листы
к вашим урокам
Скачать
БЕСЕДА
«Чугаалажырынын чуруму».
Бистер доктаамал – ажылга, бажынга, школага кижилер-биле чугаалажып турар бис . Бир эвес кижилер боттарын эки таныжар болза, чугаалажыры белен, а танышпас улуска баштай чугаалажып алыры берге.
Чугаалажып тургаш чуве чугаалап турган кижини узе кирбес. Эки таныыр улузунга байыр чедирер.
Бажын ээзи чугааны уштап-баштаар, улустун шуптузунга билдингир, солун темага чугаалашса эки. Ол боду эвээш чугаалап, оскелерни чугаалаштырза эки. Кым-бир кижинин билбези темага чугаалажыры чараш эвес. Улус шупту чангыс дылга чугаалажып турар болза, оске дылга чугаалажыры эпчок. Улус аразынга сымырашпас, ол оске кижиларни куду коруушкун болур. Кандыг-бир чуулду кым-бир кижи-биле чугаалажыр деп бодаанда, буду оскээр чоруй баар (оскелерге чугаалап каап болур).
Чугаалажып турган улусту херек чок таварылгада узе кирбес. Чугаалажып турдунарда чанынарга оске кижи чедип келзе, болуп турган чугаанын утказын чугаалап беринер. Чедип келген кижи «Чуну чугаалажып тур силер?» деп айтырбас.
Кажан чугаалажып турунарда, 3 дугаар кижи чедип кээрге, ол чугааны анаа дыннатпас деп бодаар болзунарза, чугаанарнын темазын оскертинер.
Эштеринер силерни дыннавайн турар болза, ол беседаны уламчылаванар. Улуг лулстун силерден айтырарын мананар. Эжин чугаалап турда оон чугаазын чедир дынна.
Оожум, билдингир, чугаалажып турар эжиннин караанче коруп алгаш чугаалан.
Улусче хол айтып чугаалашпа. Чугаалажып тургаш, кармактанынче холун сукпа, эжиннин эктинге холун салба.
Кудумчуда далажып бар чыдар кижини чугаалажыр дээш доктаатпас.
16 хар чедир улус-биле «сен» деп чугаалажып болур. «Сен» деп эн-не чоок кижилери-биле чугаалажыр.
Оске улустар олурбаанда стол артынче олурарынче далашпа. Эн-не эки таарымчалыг олутту ээлептерин бодава. Улус чемненип эгелевээнде чемин чип эгелеве. Оске улусту амзаарын сумелеве.
Сенден айтырып турда ыяап-ла харыыла. Харыылаарда эвилен-ээлдек бол. Чугааны дыннап тургаш, кыдыынче, оскээр кайганма, кичээнгейлиг бол, холунга чуве чайып, ойнап чардыкпа.
Кижинин кандыг тон-биле чугааланып турары кончуг чугула. Кижинин ажылы, бедик албан-дужаалы, аарыг байдалы-даа алгырып чугааланырынга чылдагаан эвес.
Чугаалап тургаш, жаргон состер, орус, даштыкы состер ажыглаванар.
Кижизиг кижи бодунун дугайында эн соолунде чугаалаар. Бажынында бергелерни ог-булезинге азы эн чоок оннуктери-биле чугаалажыр. Эш-оору-биле багай чуулдер чугаалажыр дээш эвес, а дыштанып, чардыгар дээш чугаалажыр.
Эжинер силерге чажыдын ажыткан болза, ону кижи бурузунге чугаалаванар. Эмин эртир ажык чорук силерни чугаакыр, хой чуве чугаалаар кижилерге хамаарыштырып болур. Ындыг кижилер эш-оорунун идегелин ышкынар. Кижи бурузу четпестерлиг, ону компанияга бактап чугаалажыры чараш эвес.
Чугаалап болбас:
3 дугаар кижи дыннап турда, ынакшыл болгаш бажынга болган алгыш-кырыш дугайында;
Аар-берге сактыышкыннар, мунгаранчыг болуушкуннар-биле холбашкан коргунчуг тоогулер;
Аарыг кижи чанынга олум дугайында, ол кижинин даштыкы аарыг байдалынын дугайында;
Орукка, самолетка озал-ондак дугайында,
Чемненип оргаш, аппетит бадырып болур чуулдер дугайында;
Столда чемни бактап болбас.
Херээжен кижинин назы-харын айтырбас;
Оожум азырып, чодурер;
Чугааланып тургаш холу-биле айтып коргузери чараш эвес.
Улуг улус-биле маргышпанар;
Кылып шыдавас чувенерни аазаванар.
«Как раз те люди, которые во что бы то ни стало хотят всегда быть правыми, чаще всего бывают не правы.» Ларошфуко.
Чугаа аяны. Оске кижини дыннап билири.
Чугаа культуразы – чоннун ниити культуразынын чардынмас кезээ. Ону кижи бурузу чажындан тура чоок кижилеринден база оске улустан практика кырында шингээдип алыр.
Чугаа культуразы – бугу чоннун херээ. Кижи хун буруде таныыр-танывас кижилери-биле ужуражып, мендилежип болбас. Чувезин айтырып азы айтып берип, чамдыктарында арга-суме кадып, суме ап, байырлажып, четтиргенин илередип, чалап уткуп дээш оске-даа амыдыралчы харылзааларны кылып чоруур.
Ынчангаш чоннун чанчылчаан ёзу-чурумнарнда эн кол черни чугаа эккеп турар.
Эвилен-ээлдек чугаанын амыдыралга чугулазын тыва улустун улегер домактары чиге соглеп турар. «Эвилен кижээ чон ынак», «Созу чымчак – хунду, созу ак — буян»
Чугаага бок состерни ажыглаарга чугаа солун эвес апаар. Дурген чугааны билип алыры берге, а оожум чугаа чалгааранчыг болу бээр. Чугаазын эмин эртин аянчыдып, адыыргадыр чугааланып болбас.
Кижи-биле чугаалажып тургаш, «билдин бе?», «ынчаш», «сактып ал» дээн ышкаш состерни доктаамал ажыглаарга чугаа аянын чидирип, харын-даа эпчок апаар. Улус мурнунга бодун бир янзы коргузуксээри-биле чугаазынга чаа состер киирип, ону аянзыдар чоруктар база бар.
Тода, оожум болгаш далаш чок чугааланыныр кызыдар херек. Чугле чугаанын аянындан ол кижи кандыг кижил деп чувени билип кааптып болур.
Кижинин чугаазыны аяны оон аажы-чаны азы кижизиттинген азы кижизиттинмээн деп чувени тодарадып турар. Состу кандыг аян-биле чугаалаанындан ол кижинин кижиге кандыг хамаарылгалыын билип ап болур. А чамдыкта состер эвес, чугаанын аяны безин кижини куду коруп, дорамчылавыдап болур. Эртемденнернин тодаратканы-биле алырга, кижинин угаан-медерели карак-биле корген хензиг-даа бол чувелерни, кулак-биле дыннаанын эскерип демдеглеп турар боор чуве-дир. Ындыг болганда, кижилернин аразында харылзаа уезинде, кымнын канчаар мендилешкени, дилегни дужааган аянныг азы чалынган шинчилиг кылдыр кылган бе дээрзи, буруузун миннип турарда арын-шырайынын байдалы, байырлажып турда состери, шимчээшкиннери дээш оске-даа хой-хой чуулдер уткалыг болур-дур. Ынчангаш дужаалды безин таптыг аян-биле оожум, ажыл-херекчи, ыяап-ла куусеттинер аян-биле чугаалаар.
Ёзуургак, бодун оору кордунуп чугаалаары дыка таарымча чок болгаш оске кижилерни хундулеп корбейн турары-дыр.
Чугааны шын, тода, чедингир, чиге, билингир кылдыр чугаалааш, кижи боду бодун кижизидип турары ол. Ёзулуг тода, шын чугаалап ооренир дизе, литературлуг дылдын нормаларын сагыыр ужурлуг.
Кижинин сайзыралы эртем-билии бедик болган тудум-на оон-биле беседалажып, чугаалаары солун болуру билдингир. Бедик угаан-сарыылдыг кижиларнин чугаазы чугле оларнын аразынга эвес, а оларны дыннап турар кижилерге безин сонуурганчыг.
Дылды арыг, холук чок кылдыр чугаалаарын чедип алыр. Чугаазынга кара чугаадан каржы состер азы бок состер хой ажыглаарга, чугаанын арыг болур шынары чидип, баксырай бээр.
Оске кижини дыннап билири.
Оске кижини дыннап билир болгаш сени дыннаар оске улустун кичээнгейин хаара тудуп алыры дээрге база бир улуг мергежил.
Оске кижинин сенээ дамчыдып турар медээзин долузу-биле дыннап, шингээдип алыры база бир нарын аргаларнын бирээзи болур.
Чугааны кижи боду бодунга медерелдии-биле синирип алыр ажылды чорудуп турар болганда, ол чамдыкта кулак дашты-биле эрте бээр, а чамдыкта шингээдип аптар-даа таварылгалар турар. Дыннаары дээрге база бир берге, нарын хевир.
Амыдыралда анаа чугаа-даа уезинде, радио, дыннадыг, лекция, беседа-даа чоруп турда, чугааны чангыс аай, чалгааранчыг темпиге чорудуп эгелээр болза, ону дыннадыры бергедей бээр. Чуну чугаалап турарын билип алыр деп бодаар болза, кижи бодунун тура-соруун, сонуургаар медээзинин бугу кужун мооннеп, дыннаан чуулун билип алырынче угландырар болза, ынчан ол медээнин кезик чамдыызын медерелинге арттырып ап болур.
Сээн чугаан улуска чалгааранчыг эвес болзун деп бодаар болзунза, дыннакчыларга айтырыгларны сала каап турар болза эки.
Чуну чугаалап турарын эки билип алыр деп бодаар болза, дыннап орган уезинде чугаанын эн колун ылгап, кыска пландан тургузуп ооренир. Азы чугаа тургузунда кыска демдеглелди кылып болур.
Кайы-хире дыннап билир мен деп чувени хынаарда, хой-ниити черинге болган лекция, беседаларны, радио, телевидение дамчыштыр эртемденнернин, чогаалчыларнын чугааларынын кол утказын дыннап, демдеглеп, оске улуска чугаалап тургаш билип алыр.
Чугааны чедир дыннап шыдавас, узе кире бээр чорук, бир дугаарында, бодун хундулеп билбези болур. База культурлуг чанчылга ооренмээнинин херечизи деп билир апаар.
Ылангыя телефон-биле харылзажып тургаш, оске талажа кижилернин чугаазын тондур дыннааш, оон харыылаар болза эки. Телефон данзазын тудуп алгаш, экилежир, чугааны тондургеш, байырлажыр. Кандыг-даа таварылгада эвилен-ээлдек болунар.
6 663 647 материалов в базе
Настоящий материал опубликован пользователем Ондар Шенне Болат-ооловна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт
Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материал
Ваша скидка на курсы
40%
Курс профессиональной переподготовки
500/1000 ч.
Курс профессиональной переподготовки
300/600 ч.
Курс профессиональной переподготовки
600 ч.
Курс повышения квалификации
72/180 ч.
Мини-курс
10 ч.
Мини-курс
2 ч.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.