Тоғызқұмалақ қалай ойналады?
Қазақ халқының ежелгі ұлттық спортының бірі – тоғызқұмалақ. Зерттеушілердің пайымдауынша, бұл ойынның пайда болуы шамамен 4 мың жылдық кезеңді қамтитын көрінеді. Алайда, өкінішке қарай, елімізде тоғызқұмалақ ойыны туралы білетін жандар өте аз. Осыған орай, бүгінгі тақырыбымызда оқырмандарымызды аталмыш ойынмен таныстырсақ дейміз.
Тоғызқұмалақ ойынының
негізгі терминдері:
• Құмалақ
• Қазан
• Отау
• Бастаушы
• Қостаушы
• Тұздық
• Атсырау
Қазақша атаулары:
№9 отау маңдай
№8 отау көкмойын
№7 отау қандықақпан
№6 отау белбасар
№5 отау бел
№4 отау атсыратар
№3 отау атөтпес
№2 отау тектұрмас
№1 отау арт
Тоғызқұмалақ ойынының негізгі ережелері:
Тоғызқұмалақ ойыны арнайы тақтада екі адам арасында ойналады. Ойын тақтасы 2 қазан, 18 отау, 162 құмалақтан тұрады. Ойын басында әр ойыншыға бір қазан, тоғыз отауға тоғыз-тоғыздан салынған 81 құмалақ тиесілі. Алғашқы жүріс жасаған ойыншыны бастаушы, екінші жүріс жасаған ойыншыны қостаушы деп атайды.
Жүріс жасау үшін өз жағыңыздағы отаулардың бірінен
сегізін алып, біреуін орнында қалдырып, қалған құмалақтарды қолға алып, солдан
оңға қарай бір-бірлеп таратамыз. Тарату сәтінде құмалақтар өз отауларымыздан
асып кететін болса, қарсыластың отауына таратамыз. Егер соңғы құмалақ
қарсыластың тақ санды құмалағы бар отауына түсіп, ондағы құмалақтарды жұп қылса
(2, 4, 6, 10, 12), сол отаудағы құмалақтар ұтып алынып, өз қазанымызға
салынады. Егер соңғы құмалақ қарсыластың жұп санды құмалағы бар отауына түсіп
(3 құмалақтан басқа), тақ қылса немесе өз отауымызға түссе, құмалақ ұтып
алынбайды. Отаудағы жалғыз құмалақ көрші отауға жүргенде, орны бос қалады.
Жүріс жасаған кезде отауларға құмалақ салмай немесе екі-үш құмалақ бөліп алып
жүруге болмайды.
Атсырау ережесі:
Ойын аяқталуға
жақындаған сайын әр ойыншының отауларындағы құмалақ кеми бастайды. Әр құмалақ
ұтып алынған сайын немесе тұздыққа түскен сайын қарсыластардың жүріс мөлшері
азая береді. Сондықтан ойын соңында қарсыластардың бірі өз отауларында жүріс
жасай алмай қалатын жағдай да кездеседі. Ойыншылардың бірінің отауларындағы
құмалақты бірінші тауысып алып, жүріссіз қалуы «атсырау» деп аталады. Мәселен,
қостаушы атсырауға ұшыраса, бұл жағдайда бастаушы қосымша бір жүріс жасап,
барлық құмалақтарды өз қазанына салып алады. Сөйтіп, бастаушы жеңімпаз атанады.
• Егер ойыншы ойын
барысында 82 құмалақ жинаса, ойын бірден тоқтатылып, сол ойыншы жеңімпаз болып
танылады.
Тұздық алу:
Тоғызқұмалақта
құмалақтан басқа ойында бір рет қарсыластың отауын ұтып алуға да болады. Оны
ежелде «тұзды үй» деп атаған. Бүгінде «тұздық» дейді. Тұздық алу үшін жүріс
жасаған кезде қарсыластың екі құмалағы бар отауына сіз таратқан құмалақтардың
соңғысы түсуі керек. Сонда сол отауда қалыптасқан үш құмалақпен бірге отау да ұтып
алынып, сол отау ойынның соңына дейін сіздің меншігіңізге айналады. Яғни жүріс
жасалған сайын тұздық алынған отауға түсетін бір құмалақ міндетті түрде сіздің
қазаныңызға салынып отырады. Тұздық алынған отауға арнайы белгі қойылады.
Жазбаша түрде «Х» деген шартты таңбамен белгіленеді. Тұздық ойында бір рет
алынады және №9 отаудан ешқашан алынбайды. Сондай-ақ тұздық аттас отаулардан
алынбайды. Мәселен, егер бастаушы сіздің №2 отауыңызға тұздық қойса, сіз оның
№2 отауына тұздық сала алмайсыз.
Тоғызқұмалақ ойынында
бекітілген ережеден ауытқитын жағдай бар, міне осыларды ойын ерекшеліктері деп
атайды.
Бірінші ерекшелік – ойын барысында кез келген отауда бір ғана
құмалақ қалғандай болса ол құмалақты алып келесі отауға жүруге болады, ал отау
бос қалады. Мысалы үшін төмендегі № 1 диаграммаға назар аударалық:
№ 1диаграмма
Бастаушы өзінің
кезекті жүрісінде 6 - шы отауындағы 1 құмалақты келесі 7 - ші отауға жүрді
делік, сонда 6 - шы отау бос қалады.
Келесі № 2
диаграммаға қараңыз:
№ 2диаграмма
Екінші ерекшелік – «тұздық» деп аталады. «Тұздық» алу үшін
соңғы құмалақ қарсыластың екі құмалағы бар отауларының біріне (9 - шы отаудан
басқасына) түсіп, ондағы құмалақтар санын алғаш рет үшке толтыруы керек.
Мысалға жоғарыдағы № 6 диаграммадағы жағыдайды жалғастыралық. Ойынды бастаушы 1
- ші отаудан жүріп, қостаушының 2 - ші отауынан 12 құмалақ ұтып алды делік.( №
3 - диаграмма )
№ 3 диаграмма
Міне осы сәтте
қостаушы 5 - ші отауындағы 11 құмалақты таратып, бастаушының
6 - шы отауындағы
құмалақтар санын алғаш рет үшке толтырып сол отаудан «тұздық» алады.
№ 4 диаграмма
Ойыншы «тұздық» алған
отауына арнайы белгі қояды. Енді сол «тұздық» жарияланған отауға түскен
құмалақтардың бәрі «тұздық» алған ойыншының қазандығына аударылып отырады. Тағы
бір ескеретін жағыдай, «тұздықты» ойын барысында бір рет қана алады және аттас
отаулардан «тұздық» алуға болмайды.
Аттас отаулар деп –
нөмірлері сәйкес келетін отауларды атайды. Мысалы, бастаушының1 – ші отауымен
қостаушының 1 – ші отауы аттас, 2 - ші отауымен 2 - ші отауы аттас т. с. с.
Үшінші ерекшелік - «атсырау» деп аталады. Ойын соңына қарай
қай ойыншының жүретін жүрісі болмай қалса, сол ойыншы «атсырауға» ұшырады деп
есептелінеді. Қарсыласын «атсырауға» ұшыратқан ойыншы өзінің отауларында қалған
құмалақтардың барлығын қазандығына салып алады, міне осыдан кейін ғана әр
ойыншы өздерінің ұтып алған құмалақтарының есебін шығарады. Төмендегі мысалға
назар аударалық:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2 2 80
Х 1 7 70
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Жүрісті тез
есептеудің тәсілдері:
Жүріс жасалатын
отаудың соңғы құмалағы дәл қай нөмірлі отауға барып түсетінін анықтау үшін жазу
тәртібі бойынша қағаз бетіне жазылған цифрлардың арасына қосу белгісін қоямыз.
Бірінші есептеу
жолы. А) Егер қосынды 10
немесе10 - ға жетпейтін болса қосындыдан 1 - ді шегереміз
мысалы: 214=2+1+4=7 -
1=6
Б) Егер қосынды 10 -
нан артық болса, қосындыдан 10 - ды шегереміз
Мысалы: 713=7+1+3=11
- 10=1
Екінші есептеу
жолы
Жүріс жасалатын
отаудың соңғы құмалағы дәл қай отауға барып түсетінін анықтау үшін отаудың рет
санына сол отауда жатқан құмалақтар санын қосамыз.
*Егер қосынды 10
немесе 10 - ға жетпейтін болса, қосындыдан 1 - ді шегереміз;
*Егер қосынды 10 -
нан артық болса қосындыдан 10 санын шегереміз
*Егер қосынды 20
немесе 20 - дан артық болса, қосындыдан 19 - ды шегереміз. мысалы: 915=9+15=24
- 19=5
*Егер қосынды 29 -
дан 37 - ге дейін болса, қосындыдан 28 - ді шегереміз мысалы: 824=8+24=32 -
28=4
*Егер қосынды 38
немесе одан көп болса, қосындыдан 37 - ні шегереміз
Мысалы: 636=6+36=42 -
37=5
Үшінші есептеу
жолы
*Егер отауда 10
құмалақ жатса, аттас отауға барып түседі.
*Егер 19 құмалақ
болса 1 айналым жасап, өз орнына келіп түседі.
* 28 құмалақ 1, 5
айналым жасап, қарсыластың аттас отауына түседі.
*37 құмалақ екі
айналым жасап, өз орнына келіп түседі.
Берілген сандарды
жүрісті есептеу жолдарымен есептеп, дәлелдеу
315, 712, 524, 217,
819, 921, 737,
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.