«Китаби-Дəдə Горгуд» dastanı
«Китаби-Дядя Горгуд» Azərbaycan türklərinin ulu
babası оьузларын Ана китабыдыр. Dastan I
minilliyin II yarısında
formalaşan və xalqımızın tarixi- qəhrəmanlıq keçmişini əks etdirən qəhrəmanlıq
dastanıdır. Бурада инсан азадлыьы, бу азадлыьа тяминат верян ъямиййят, щямин ъямиййятин ганунлары, бу ганунлары йарадан, она ямял едян вя кешийиндя дайанан инсанларdan bəhs olunur. "Китаби-Дядя Горгуд" халгымызын даща язяли дюврляря мяхсус щяйат вя йашайыш тярзини, гябиля вя тайфа яхлагыны, феодал-патриархал мцнасибятлярини якс етдирир. Епосун елм аляминя мялум олан 3 ялйазмаsı vardır: Дрезден, Ватикан вя Берлин нцсхяляри. Щямин ялйазмаларда оьуз бяйляринин бащадырлыг вя ъянэавярлик ряшадятляриниn Dədə Qorqud tərəfindən дцзцlüб гошulduğu göstərilir. Məlum olur ki, Дядя Горгудун Мящяммяд Pейьямбяр ялейщисаламын дцнйайа эялдийи вахта йахын бир заманда йашаmışdır: "Рясул ялейщисалам заманына йахын Байат бойундан Горгут ата дийярляр бир яр гопду. Оьузун ол киши тямам билиъисийди, -ня дийярся олурду.
Гаибдян
дцрлц
хябярляр
сюйлярди.
Щягг тяаланын
кюнлиня
илщам
едярди".
Дядя
Горгуд
баш веряъяк
щадисяляри
габагъадан
хябяр
верян
eı аьсаггалıdır.
Йашадыьы
дюврдя,
йяни бизим
еранын
тяхминян
VII ясринин
яввялляриндя
йашамыш
вя оьуз
гящряманлары
барядя
гящряманнамяляр
дцзцб
гошмушдур.
Bu epos oьузларын щяйат вя мяишятини, гящряманлыг тарихини юзцндя якс етдирir. «Китаби-Дядя Горгуд» щаггында
ilk dəfə alman alimi Ф.Дитс, сонра эюркямли алман шяргшцнасы Т.Неолдеки тядгигат апарmış, oнун тягдиматы иля В.В.Бартолд ялйазманы рус дилиня тяръцмя еtmişdir.
«Китаби-Дядя Горгуд»ун Азярбайъанда юйрянилмясиня XX əsrдян башланмышдыр.И.Мусаханлы, Б.Чобанзадя, И.Щикмят kimi böyük alimlər бу сащядя илк арашдырыъылар olmuşlar. Щ.Араслы «Китаби-Дядя Горгуд»у 1939-ъу илдя латын, 1962-ъи илдя кирил ялифбасы иля няшр етдирmişdir.
«Китаби-Дядя Горгуд»да тцрк етник групуна дахил олан оьузларын гябиля вя тайфа мцнасибятляри дюврцнцн щадисяляри якс олунур. Дастанын айры-айры бойларында оьуз тайфаларынын дювлятчилик вя идарячилик яняняляри, вятян, торпаг уьрундакы вурушлары, сивил мядяниййятя доьру инкишафы тясвир олунур. Oьузларын тарихи парчаланмасынын, юзцнямяхсус гцдрятли дювлятини йарада билмямясинин башлыъа сябяби kimi Ич оьузла Даш оьуз арасындакы зиддиййятляр göstərilir. Онларын дахили чырпышмаларындан истифадя едян йахын яразилярдяки дцшмян тайфалар щяр васитя иля оьузларын иътимаи-сийаси вя игтисади дурумларынын зяифлямясиня наил олurlar.
Дастанда ханлар ханы Байандыр ханын башчылыг етдийи Оьуз бирлийи ващид тайфа дювлятидир. О, юз ятрафында ийирми дюрд ели бирляшдирир. Бирлик зяиф olduğu üçün Байандыр xan хариъи басгын вя ишьалларын гаршысыны алмагда аъизdir.
Газан хан бяйлярбяйидир. Оьуз гябиля дювлятинин гошунбашчысыдыр. Идарячиликдя Байандыр хандан сонра икинъи адамдыр. Газан бяй тайфа бирлийиндя хцсуси мювгейя маликдир. Онун юзцнямяхсус идарячилик цслубу вардыр. O, дювлят сийасятиня йох, кортябии гящряманлыьа, ъянэавярлийя ясасланыр. Газан бяй ейни заманда гцдрятли сяркярдядир. О, дцшмян елиндя дустаг да олур, еви дя йаьмаланыр, ясир дя дцшцр, амма мянсуб олдуьу тайфанын адына лякя салмыр, oьуз бирлийинин мянафейини уъа тутур, ъянэавярлик вя мярданялик символу кими canlandırılır. Бамсы Бейряйи щийляэярликля гылынълайан Аруздан онун интигамыны алыр.
Епосда беля бир мянтиг ясас götürülür ки, юлкянин эяляъяк варлыьыны горумаг цчцн биринъи нювбядя дахили чякишмяляря, зиддиййятляря вя хяйанятляря сон гойулмалыдыр. Дахили бирлик олмадан юлкяни дцшмяндян горумаг вя йашатмаг гейри-мцмкцндцр.
"Китаби-Дядя Горгуд"да оьузун цмуми мянафейини щяр шейдян уъа тутан Гараэцня, Гарабудаг, Бамсы Бейряк, Басат, Гантуранлы вя онларла башга гящряманлар vardır.
Дастанда Тяпяэюз, Дяли Домрул кими образлар да вардыр. Тяпяэюз гейри-гануни ниэащын йетирмясидир. Ислам дцшцнъясиня эюря гейри-гануни ниэащларdan дцнйайа эялянляр шяри тямсил еdirlər. Onlar həm fiziki, həm də мяняви ъящятдян гцсурлу олур, инсанлыьа гяним кясилирляр. Тяпяэюз оьузу дахилдян сарсыдыр, о, дахили дцшмянdir. Мящз Басатын шцъаяти илə фялакят арадан галдырылыр. Бюйцк гурбанлардан вя иткилярдян сонра Басат Тяпяэюзц мяьлуб едир.
Дяли Домрул Язрайылы танымайан дялиганлы оьуз qəhrəmanııdır.
Дастанда раст эялдийимиз Аллащ конкрет, йыьъам, мяъази,эениш, там вя йеткин мяна чалары доьурур:
Йуъалардан йуъасан
Кимся билмяз неъясян
Эюзял Tанры!
Нечя ъащилляр сяни
Эюйдя арар,
Йердя истяр
Сян хуб мюминляр кюнлцндясян
Даим дуран ъяббар тянри.
Баги галан сяттар Tanrı.
Burada
Аллащын
уъалыьы,
мякансызлыьы,
ябяди
сирр
сащиби
олмасы,
мюмцн
инсанларын
гялбиндя
йашамаsı
тясдиглянир.
Dастанда Аллащ етигад эениш мяна вя мязмун чаларында ифадя олунур. Бюйцклцк, тянщалыг, позулмаз тяклик, ябядилик эюрцшляри ачыгланыр.
Уъалардан уъасан
Кимся билмяз неъясян, язиз Tанры!
Анадан доьулмадын, сян атадан олмадын...
«Щяр йердя Əщядсян, Аллащу Sямядсян».
«Китаби-Дядя Горгуд»да Бюйцк Аллащын ады иля баьлы щягигятляри тясдигляйян башга бир етигад ъан явязиня ъан вермядир. "Духа гоъа оьлы Дяли Домрул" бойунда oxuyuruq: бир эцн Духа гоъа оьлу Дяли Домрулун тикдирдийи кюрпцнцн йанында шивян гопур. Сорушур ки, бу ня шивяндир? Дейирляр ки, бир йахшы иэидимиз юлдц. Дяли Домрул сорушур ки, иэидинизи ким юлдцрдц? Дейирляр, «валлащ бяй иэид, Аллащ-тааладан буйруг олду, ал ганадлы Язрайыл о иэидин ъаныны алды».
Бундан чох кюврялян Дяли Домрул Аллащ-таалайа дуа едир ки, Язраили онун эюзцня эюстярсин: «Савашайим, чякишяйим, дцришяйим, -йахшы иэидин ъанын гуртарайым.
Дяли Домрулла Язрайылын биринъи эюрцшцндя ики азман гцввя цз-цзя дайаныр. Язрайыл гяфил эялир, oну ня гапычы эюрцр, ня кешикчи. Дяли Домрулун сюзц Hяггталайа хош эялмяdiyi üçün Бюйцк Аллащ Язрайылы эюндярмишди ки, юз щейбятини Дяли Домрула эюстярсин. Одур ки, Дяли Домрул Язрайылы эюряндя бянизи саралыр, эюзц эюрмцр, яли тутмур. Юзцня эяляндя Язрайыла щцъум чякир. Язрайыл эюйярчиня дюнцр, пянъярядян учуб эедир, Дяли Домруlлa вуруша эирмир, onun ъаныны алмыр. Чцнки Бюйцк Аллащын буйруьуну алмамышдыр.
Дяли Домрулун Язрайылла икинъи эюрцшцndə
Дяли Домрул Язрайыла йалваранда Язраил дейир:
"Мяря, дяли гават, мяня ня йалварасан. Аллащ-таалайа йалвар. Мяним ялимдя ня вар. Мян дяхи бир йумуш оьланыйам - деди. Дяли Домрул айдыр: «Йа кяс, ъан верян, ъан алан Аллащ-тааламыдыр? «Бяли, одур» - деди. Бундан сонра Дяли Домрул цзцнц Щяггин дярэащына тутур:
Мяним ъанымы алур олсан, сян алэил,
Язрайылы алмаьа гомагыл!—дейир.
Сюз
Бюйцк
Аллащын
хошуна
эялир.
Мялакяйя
buyurur: «Дяли
Домрул
ъан
йериня
ъан
булсун,
Анун
ъаны
азад
олсун».
Дяли
Домрулдан
юз
ъаныны
ясирэяйян
ата
да,
ана
да
«дцнйа
ширин,
ъан
язиз»
щягигятини
цстцн
тутурлар.
Дяли
Домрул
видалашмаг
цчцн
ики
ювладынын
вя
севэилисинин
йанына
эедир.
Севэилиси
юз
ъаныны
Дяли
Домрулун
ъаны
явязиня
вермяйя
разы
олур.
Тяки
онун
ики
övladı башсыз
галмасын:
Ня дейирсян, ня ютцрсян,
Эюз ачараг эюрдцйцм!
Кюнцл вериб севдийим...
...Гаршы йатан уъа даьлары,
Сяндян сонра мян нейлярям?
Йайлайарсам, эорум олсун...
Язрайыл гадынын ъаныны алмаьа эяляндя Дяли Домрул севэилисиня гыймыр, йенидян Бюйцк Аллаща хитаб едир. Еля бурадаъа ъан явязиня ъан вермя bir daha тясдиглянир.
Архаик тясяввцрлярля зянэин бойлардан бири də «Дирся хан оьлу Буьаъ» бойудур. Бойун гящряманы Дирсə хандыр.
Дирся хан гцдрятли вя гейрятли хагандыр. Онун вилайяти Байандыр ханын тайфа бирлийи тяркибиндядир. Лакин Дирся хан юз санъаьынын тяряггисиня тяшяббцс етмядийи кими, мяркязи гябиля дювляти тяркибиндя елинин мющкямлянмясиня дя чалышмыр, gцнцнц овда, даьда-дярядя кечирир, Байандыр ханын башлыъа сярянъамларына да ямял етмир. O, heç Санъаьыны эенишляндирмир və няслини də артырмыр.
Байандыр хан илдя бир дяфя кечирилян топлантысында onu мязяммятляyир. Мязяммятин сябябини биляндя мяълиси тярк едир. Нязир-нийаз йолу иля ялдя едилян ушаг иэидлик эюстярдикдян сонра она бяйлик верилир, тахт верилир. Буьаъа пахыллыг едянляр ата иля оьул арасында зиддиййят йарадыр. Атанын оху иля охланан Буьаъ сонрадан Дирся ханы дцшмян ялиндян хилас едир. Бойда гящряманлыг епизодлары Дирся хандан даща чох Буьаъла баьланыр. Буьаъ дюйцш мейданында даща чох эюрцнцр.
Дастанда бир çox gənc гящряманлар вар: Буьаъ, Уруз, Басат яслиндя оьузун эяляъяк сяркярдяляридир. Ян ганлы дюйцшлярдя онлар оьузлары чятинликлярдян хилас едир, оьуз хаганларыны дустаглыгдан гуртарыр, фялакятлярин гаршысыны алырлар. Бу гящряманларын доьулмасы, бюйцмяси, ъянэавярлик сирляриня йийялянмяси охуъунун эюзц гаршысында баш верир. Дахили чякишмя, парчаланма вя нифаглар яслиндя онларын бирляшмясиня мане олур. Ич Оьузда Аруз - Газан гаршыдурмасы нятиъя етибариля Басат кими йенилмяз бир гящряманы Газан бяй - Байандыр хан бирлийиндян гопарыр.
Дастанда Бамсы Бейрəк də оьуз гящряманlarındanдыр. О, дцшмян галасындан тякур гызынын кюмяйи иля хилас олur. Бамсы
Бейряк
Аруз
гоъа
гаршысында
тярксилащ
олмуш
мязлум
оьуз
гящряманы
kimi
юлцмц
чох
асанлыгла,
щеч
бир
мцгавимятсиз
гябул
едир.
O,
Газан
бяйя
Аруздан
онун
ганыны
алмасыны
вясиййят
еdir
və
bununla da
Оьузун
тайфа
дювлятчилийи
мянафейиня
хидмят
едир,
гяфил
гийамын
гаршысыны
алыр.
Дастандакы «Бякил оьлу Имранын бойуну бяйан едяр», «Ушун гоъа оьлу Сяэряэин бойуня бяйан едяр» кими бойларда да мящз оьуз гящряманларынын дустаглыг щяйатындан, онларын дустаглыгдан йахын адамлары тяряфиндян азад едилмясиндян бящс едилир.
«Китаби-Дядя Горгуд»дa мянфи образлар да вардыр. Oнлар оьуза дцшмянdirlər, залым, амансыздырлар. Оьуз елиня гаршы щяр ъцр рийакарлыг едян, кафир адландырылан щямин дцшмянляр оьузларын гоншуларыдыр.
Dastanda Оьуза гаршы йюнялян дцшмян гцввянин башында Шюклц Мəлик дайаныр. Мцхтялиф бойларда оьуз гящряманлары онунла ганлы дюйцшляр aparır. Шюклц Мялик Qazanın гаты дцшмянiдир. Лакин Газанын сяркярдялик мящарятиnə Шюклц Мялик давам эятиря билмир. Дастанда бир нечя дяфя гаршы-гаршыйа эялян бу гошун башчылары аьыр дюйцшляр кечирир, Газан xan Шюклц Мялийя физики вя мяняви гялябя чалыр.
«Китаби-Дядя Горгуд»да дахили дцшмян дя вардыр. Ич оьузун башлыъа дахили дцшмянi Газанын дайысы Аруз гоъаdır. O, шющрятли сяркярдядир. Узун мцддят тайфа дювлятинин чичяклянмясиня чалышыб, ганлы дюйцшлярдя Газанын йахын кюмякчиси олмушдур. Бир эцн Газан юз евинин варидатыны таладаркян Аруз гоъаны бу шянлийя дявят етмир. Яслиндя бунунла Газан Аруз гоъайа етимадсызлыг эюстярир. Аруз гоъа да тайфа дювляти дахилиндяки чякишмяляри кяскинляшдирмяк, Газана тязйиг эюстярмяк цчцн бундан истифадя едир. Аруз гоъанын щакимиййят ещтирасы гызышыр. О, Газаны девирмяк, Байандыр ханын тайфа дювлятини парчаламаг цчцн яввялъя Бамсы Бейряйи арадан эютцрür. Газан вя онун дюйцшчцляри Бамсы Бейряйин гисасыны йердя гоймур, Аруз гоъайа дювлятя гаршы гийам галдырмаьа маъал вермирляр. Бюйцк гцввя иля онун цзяриня эялиб Арузу мяьлуб едирляр.
Бцтцн бу чякишмяляр оьузларын зиддиййятли, кешмякешли тарихини göstərir. Гардаш гырьынлары, ганлы дюйцшляр, торпаг вя вятян уьрунда мцбаризяляр, тцркцн тарихиndə tez-tez rast gəlinən сящифялярдир.
Bu
eposda гадынлар мцщцм йер тутур, адынын ъямиййятдяки мювгейи ачыгланыр. Дастанда гадынын мцхтялиф типляри сяъиййяляндирилир, онлара гиймят верилир. Щямин гадынлар ичярисиндя евин дайаьы оланлар тягдир олунур, евя, аиляйя баьланмайанлара да мцнасибят билдирилир:
«Гадынлар дюрд дцрлцдц:
бириси солдыран сойдыр,
bириси толдыран тойдыр,
бириси евин дайаьыдыр,
бириси неъя сюйлярсян байаьыдыр».
Lakin оьуз ъямиййятиndə Ана хатун, Бурла хатун, Банучичəк, Бурла хатуну дцшмян мякриндян горумаг цчцн юз щяйатларыны тящлцкядя гойан гызлар да варdır.
Ана хатун хан гызыдыр, Дирся хан хатунуdur. O, гадынлыьа, яря, аиляйя, ювлада сядагят мцъяссямясидир. Юз севэилисиндян башга онун цчцн айры бир дцнйа йохдур. Дирся хана хитабында онун шяхсиййят бцтювлцйц бцтцн чаларларында ачылыр:
Бяри эялэил, башым бяхти, евим тяхти!
Хан бабамын эюйэиси!
Гадын анамын севэиси!
Атам-анам вердиэи.
Эюз ачыбан эюрдиэим,
Кюнцл вериб севдиэим, а Дирся хан!
Ана хатун gцнащсыз оьлуну овда охлайан ата иля оьлу арасындакы гаршыдурманын хошбяхт сонлуьунун сябябкарыdır. Онун мцдриклийи, яр, торпаг, ювлад мящяббяти Хаганы ювлад гатили олмагдан хилас едир. O, щям дя ъянэавяр гадын, оьуз елиня лайиг вятяндашдыр.
Ъямиййятдя тярбийячи ролунда чыхыш едян Бурла хатун бцтцн елин мяняви анасыдыр. Бурла хатун юз яриня, елиня, гювмцня вяфалыдыр. Бурла хатунун Газана етимад edir, онун адыны ян чятин анда беля уъа тутur.
«Китаби-Дядя Горгуд» дастанында даща бир гадын образы да тякурун гызы сары донлу Сeлъан хатунdur. Бу образа йалныз бир бойда -
«Ганлы гоъа оьлу Гантуралы бойыны бяйан едяр, ханым, щей!»дя раст эялинир. Гящряманын гыз сорагламасы, гыз архасынъа эетмяси, гызы алмаг цчцн вящши щейванларла вурушу, галиб эялмяси, ону узаг йердян юз елиня апармасы, йолда араларына нифаг дцшмяси, нящайят севэилилярин дюйцш мейданында барышмасы вя ата евиня эялмяси бойун башлыъа сцжет хяттини тяшкил едир. Bойда Гантуралынын тойу, Селъан хатуну алыб эятирмяси təsvir olunub. Гантуралы ня Селъан хатуну эюрмцшдц, ня дя она буталанмышды. Селъан хатун йенийетмя бир эюзял иди. Трабзон тякурунун гызыйды. «Атдыьы ох йеря дцшмязди», ъянэавяр иди, эюзял-эюйчяк иди. Амма Тякур шярт гоймушду ки, щяр кяс онун цч щейваныны басса, гызыны она веряъякди. Аьыр шярт иди. Тякур елчи эялиб дюйцшдя мяьлуб оланларын башыны кясиб бцръя кечирирди. Артыг бцръя 32 баш кечирилмишди. Селъан хатун 32 эянъи мцшащидя етмишди. О, йенилмяз, щейванлара галиб эялян гящряман ахтарышында иди.
Гантуралынын щяля Сялъан хатуну танымаздан габаг атасына «еля гыз алмаг истядийини билдирмишди ки; «...мян йеримдян турмадын ол турмыш ола! Мян гараъуг атымы бинмядин ол бинмиш ола! Мян ганлы кафяр елиня вармадын ол вармыш, мана баш эятирмцш ола».
Дцшмян Тякурун юлкясиня эялир. Селъан хатун мятлябини Тякура ачыр. Тякур Гантуралынын щейванларла дюйцшцнц тяшкил едир. Гантуралынын эяляъяк гялябясиня кюмяк едян, она мянян дайаг олан гырх йолдашы вар. Амма онлар йалныз узагда дайаныб Гантуралыны гялябяйя рущландыра билирляр. Дцшмян ися чохдур.
Гантуралы дцшмян ящатясиндядир. Ян тящлцкялиси ися Тякурун гардашы оьлудур. Щадисялярдян айдын эюрцнцр ки, Сары донлу Селъан хатунун шяртя гойулуб яря верилмяси ойуну юзц дя Тякурун гардашы оьлунун Селъан хатуна бир говушма йолудур - галиб тапылмайанда гардашоьлу габаьа чыхаъагды.
Еля Гантуралы мейдана чыханда Селъан хатун она бир анда вурулду, йанындакы гызлара деди: «Щяг Tяала атамын кюнлцня рящмят еляся, кябин кясцб мяни ол йиэидя верся. Бунун кими йиэит щейф ола ки, ъанвярляр ялиндя щялак ола!» Бу дилякдян сонра Гантуралыйа фювгяладя эцъ эялир.
Щейванлара бир-бир галиб эялян Гантуралы гаршысында истяр Тякур, истярся дя онун мянфур гардашы оьлу сусур. Сонрадан юзляриня эяляндя пешиман олуб Селъан хатуну эери гайтармаг цчцн гошун эюндяриб дюйцш башласалар да, гялябя мягамында динмяз-сюйлямяз Селъан хатуну эятириб Гантуралыйа верирляр.
Сары донлу Селъан хатуну юз сярщядди йахынлыьына йетиряндя Гантуралынын архайынчылыьы артыр, лагейдлийи баш галдырыр. Йейир, ичир, йухуйа эедир. Гантуралынын йухуйа эетмяси Селъан хатунун ъянэавярлик ъящятлярини ачыглайыр, ону тцрк епосунун йени дюйцшкян, ъянэавяр образына чевирир. Ейни заманда, Гантуралынын тябиятиндяки тякяббцр вя мянямлийин ачыгланмасына Селъан хатунун дюнмязлийи вя ъясурлуьу сябяб олур. Селъан хатун йухуйа эетмиш, айылыб дястясиндян узаг дцшмцш Гантуралыны горуйур, чятин мягамда ондан кюмяйини ясирэямир.
Гантуралы биляндя ки, ону дцшмян ялиндян алан Селъан хатундур бу, онун бяйлик гцруруна тохунур. Селъан хатуну юлдцрмяк гярарына эялир. Лакин dюйцш мейданында вурушан, бир-бирини нишана гойан севэилиляр еля орада да барышырлар, Селъан хатунун атдыьы охдан ващимяйя дцшян Гантуралы еля бил айылыр, инадындан ял чякир.
Дастанда эюрдцйцмцз гадын образлары сонракы дювр милли дастанчылыгда йенидян ишлянмиш, гящряманлыг вя мящяббят дастанларымызда онларын бу вя йа диэяр хцсусиййятляриндян истифадя едилмякля йени-йени бядии образлар йаранмышдыр.
Ядябиййат
1.
Тящмасиб М.Щ. Азярбайъан халг дастанлары (орта ясрляр), Бакы, 1972.
2.
Аббасов И. Озан (узан) – гусан истилащына даир, Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр. III китаб, Бакы, 1968, с. 393.
3.
“Kitabi-dədə
Qorqud” nяшря щазырлайан Ф. Зейналов вя С.Ялизадя, Бакы, 1988.
4.
Nəbiyev A. Sелъан хатун образы вя Селъан хатун топоними щагында. Филоложи арашдырмалар, IX китаб, Бакы, 1999, с.16-29.
5.
Щаъыйев Т. Гящряманлыг дастанларымызын дил-цслуб вя тиположи яняняси, Йазычы дили вя идейа бядии тящлил, Бакы, 1979.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.