- 31.12.2020
- 4168
- 6
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСТЫҚ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ
И.Әбдікәрімов атындағы Қызылорда аграрлық техникалық колледжі
Тақырыбы: «Қазақ теміржолының тарихы»
Дайындаған: Өтемісов Рысбек
Қызылорда, 2011
Кіріспе
Әуел баста Ақмешіт, кейін Қызылорда, бір кездері тіпті Перовск дегенде атауды иеленген осы бір Сырдың бойындағы көне қаланың тарихы шежіреге толы. Ғалымдар екі ғасырдың ар жақ, бер жағында шамалап жүрген қаланың жасы, сөз жоқ, талай ғасырларға созылады. Оған дәлел, осы аймақтан табылған көне жәдігерлер, сақтар мен оғыз тайпалары көсемдерінің обалары мен олардан табылған ескерткіш тас белгілер. ХІХ ғасырдың бас кезінде қазақтың қазыналы бай өлкесіне қызыққан іргедегі Қоқан хандығы Сырдың бойымен өрлей түсіп, жағалауларға бірнеше бекініс салған. Соның бірі – Ақмешіт бекінісі. Сырдың қос жағына қоныс тепкен жергілікті халық қазақтар Хиуа мен Қоқан хандарынан золық- зомбылық, қысым көрген соң Ресейге арқа сүйеген. Ресей өз кезегінде Орынбор генерал губернаторы В.А.Перовскийге Сыр қазақтарын «қорғау» жөнінде тапсырма берген. Әрине,бұйыртса оның ар жағында отаршылдық саясат жатқаны кімгеде болса түсінікті. Ақмешіт қорғанын құлатып, қаладан қоқандықтарды қуып шыққан Перофский ендігі жерде өз билігін жүргізе бастайды. Сөйтіп, жергілікті халық «тұрымтайдан көрген қорлығын қырғиға келіп шаққан бозторғайдың» кипін киген көрінеді. 1853 жылы 31 августа Петербургте шыққан патша указы бойынша Ақмешіт Перовск аталадыда, кейін Сырдария уездінің орталығына айналады. Жасыратыны жоқ орыстардың қала тез өсіп, бірнеше өндіріс-өнеркәсіп орындары салынып, сауда-саттық дами бастады.
Ал, өткен ғасырдың басында Орынбор-Ташкент темір жолының салынуы тек қаланың ғана емес, бұл аймақтың бұрынғыдын да өсіп-өркендеп, дамуына кең жол ашады. Темір жол өлкеге жаңа экономикалық қатынастар ала келіп,қазақ жұмысшы табын қалыптастырды. Қазақ даласына өркениет лебін әкелді. Ресейден жер аударылған саяси топтар ықпалымен жергілікті халыөтыңда таптық сана-сезімі оянып, саяси көз қарасы өсіп-жетіліп, халық оқу-білімге, өнерге ден қоя бастады. Олардың көш басында орыс революциенерлерімен тығыз байланыста болған қазақ даласына жер аударылған бльшевик-теміржолшылар А.В.Червяков пен Н.Ф.Селиверстов тұрды.
Кеңес үкіметі орнаған соң Ақмешіт атауын қайта алған қала Қазақ АССР-інің астанысы болуға қолайлы деп табылды. 1925 жылы 15-19 апрельде Ақмешітте өткен республика советтерінің 5 съезі: «Қырғыз халқының тарихи дұрыс атын қалпына келтіру үшін Советтердің Бүкіл қазақтық 5 съезі бұдан былайғы жерде «киргиз» деген атау «қазақ» деп аталсын», - деп қаулы етті. Сонымен бірге съезд Қырғыз Республикасын Қазақстан Республикасы, оның астанысы Ақмешітті - Қызылорда деп атауға қаулы етті.
Биыл Қазақстан теміржолшылары үшін атаулы дата. Қазақстан темір жолының 100 жылдығы тойланбақ. Егер Қазақстан теміржолының осынау бір ғасырдағы даму кезеңдерін бірнеше сатыға бөліп қарастыратын болсақ, Орынбор – Ташкент магистралі – оның бастау болғанын білеміз. Сосын бірінші бесжылдықта салынған Түркістан-Сібір, Ақмола – Қарталы, кейңннен Шу мойынты т.б кеңес үкіметі тұсында салынған жол тораптары болса, егемненді еліміздің тарихында да жол құрылысын жүргізіп, Ақсу – Дегелең, Хромтау – Алтынсарин екі бірдей темір жол телімін салған Қазақстан теміржолшыларынң мәртебесі қашанда биік болды.
Орынбор – Ташкент темір жолы
ХХ ғасырдың бас кезінде салынған Орынбор-Ташкент темір жолының негізгі бөлігі қазақ сахарасын басып өтті. 1901-1905 жылдар аралығында салынған жолдың жалпы ұзындығы 1705 шықырымға созылды.
1889 жылы маусым айының 16 жұлдызында патша үкіметі арнайы кеңес өткізіп, онда Орта Азия бағытына темір жол салу мәселесі қаралды. Соғыс министрі, генерал Курапаткин Орынбордан бастап Ташкентке дейінгі жаспарды мақұлдады. Ал, қаржы және сыртқы министрлері оған қарсылық білдірді.
1900 жылы Николай ІІ кеңес хаттамасында : «Бүгінгі таңда Орынбор – Ташкент бағытын жоғары бағалаймын» деп қол қойды.
1901 жылы сәуір айының 26 жұлдызында мемлекеттік кеңеске Орынбор-Ташкент желісінің техникалық жобасы мен нысандарының нобайы көрсетілді. Орынбор мен Ташкент арасында 72 станция, 159 разъезд, 17 ірі көпір салу жоспары бекіді. Жол құралысын әкімшілік екі бағытта: Солтүстік участок Орынбордан Қазалыға дейін қашықтықтағы 946 сажын, яғни 1009 шақырым құрылыс жұмыстары 1901 жылы басталды. Ол 1905 жылы шілденің 26 жұлдызында аяқталды. Бұл учакедегі құрылысты инженер А.И.Урсати басқарды. Ал, Ташкент пен Қазалы ұзындығы 790 сажын, 843 шақырым жол 1902 жылдың басында басталып , 1905 жылы күз айында мәреге жетті. Оңтүстік бағыттағы желіні О.П.Вяземский басқарды. Екі учаскенің құрылыс Қызылорда облысындағы Көбек бекетінде 1905 жылдың қазан айында түйісті. Ал, тыңғылықты пайдалануға 1906 жылы сәуір айына берілді.
Қызылорда Теміржол торабы
Тұңғыш паравоз депосы
Орынбор темір жолы салынған ХХ ғасырдың басында Перовск атанған Қызылорда қаласында станса, вокзал, вагон жөндеу шеберхенесы, азық-түлік, жүк қоймалары, Сырдан су айдайтын мұнара, темір жолшыларға арналған тұрғын уйлермен қатар бірінші кезете салынған паравоз депосы болды.
Депо о баста төрт секциялы , 16 тұрақ әрбір паравозға арнаулы орын, айнымалы қондырғы болса, қазандық 1904 жылы салынды.
1906 жылы Перовс-Қызылорда депосында небәрі 159 жұмысшы мен қызметкерлер еңбек етті.
Жанәділов Орынбай Жанәділұлц
Қызылорда темір жолын басқарған басшылыр аз болған жоқ. Күре долдың бойында олардың әрқайсысынң қолтаңбасы бүгінгі күнге дейін сайрап тұр. Ел аузында емісдері қалды. Олар, өткен ғасырдың 50-60 жылдарынан бері басқару тізгінін ұстаған Көбжан Мұхамеджанов, Жавдат Хамидов, Рымбек Тұрғанбаев, Орынбай Жанәділов сынды теміржолшы халыққа таныс тұлғалар. Солардың ішінде теміржолшылар ғана емес , Қазақстан темір жолшыларының «корифейі» атанған Құдайберген Көпжасаровтың өзі құсы түсіп, ерекше қарым қабілеті мен іскерлік дарынын мойындаған Орынбай Жанәділовтың орны бөлек демеді.
1933 жылы Арал теңізі станциясында дүниеге келген. Ташкент темір жол көлігі инженерлері институтын бітіріп, еңбек жолын 1956 жылы Жамбыл вагон депосында мастерліктен бастайды. 1965-77 жылдары Қызылорда вагон депосының бастығы, бөлімшенің бас инженері қызметтерін абыроймен атқарады. Ал, 1977 жылы өмірінің соңына дейін Қызылорда темір дол бөлімшесін басқарады. Еңбек Қызыл Ту Орденінің , қҰрметті теміржолшы.
«Қызылорда Локомотив Жөндеу» өндірістік кооперативасы
Еліміз егеменді алған 90-шы жылдарыдң басы отандық темір жол көлігіне уақыт ағымынан туындағаг өз қиыншылықтары мен қайшылықтарын ала келді. Тасымал болмаған соң табысыда азайып, темір жол саласы зор қиыншылыққа,үлкен дағдарысқа тап болды.
1992 жылы Қазақстан көлік коммуникациялар министрлігі құрылып, отандық темір дол тізгінін өз қолына алды. Кеінде 200 ге тарта тартылыс күшін ұстап, тәулігіне 40-42 жұп құрамалар жөндетілген локомотив,6-7 жұп қана өндірді.
Иә, бұл темір жолшыларына үлкен жауап кершілік еді.
1997 жылы Қазақстандағы уш жол – Алматы,Тың және Батыс темір жолдары біріктіріліп, «Қазақстан Темір жолы» республикалық мемлектеттік кәсіп орны құрылды.Қызылорда лакомотив депосына басшылыққа Лепес Жаниязұлы Жаниязов келді. Бұған дейін Шиелі депосын басқарған, өндірісте мол тәжірибе жинақтаған басшы өз жаңалығын ала келді. Аумалы төкпелі заман ағымында нарық көшіне ілісе алмай титықтаған бір кездегі даңқты депоның бағын қайтарғанда осы кісі.
Жаниязов ең алдымен кәсіби мандарға сенім артты.Білікті инженерлер мен техниктерді топтастырып, ең алдымен өзініің техникалыө ресурстарын ілдеқашан өтеген тартылыс күштерін қайта сақтандырудың жолын іздеді.Ал осы уақытта істен шыққан жармсыз болып қалған 80-нен аса тепловоздың әртүрлі бөлшектері мен детальдарынн депо жағдайына қайта қалпына келтіру технологиясын өндіріске енгізді.
Еуропаға танылған ұжым
Елімізде шағын және Орта бизнесті дамытуға көп көңіл бөліп отырғаны белгілі. Көптеген мемлекеттерде мемлекет қазынасына үлкен үлес қосып отырған осы кәсіпкелік. Шағын кәсіпкерлік осы темір жол саласындада кеңінен қанат жайып келе жатыр. Осындай жеке кәсіпкелрліктің туын көтерген «Қызылорда локомотив жөндеу» өндірістік кооперативі- бүгінгі таңда сол шағын кәсіпкерліктің көш басында келе жатқан ұжым. Кооператив төрағасы Л.Жаниязовтың ең бірінші кезекте көңіл бөлгені сапа.
2002 жылы Испания астанысы Мадрид қаласына шақыру алып, «Қызылорда локомотив жөндеу» өндірістік кооперативі Халықаралық бизнесті ынталандыру диреуциясының шешімімен «Алтын жұлдыз» жүлдесіне лайық деп танылған. Төраға Парижге барып жүлдесін алып қайтты.
2003 жылы ұжым өндірісте және қызмет көрсетуде биік сапаға қол жеткізгені үшін тагыда « Арка Еуропа » жүлдесін жеңіп алып, Плптина номинациясымен марапатталды.
Ендігі меже – Бриллиант. Бизнес ынталандыру дирекциясының ең биік шыңы да осы. Жаниязов Женева қаласына барып бұл жүлденіде алып қайтты.
Пайдаланылған әдебиеттер
«Темір жол тарландары» Алматы,2004 ж.
Меруерт Өмірзақова, Төлеген Жылкелдиев
Рабочие листы
к вашим урокам
Скачать
КіріспеӘуел баста Ақмешіт, кейін Қызылорда, бір кездері тіпті Перовск дегенде атауды иеленген осы бір Сырдың бойындағы көне қаланың тарихы шежіреге толы. Ғалымдар екі ғасырдың ар жақ, бер жағында шамалап жүрген қаланың жасы, сөз жоқ, талай ғасырларға созылады. Оған дәлел, осы аймақтан табылған көне жәдігерлер, сақтар мен оғыз тайпалары көсемдерінің обалары мен олардан табылған ескерткіш тас белгілер. ХІХ ғасырдың бас кезінде қазақтың қазыналы бай өлкесіне қызыққан іргедегі Қоқан хандығы Сырдың бойымен өрлей түсіп, жағалауларға бірнеше бекініс салған. Соның бірі – Ақмешіт бекінісі. Сырдың қос жағына қоныс тепкен жергілікті халық қазақтар Хиуа мен Қоқан хандарынан золық- зомбылық, қысым көрген соң Ресейге арқа сүйеген. Ресей өз кезегінде Орынбор генерал губернаторы В.А.Перовскийге Сыр қазақтарын «қорғау» жөнінде тапсырма берген. Әрине,бұйыртса оның ар жағында отаршылдық саясат жатқаны кімгеде болса түсінікті. Ақмешіт қорғанын құлатып, қаладан қоқандықтарды қуып шыққан Перофский ендігі жерде өз билігін жүргізе бастайды. Сөйтіп, жергілікті халық «тұрымтайдан көрген қорлығын қырғиға келіп шаққан бозторғайдың» кипін киген көрінеді. 1853 жылы 31 августа Петербургте шыққан патша указы бойынша Ақмешіт Перовск аталадыда, кейін Сырдария уездінің орталығына айналады. Жасыратыны жоқ орыстардың қала тез өсіп, бірнеше өндіріс-өнеркәсіп орындары салынып, сауда-саттық дами бастады.Ал, өткен ғасырдың басында Орынбор-Ташкент темір жолының салынуы тек қаланың ғана емес, бұл аймақтың бұрынғыдын да өсіп-өркендеп, дамуына кең жол ашады. Темір жол өлкеге жаңа экономикалық қатынастар ала келіп,қазақ жұмысшы табын қалыптастырды. Қазақ даласына өркениет лебін әкелді. Ресейден жер аударылған саяси топтар ықпалымен жергілікті халыөтыңда таптық сана-сезімі оянып, саяси көз қарасы өсіп-жетіліп, халық оқу-білімге, өнерге ден қоя бастады. Олардың көш басында орыс революциенерлерімен тығыз байланыста болған қазақ даласына жер аударылған бльшевик-теміржолшылар А.В.Червяков пен Н.Ф.Селиверстов тұрды.Кеңес үкіметі орнаған соң Ақмешіт атауын қайта алған қала Қазақ АССР-інің астанысы болуға қолайлы деп табылды. 1925 жылы 15-19 апрельде Ақмешітте өткен республика советтерінің 5 съезі: «Қырғыз халқының тарихи дұрыс атын қалпына келтіру үшін Советтердің Бүкіл қазақтық 5 съезі бұдан былайғы жерде «киргиз» деген атау «қазақ» деп аталсын», - деп қаулы етті. Сонымен бірге съезд Қырғыз Республикасын Қазақстан Республикасы, оның астанысы Ақмешітті - Қызылорда деп атауға қаулы етті.Биыл Қазақстан теміржолшылары үшін атаулы дата. Қазақстан темір жолының 100 жылдығы тойланбақ. Егер Қазақстан теміржолының осынау бір ғасырдағы даму кезеңдерін бірнеше сатыға бөліп қарастыратын болсақ, Орынбор – Ташкент магистралі – оның бастау болғанын білеміз. Сосын бірінші бесжылдықта салынған Түркістан-Сібір, Ақмола – Қарталы, кейңннен Шу мойынты т.б кеңес үкіметі тұсында салынған жол тораптары болса, егемненді еліміздің тарихында да жол құрылысын жүргізіп, Ақсу – Дегелең, Хромтау – Алтынсарин екі бірдей темір жол телімін салған Қазақстан теміржолшыларынң мәртебесі қашанда биік болды. Орынбор – Ташкент темір жолыХХ ғасырдың бас кезінде салынған Орынбор-Ташкент темір жолының негізгі бөлігі қазақ сахарасын басып өтті. 1901-1905 жылдар аралығында салынған жолдың жалпы ұзындығы 1705 шықырымға созылды.1889 жылы маусым айының 16 жұлдызында патша үкіметі арнайы кеңес өткізіп, онда Орта Азия бағытына темір жол салу мәселесі қаралды. Соғыс министрі, генерал Курапаткин Орынбордан бастап Ташкентке дейінгі жаспарды мақұлдады. Ал, қаржы және сыртқы министрлері оған қарсылық білдірді.1900 жылы Николай ІІ кеңес хаттамасында : «Бүгінгі таңда Орынбор – Ташкент бағытын жоғары бағалаймын» деп қол қойды.1901 жылы сәуір айының 26 жұлдызында мемлекеттік кеңеске Орынбор-Ташкент желісінің техникалық жобасы мен нысандарының нобайы көрсетілді. Орынбор мен Ташкент арасында 72 станция, 159 разъезд, 17 ірі көпір салу жоспары бекіді. Жол құралысын әкімшілік екі бағытта: Солтүстік участок Орынбордан Қазалыға дейін қашықтықтағы 946 сажын, яғни 1009 шақырым құрылыс жұмыстары 1901 жылы басталды. Ол 1905 жылы шілденің 26 жұлдызында аяқталды. Бұл учакедегі құрылысты инженер А.И.Урсати басқарды. Ал, Ташкент пен Қазалы ұзындығы 790 сажын, 843 шақырым жол 1902 жылдың басында басталып , 1905 жылы күз айында мәреге жетті. Оңтүстік бағыттағы желіні О.П.Вяземский басқарды. Екі учаскенің құрылыс Қызылорда облысындағы Көбек бекетінде 1905 жылдың қазан айында түйісті. Ал, тыңғылықты пайдалануға 1906 жылы сәуір айына берілді. Қызылорда Теміржол торабы Тұңғыш паравоз депосыОрынбор темір жолы салынған ХХ ғасырдың басында Перовск атанған Қызылорда қаласында станса, вокзал, вагон жөндеу шеберхенесы, азық-түлік, жүк қоймалары, Сырдан су айдайтын мұнара, темір жолшыларға арналған тұрғын уйлермен қатар бірінші кезете салынған паравоз депосы болды. Депо о баста төрт секциялы , 16 тұрақ әрбір паравозға арнаулы орын, айнымалы қондырғы болса, қазандық 1904 жылы салынды. 1906 жылы Перовс-Қызылорда депосында небәрі 159 жұмысшы мен қызметкерлер еңбек етті. Жанәділов Орынбай ЖанәділұлцҚызылорда темір жолын басқарған басшылыр аз болған жоқ. Күре долдың бойында олардың әрқайсысынң қолтаңбасы бүгінгі күнге дейін сайрап тұр. Ел аузында емісдері қалды. Олар, өткен ғасырдың 50-60 жылдарынан бері басқару тізгінін ұстаған Көбжан Мұхамеджанов, Жавдат Хамидов, Рымбек Тұрғанбаев, Орынбай Жанәділов сынды теміржолшы халыққа таныс тұлғалар. Солардың ішінде теміржолшылар ғана емес , Қазақстан темір жолшыларының «корифейі» атанған Құдайберген Көпжасаровтың өзі құсы түсіп, ерекше қарым қабілеті мен іскерлік дарынын мойындаған Орынбай Жанәділовтың орны бөлек демеді.1933 жылы Арал теңізі станциясында дүниеге келген. Ташкент темір жол көлігі инженерлері институтын бітіріп, еңбек жолын 1956 жылы Жамбыл вагон депосында мастерліктен бастайды. 1965-77 жылдары Қызылорда вагон депосының бастығы, бөлімшенің бас инженері қызметтерін абыроймен атқарады. Ал, 1977 жылы өмірінің соңына дейін Қызылорда темір дол бөлімшесін басқарады. Еңбек Қызыл Ту Орденінің , қҰрметті теміржолшы. «Қызылорда Локомотив Жөндеу» өндірістік кооперативасыЕліміз егеменді алған 90-шы жылдарыдң басы отандық темір жол көлігіне уақыт ағымынан туындағаг өз қиыншылықтары мен қайшылықтарын ала келді. Тасымал болмаған соң табысыда азайып, темір жол саласы зор қиыншылыққа,үлкен дағдарысқа тап болды.1992 жылы Қазақстан көлік коммуникациялар министрлігі құрылып, отандық темір дол тізгінін өз қолына алды. Кеінде 200 ге тарта тартылыс күшін ұстап, тәулігіне 40-42 жұп құрамалар жөндетілген локомотив,6-7 жұп қана өндірді.Иә, бұл темір жолшыларына үлкен жауап кершілік еді.1997 жылы Қазақстандағы уш жол – Алматы,Тың және Батыс темір жолдары біріктіріліп, «Қазақстан Темір жолы» республикалық мемлектеттік кәсіп орны құрылды.Қызылорда лакомотив депосына басшылыққа Лепес Жаниязұлы Жаниязов келді. Бұған дейін Шиелі депосын басқарған, өндірісте мол тәжірибе жинақтаған басшы өз жаңалығын ала келді. Аумалы төкпелі заман ағымында нарық көшіне ілісе алмай титықтаған бір кездегі даңқты депоның бағын қайтарғанда осы кісі.Жаниязов ең алдымен кәсіби мандарға сенім артты.Білікті инженерлер мен техниктерді топтастырып, ең алдымен өзініің техникалыө ресурстарын ілдеқашан өтеген тартылыс күштерін қайта сақтандырудың жолын іздеді.Ал осы уақытта істен шыққан жармсыз болып қалған 80-нен аса тепловоздың әртүрлі бөлшектері мен детальдарынн депо жағдайына қайта қалпына келтіру технологиясын өндіріске енгізді. Еуропаға танылған ұжымЕлімізде шағын және Орта бизнесті дамытуға көп көңіл бөліп отырғаны белгілі. Көптеген мемлекеттерде мемлекет қазынасына үлкен үлес қосып отырған осы кәсіпкелік. Шағын кәсіпкерлік осы темір жол саласындада кеңінен қанат жайып келе жатыр. Осындай жеке кәсіпкелрліктің туын көтерген «Қызылорда локомотив жөндеу» өндірістік кооперативі- бүгінгі таңда сол шағын кәсіпкерліктің көш басында келе жатқан ұжым. Кооператив төрағасы Л.Жаниязовтың ең бірінші кезекте көңіл бөлгені сапа.2002 жылы Испания астанысы Мадрид қаласына шақыру алып, «Қызылорда локомотив жөндеу» өндірістік кооперативі Халықаралық бизнесті ынталандыру диреуциясының шешімімен «Алтын жұлдыз» жүлдесіне лайық деп танылған. Төраға Парижге барып жүлдесін алып қайтты.2003 жылы ұжым өндірісте және қызмет көрсетуде биік сапаға қол жеткізгені үшін тагыда « Арка Еуропа » жүлдесін жеңіп алып, Плптина номинациясымен марапатталды.Ендігі меже – Бриллиант. Бизнес ынталандыру дирекциясының ең биік шыңы да осы. Жаниязов Женева қаласына барып бұл жүлденіде алып қайтты.Пайдаланылған әдебиеттер«Темір жол тарландары» Алматы,2004 ж. Меруерт Өмірзақова, Төлеген Жылкелдиев
6 654 513 материалов в базе
Настоящий материал опубликован пользователем Массорин Владимир Геннадьевич. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт
Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материал
Ваша скидка на курсы
40%
Курс профессиональной переподготовки
500/1000 ч.
Курс профессиональной переподготовки
600 ч.
Курс профессиональной переподготовки
300/600 ч.
Курс повышения квалификации
72/180 ч.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.