открытый урок по географии на тему Йәр - бизниң умумий өйимиз

Тәрбийә саатиниң мавзуси: Йәр – бизниң умумий өйимиз                                           Тәрбийә саатиниң мәхсити:

1. Билимлик

Оқуғучиларға шәһиримиз, районимиз, облусимиз, жумһурийитимиз экологияси тоғрисида чоңқур билим бериш.

2. Риважландуруш

Оқуғучиларииң дунияға болған көзқаришини, экологиялик билимлирини риважландуруш.

3. Тәрбийәлик

Оқуғучиларға экологиялик билим бериш, тәбиәткә, әтрап муһитқа, вәтәнғә болған муһәббитини тәрбийиләш.

Пайдиланған көрнәкликләр: рәңлик сүрәтләр, қанатлиқ сөзләр,

плакатлар, буклетлар.

Пайдиланған әдәбиятлар: гезит-журнал материаллири, М.Азизов «Уруш-атом»

Тәрбийә саатиниң бериши:

I. Киришмә сөз

-   Әссаламму-әләйкүм бизниң тәрбийә саатимизға қәдәм тәшрип қилған әзиз меһманлар!

-   Әссалам инсан қәлбигә билимдин нур қуйидиған, өчмәс қилип гүл чекидиған
қәдирдан устазлар!

Ойнашмиғин тәбиәт билән,

У һәр кишигә әмәс оюнчуқ.

 Асра уни ақ нийәт билән,

Сехп қәлби биз үчүн очуқ.

Тәбиәт сени яратти гөзәл,

Шуңа һәр тамчаң көрүнәр гөһәр. Арминим йоө шу тамчаң кәби, Пайдам тәгсә хәлқимгә әгәр.

-   Кәлгән қәдимиңлар қутлуқ болсун дәп, «Экология вә биз» намлиқ тәрбийә
саатимизни башлаймиз.

-   «Тәбиәт адәм балиси үчүн ярилипту,

Барлиқ қизиқ тәбиәттин тарилипту» - дегәндәк, адәмизат үчүн тәбиәт - кәң сарай, мәңгү солмас баш-пана. Демәк, тәбиәткә ғәмхорлуқ қилиш - адәмизатниң борчи.

-   Бүгүнки тәрбийә саатимиз «Экология вә биз» дәп атилиду.

ІІ. «Экология» илими тоғрилиқ чүшәнчә. (баянат)

«Экология» дегән сөзни 1689-жили дәсләп илимға киргүзгән даңлиқ немис алими Эрнест Геккель (1894-1919) болди. «Экология» сөзи грекниң «ойкос» - турар жай, макан жай, туридиған өй дегән мәналарни билдүридиған сөзлиридин елинған. Геккельниң пикри бойичә, экология илими тирик организмларниң бир-бири билән мунасивитини тәтқиқ қилиду. Тирик организмлар бәлгүлүк бир тәбиий шараиттила һаят кәчүрүшкә маслашқан. Экология илиминиң асасий вәзиписи, организмлар билән әтраптики муһит арисида болидиған өз ара алақиларни, зич мунасивәтләрни тәтқиқ қилиштин ибарәт. Бирләшмиләрниң тәрәққияти билән алмишишиға әтраптики муһит шараитлириниң тәккүзидиған тәсирини тәтқиқ қилишму – экологияниң вәзиписи. Экологиялик шараит һазирқи вақитниң мурәккәп мәсилилириниң бири. Бу мәсилә бизниң елимиздиму, санаәт мәркәзлиридә, йеза егилик өлкилиридә жиддий қоюлмақта. Тәбиий байлиқларниң үнүмлүк пайдилиништа көплигән чариләр әмәлгә ашурулған болсиму, қоршиған муһитни қоғдашта жавапкәрсизлик, кәлгүсини ойлимаслиқ орун алмақта. һаваниң, суниң, йәрниң паскинлиши нәтижисидә адәмләрниң һаятиға, уларниң яшаш муһитиға зор хәтәр туғулмақта. Экология илими көплигән илимлар билән зич бағлинишлиқ. Экология илими билән тәбиәтни қоғдаш мәсилилиригә пәқәт биология пәнила әмәс, шундақла география, геология, химия, физика, қанун илими, экономика, медицина в.б. пәнләр жавап бериду.

ІІ. Шәһәр экологияси

Яркәнт турар гөзәлликкә чөмүлгән бу күн, Һаваси сап, сүйи сүзүк қойнини ачқан. Кочисида дәл-дәрәқләр бой түзәп қатар, Күтивалар меһманларни кәлсә һәр қачан.

Адәмлири һөсүн қошар Яркәнт һөснигә, Меһирванлиқ дилкәшликни улардин үгән. Иллиқ меһри, сехилиғи дәстихинида, Жутимизда болған адәм аңа берәр тән.

-   Бизниң шәһәр наһийәмиздики әң гөзәл шәһәр. Хәлқи өзиниң
меһирванлиғи, әмгәксөйгүчлүги, меһмандостлуғи билән алаһидә пәриқлиниду.

-   Яркәнтни, бизниң дана адәмлиримиз «Яр бойидики чимән допа» дәп атишиду.

-   Һә раст дәйсиз, Яркәнт - тарихий муқәддәс жутларниң бири.

-   Шәһиримизниң экологиялик әһвали тоғрисида мәлуматларни тиңшап көрәйли.
1). Яркәнт шәһириниң экологияси

- Биз Яркәнт шәһиридә яшаймиз. Бизниң шәһиримиз 1881-жилқи Санкт-Петербург шәртнамиси бойичә ШУАР-ниң Или тәвәсидики уйғур, туңган, қазақ в.б. милләт вәкиллириниң Россия тәвәсигә көчүп чиқишиға рухсәт қилинғандин кейин, Или тәвәсиниң 80 % -қа йеқин турғуни Қазақстанға көчүп чиқип, йеза вә шәһәрләрни қуруп орунлашқан екән. Шуларниң ичидә Яркәнт, Пәнжим, Садир, Чулуқай, Хонихай, Төвәнки Пәнжим охшаш йезилар тәшкил қилинип бүгүнки күнгичә тәррәққий етип келиватиду. Яркәнт парис тилидин тәржимә қилғанда «Яр» - сай яки яр, «кәнт» - шәһәр яр бойидики шәһәр дегән мәнани билдүриду. Шәһәрниң асасини салғучиларниң бири атақлиқ содигәр, бай Вәли ахун Йолдашев болған. В.Йолдашевниң шу дәвирдә бирму миқсиз салған мечити та һазирқи күнгичә тарихий музей ретидә сақлинип кәлмәктә. Әнди шәһиримизниң һазирқи вақиттики экологиялик әһвали бир нәччә сәвәпләргә бағлиқ бузулған:

1.  Дәл-дәрәқләрниң һәдидин ташқири кесилиши;

2. Әхләтләрниң өстәң, ериқларниң яқилириға, суларға төкүлүши;

3. Етизларға минераллиқ оғутларниң орунсиз пайдилиниши;

4.        Өйләрниң турхунлиридин чиқидиған ислар тәсиридин бузулмақта,

5. Автомобильларниң көпийиши, улардин чиқидиған исларниң һавани
паскинлиши;

2). Тәбиәт жиғиси.

Мана һәсрәттә ана тәбиәт,

Азап чекәр яш пәрзәндидин.

Адәмләр болди аләмгә апәт,

Қақас, чөл қилип басқан изидин.

Қени, сап һава, зәңгири асман,

Мөлдүр булақлар, яйлақ орманлар.

Шәһәр йезини манан ис басқан,

Дала үстидә боранлар қувлар.

Йәр үстидин бетон, асфалът қаплиған,

Тунжуқуп ятар нәпәс алалмай.

Қени, һайванлар әркин яйлиғи,

Өлүп түгиди озуқ тапалмай. Деңиз созулуп. орманлар қуруп,

Дәрәқ, өсүмлүк уруғи ачти.

Жансиз, жансизға зимин тар болуп,

Талийи «Қизил китапқа» көчти.

2). «Дәрәқләрниң кесилиши» көрүнүш.

Дәрәқниң жиғиси:   Бәс! Тохтаңлар, инсанлар! Мени кесиштин бурун ойлиниңлара. Мән силәргә кислород бөлүп чиқирип беримәнғу. Немишкә ойлимайсиләр? Еһ, адәмләр! Мән силәр үчүн яралғанғу. Силәргә таза һава һәдийә қилған едимғу. Бағлириңларда булбул, каккук сайрап турса, өйлириңларда нахша-сазлар яңрап турса, немә дегән бәхит болар еди. Атом бомбисини кәшип қилған адәмләр, һәр хил қалдуқларни деңиз-көлләргә төккән адәмләр, әхләтләрни көйдүрүп, һавани бузған адәмләр, жан-жаниварларни, һайванатларни қириваткан йәнә силәрғу адәмләр. Мән зарлаймән, инсанлар мени кәсмәңлар. Келәчәк яшлар ялаңғидақ көк чимәндә маңидиған болсун, юмшақ йәрдә жиркәнмәй йетип, көп-көк таза асманға бақидиған болсун. Һәй, адәмләр! Тәбиәтни қоғдаңлар! Тәбиәт силәр үчүн яралған, тәбиәтни сақлаңлар!

III. Наһийә экологияси

-  Новәттә наһийәмиз экологияси тоғрисидики мәлуматларни тиңшап көрәйли.
I). Бизниң наһийәмизниң экологияпик әһвали

-Тәбиәтни қоғдаш әң алди билән өзәң турған йәргә болған муһәббәттин башлиниду. Эколоғиялик әһваллар тәбиий тәңпуңлуқниң бузулушидин болиду. Район һавасиниң паскинлишиши санаәт орунлиридин чиқидиған ислар, район хәлқиниң күзлүги ғазаңларни көйдүрүши, қиш пәслидә көмүрниң йеқилишиниң тәсиридин һаваға углерод кислороди билән азот кислороди көп мөлчәрдә бөлүнүшидин, автомобильлардин чиқидиған оғиланған газлар нәтижисидә паскинлашмақта. Район һавасини дайим тазилайдиған йешилзарлиқтур. Һазир дәл-дәрәқләрниң орунсиз көп кесилишиниң тәсириму көп. Районда тал-терәкләрниң азийип кетишиниң сәвәви қурулуш объектилириниң селиниши, йол бойлиридики дәрәқләрни назарәт қилмаслиқ, йеңидин көчирилгән көчәтләрни күтмәслик нәтижисмдә боливатиду. 2011-жили Қазақстан Республикисиниң Илмий Тәтқиқат Институтиниң хадимлири, ҚР Саламәтликни Сақлаш Министрлигидин медицина хадимлири Панфилов райони бойичә балиларниң саламәтлигини тәкшүрди. Лобнордики партлашларниң тәсири ениқланди. Алмалы, Чоңчиған йезилиридин, Яркәнт шәһири бойичә 1-16 яшқичә 8115 бала тәкшүрүштин өтти. Тәкшүрәш нәтижисидә бу балиларниң бойи Алмута шәһириниң оқуғучилириниң бойидин 8-12 см қисқа екәнлиги ениқланған.  Кеңәш Иттипақи дәвридә 34000 га йәргә көмүқонақ өстүрүлгән еди. Униңдин елинидиған һосулниң мөлчәрини көпәйтиш мәхситидә пайдиланған минераллиқ оғутларниң илмий түрдә рухсәт қилинидиған мөлчәридин бир нәччә һәссә ошуқ пайдилиниши нәтижисидә, адәм организмиға зиянлиқ химикатларниң 3000 м. чоңқурлуқтики суниң тәркивидин тепилған. Шәхсий егиликләргә бөлүнгән деханлар өз йәрлирини бөлүвелиш үчүн ериқларниң көп жүргүзүлишидин, район йери қумсаң болғанлиқтин топа эрозиягә учраватиду. Ахирқи вақитларда йоқап кетиш ховупида турған явайи һайванлар билән қушлар сани азаймақта. Мәсилән: марал, тағ текиси, қаван, архар, коңур ейиқ, өдәк, қирғавул, ғаз в.б.

IV. Облус экологияси.

-   Қазақстан Жумһурийитидә 14 облус бар. Шуларниң бири бизниң облусимиз
Алмута облуси дәп атилиду.

-   Бизниң облусимиз экологияси тоғрисида мәлуматларни тиңшап көрәйли.
I). Облус экологияси

Алмута облусиниң территориясидә тәбиәткә зиян йәткүзидиған төвәндики кан: орунлири бар: Алмута шәһиридики заводлар, санаәт орунлири вә икки иссиқлиқ электр мәркизи, Қапчиғайда чоң Су Электр Станцияси, йеза егилик қурулуш комбинати, белиқ ясаш заводи бар. Талдиқорған шәһиридә аккумулятор заводи, төмүр-бетон, йемиш-консерва заводи, Текелида қоғушун-мис комбинати, қурулуш материаллири билән консерва заводлири, Талғар шәһиридә қуюш-механикилиқ, хиш, спирт заводлири, Лепсида металлни қайта ишләш, Үштөбидә машина жөндәш заводи, Қарабулақ, Жансугуров, Көксу, Бескөлдә қәнт заводлири бар,

- Облусимиздики экологиялик мәсилигә учриған жайларниң бири «Балхаш көлидур». Балхаш көлиниң экологиялик әһвали тоғрисида аңлап көрәйли.
2). Балхаш көлиниң экологиялик әһвали.

Балхаш көли Қазақстанниң жәнубий-шәрқидә қурғақ чөл-далада орунлашқан. Көл ғәриптин шәриққә қарап 600 км-ға созулуп ятиду. 1967-жили Балхаш көлигә қуюдиған Или дәриясида Қапчиғай Су Электр Станциясиниң селиниши нәтижисидә көлгә қуюлидиған су мөлчәри азайди. Һазир көлниң су көләми азайди. Или дәриясидин келидиған тузсиз су мөлчәри азайғанлиқтин көлниң тузлуқлиғи ашмақта. Көл әтрапидики аһалилиқ пунктларни тузсиз су билән тәминләш мәсилиси пәйда болди. Балхаш экологиялик мәсилиси бойичә қазақниң шаири Мухтар Шахановнин қурған һәрикитиниң паалийити наһайити чоң роль ойнайду. Қазақстанлиқ алимлар хәлиқарилиқ конференциядә экологиялик мәсилиләр вә бу йәрдә жүргүзүливатқан тәтқиқат ишлири ян-яқлиқ талқиланди.

3). «Көлдики пажиә» көрүнүш. (Икки пақиниң диалоги)

-   Немә дегән паскина бу сулар! Ялғағ мүмкин әмәс, Адәмләрниң биз билән кари йоқ. Кетәйли  бу йәрдин.

-   Товва, мошу көл өз вақтида таза, сүзүк болидиған. Адәмләр келип тазилап
күтәтти. Язлиғи келип, чөмүлүп, белиқ тутатти.

-   Һазирқи яшлар тәбиәткә бепәрвалиқ билән қаримақта. Адәмләр тәбиәтни
паскинлаштурмақта.

-   Бизниң санимизму азлап кәтти. Әгәр бу жайдин кәтмисәк бизму қирилип
кетимиз..

-   Кетәйли, кетәйли. Лекин адәмләргә мәслиһәт берәйли.

-   Келәчәкни ойлаңлар. һәй адәмзат! Су тосмилирини тазилап туруңлар. Униңда
яшаватқан жаниварларниң силәргә пайдиси тегәр.

-   Бизни өлтүрмәңлар! Биз силәргә зиян қилидиған һашарәтләрни йәймиз. Әиди
кәттуқ, Қачан көлни тазилайду, қайтип келимиз. Тәбиәтни қоғдаңлар!

V. Республика экологияси

- Вәтән ана, сән бар, демәк, һеч бир қайғуси йоқ,
Сәндәк сехи, кәң елимдә қәриздармән көп.

-Жүрәктики ялқун сөзләр пәқәт сән үчүн, Ишән маңа, сән болғачқа көңлүм мениң тоқ.

-  Ана вәтән һәр ким үчүн муқәддәс.

-  Шундақ екән, Жумһурийитимиз экологияси һәммимизни қизиқтириду.

- Жумһурийитимиздә санаәт орунлиридин чиққан чиқиндиларниң әтрап муһитни
паскинлиши тоғрисида тиңшап көрәйли.

1). Санаәт орунлиридин чиққан чиқиндиларниң әтрап муһитни паскинлишиши. Республика экологиясиниң бузулушиға санаәт орунлиридин чиқидиған чиқиндиларниң тәсири көп. Экибастуз көмүр бассейниниң иси билән күли пүткүл Сариарқини булғаватиду. Мошу көмүрни пайдилинидиған Семей, Өскемен, Павлодар Йеқилғу Электр Станциялириниң қалдуқлири мошу өлкә һаваси билән биллә чоң дәрия Иртышни оғулаватиду. Қазақстанда 116 уран канлири иш ишләйду. Уларниң һәммиси әтрапни радиоактивлиқ шолилар билән зәхимләватиду. Семей полигонидики 40 жил бойи жүргүзүлгән ядролиқ синақлар, Ғәрбий Қазақстандики «Капустин-Яр», «Азгир» полигонини қошсак, шундақла Арал деңизидики Возрождение арилиға орунлашқан бактериологиялик қурал ясашни алсақ, Қазақстанда таза йәрниң қалмиғини ениқ. Жамбул шәһиридики фосфат билән суперфосфат оғутлирини тәйярлайдиған завод, Чимкәнт шәһиридики қоғушун, фосфор ишләп чиқиридиған санаәт орунлириниң әтрапни оғилаватқини қанчелик? Ғәрбий Қазақстандики нефть-газ канлири зәһәрлик қошулма чиқириши билән биллә өлкиниң тәбиий иссиқ аридлиқ өлкигә айлиниши, ғәрбий тәвәдики Жайиқ, Едил дәриялиридики белиқ байлиғида экологиялик ағриқниң көпәйгинини көрситиду. Елимизниң ғәрбидики техникилиқ зираәтләрни өсиридиған Қизилорда, Жәнубий Қазақстан, Алмута облусидики жуқури һосул елиш үчүн қоллинидиған зәһәрлик препаратларниң орунлуқ, орунсиз пайдилинишниң өзи йәргә, әлгә қанчелик зиян кәлтүриватиду.

2). «Арал» тәғдири

Арал деңизиниң 1961-жилғичә мәйдани 66 миң км ² , суниң көләми 1064 км ³ болған. Узунлуғи 428 км, кәңлиги 235 км еди. Деңиз сүйи антропогенлиқ һәрикәтниң нәтижисидә егилик мәхситидә суни үзлүксиз пайдилиниш нәтижисидә 2002-жили деңиз дәрижиси 20 м төвәнлиди. Сәвәви деңизға қуйидиған чоң дәриялар Сирдәрия 1974-жилдин йәнә Амудәрия 1982-жилдин башлап тартилди. Арал деңизида чоң-ушшақ 1100 араллар топи болған, кейин уларниң бир қатари, тартилип қуруқлуққа қошулуп кәтти. Узақ вақит Возрождение арилида Кеңәш Иттипақиниң бактериологиялик қурални синаш мәркизи болди. Ахирқи 40 жилда суғиришлиқ йәрләр көпәйди, Шардара, Арнасай, Сарықамыс су қоймилири селинди. Шуниңға бағлинишлиқ деңизниң тузлуқлиғи 45 промилегә йәтти. Қазақстан билән Өзбәкстан пахта йәнә гүрүч егилигиғә суни көпләп пайдилиниш нәтижисидә Арал деңизинин дәрижиси төвәнлиди. Елип ятқан мәйдани 40 миң км кемиди. Деңиз қирғақлири 100-150 км кәйнигә қайтти. Деңиз түви шор, сазлиққа айланмақта. Арал деңизиниң тартилишип кетишидин экологиялик әһвал начарлашти, етизлиқлар билән мал яйлақлири қум билән туз бесип пайдилиништин қалди. Бу йәрләрдә 1950-1990-жж. арилиғида чаңлиқ шамалниң илдамлиғи 60 һәссә көпәйди. Қуруп кәткән деңиз тегидин жилиға 200 миллион тонна зәһәрлик тузлуқ чаң тозаң көтирилип, әтраптики етизлиқ билән яйлақларни зәһәрләндүрүп, шортаңға айландурмақта. Тәбиий шараитниң начарлишидин йзрлик хәлиқниң саламәтлигигә зиян йәткүзмәктә. Алимларнин ейтишиға қариғанда тартилған деңиз түвиниң 1 км йеридин 1000 тоннаға йеқин тузлуқ чаң көтирилип, чөккән туз топиниң оғутини азайтип, йәрлик хәлиқләрниң саламәтлигигә зиян йәткүзмәктә. Атмосфериға зиянлиқ маддиларниң һәдидин ташқири тарилиши климатқиму өз тәсирини тәккүзиватиду. Арал әтрапида атмосферила әмәс, су билән топиму булғанған. Деңиз әтрапида яш балилар өлүми көп, чоңлар арисида ағриқлар бесим. Болупму нәпәс елиш, мейә, қан айлиниш, ашқазан в.б. ағриқлар нурғун учришиду. Жуқумлуқ ағриқлар хәтәрлик ишиқ, нака болуп туғулуш ахирқи вақитта көпийип кәтти. Һазир Арал деңизиниң экологиялик әһвали чәт әл алимлириниму әнсиритип олтириду. Арал мәсилисигә беғишланған бир нәччә хәлиқ ара конференцияләр өтүп, Аралға ярдәмлишиш йоллири издәштүриливатиду.

3). Аралим.

Аралим,

Сән дунияда деңиз болуп яралдиң, Долқун уруп өркәшлигән Аралдиң. Кәң даламға чирай қошуп әзәлдин,

Ана йәргә томур тартип таралдиң.

Бүгүн сүйүң тартилмақта соғулуп,

Мундақ һалиң, көрмигәндим туғулуп.

Алар сениң маканлиған бағриңда,

Аққушларниң үни бара боғулуп.

Ейтқин кимгә, сән немигә хар болдуң,

Аму, Сирға бәлки тәшназар болдуң.

Сүйи ақмас, сада бақмас болғачқа,

Әжәл үчүн, аһ, сиртмақ дағ болдуң.

Сени ойлап, аваримән, Аралим,

Қандақ қилай, сәкпаримән, Аралим.

Бота кәби бозлап бүгүн сап таман,

Нижат издәп мән баримән, Аралим.

4). «Семей» ядролуқ полигони

Адәмзатқа зор қайғу-һәсрәт елип келидиған ядролуқ қурал. Кеңәш Иттипақи дәвридә селинған ядролуқ қурални синайдиған мәйдан һазирқи Шәрқий Қазақстан облусидики Семей полигони болди. Семей полигониниң мәйдани Балхаш көли сүйиниң көләмидәк, Эстонияниң йеримидәк, Арменияниң -бөлигини тәшкил қилидиған мәйданни егиләп ятиду. а). Немә сәвәптин Семей полигони Қазақстан тәвәсигә селинди?

1. Сариарқиниң шамили Қазақстанниң ичкиригә қарап чиқиду;

2.      Қедимийдин бу йәрләрни адәмләр аз маканлиған;

3. Йәр асти тағлиқ, ташлиқ граниттин ибарәт;

4.      Иртышниң мол сүйи йеқин;

5. Кремльдин жирақ Нарын қумидики Азгир полигониниң Дегелендики Семей
полигониға йөткилиш сәвәви;

6.      Хәлиқниң 80 % қазақ хәлқи еди. Сталин билән Берияниң жүргүзгән миллий вә
нәсиллик сәясити;

7. Миграциялик сәвәп;

б). Семей полигонидики радиация төвәндики радиусларда тарилидекән: 1.150 км-чә, 200 миң хәлиқни тәшкил қилиду. Бу радиусқа 5-6 район кириду;

2.        300 км-чә, хәлқи 1 миллион. Алтайниң бир бөлиги, Павлодар, Қарағанда, Ақмола, бурунқи Өскемен облуслириниң бәзи бир районлири кириду;

3. 500 км-чә, хәлқи 5 миллион. Павлодар, Ақмола, бурунқи Өскемен облуслири
кириду.

4.        775 км-чә, хәлқи 20 миллион. Алмута, Омбы, Новосибирск, Моңғолия, Хитай, Талдықорғанғичә тарилидекән;

е). Семей полигонида дәсләп 1949-жили 29-августта 16 миң км.   бошлуқни тәврәткән ярдолуқ синақ жүргүзүлди. Семей ядролуқ полигони бурунқи Семей, Павлодар вә Қарағанда облуслири туташқан, қазақ хәлқиниң улуқ пәрзәнтлири -Абай Қунанбаев, Шәкәрим Қудайбердиев, Мухтар Ауезов туғулуп өскән жайларда селинған еди. Полигонда 40 жил мабайнида 500 қетим ядролуқ синақ жүргүзүлди. Униң 354 йәр астида, 90-и һавада, 26-си йәр бетидә синалған. Бу вақитта тиббий хадимларға ионлишидиған радиация билән бағлиқ болған рак, лейкоз в.б. ағриқлардин вапат болғанларға һәқиқий диагноз қоюш мәнъий қилинған еди. Кеңәш Иттипакиниң Саламәтликни Сақлаш министрлиги тәрипидин регионда тиббий тәтқиқатлар мәнъий қилинған еди, әнди һәрбий дохтурлар тәрипидин елинған нәтижиләр наһайити мәхпий сақлинатти. Ядролуқ қурални синаш нәтижисидә - рак, катаракта, туберкулез, аллергия, глаукома, жүрәк, терә вә нерв ағриқлири, психикилиқ ағриқлар, икки башлиқ, колсиз, бөрәксиз балиларниң туғулишиға елип кәлди. Пәқәт 1962-жилдин башлапла радиация тәсиригә учриған адәмләрниң саламәтлик әһвалини медицинилиқ тәкшүрүш елип берилди. Ядролуқ синақлар бу өлкидә өмүр сүриватқан адәмләргә, өсүмлүк билән жаниварларға чоң зәрдап елип кәлди. Қоршиған тәбиий әтрапни әксигә кәлмигидәк паскинлаштурди. Атом бомбиси синалған тәвәдә: йәр, һава, су, топида радиоактивлиқ маддилар мөлчәриниң өсүши байқалди. Радиоактивлиқ маддилар өсүмлүкләргә, жаниварларға, адәмләргә көп зиян йәткүзди. Адәмзатниң келәчәк әвладиға орни толмас қайғу-һәсрәт елип кәлди. һаятқа ағриқ, нака балиларниң туғулуши көпәйди. Сүйи оғиланған көлләрдики қушлар билән белиқлар йоқалди.

Қазақ йеригә зор апәт елип кәлгән Семей полигони 1989-жили тәшкил қилинған қазақ шаири Олжас Сүлейменовниң «Семей-Невада» һәрикитиниң паалийити нәтижисидә, Қазақстан Республикисиниң Президенти Н.Ә.Назарбаевниң мәхсус ярлиғи билән 1989-жили 29-августта йепилди.

VI. Қазақстанда алаһидә қоғдашқа елинған жайлар

-Тәбиәткә қилма хиянәт,

Инсан үчүн у чоң жинайәт!

-  Адәмләрниң тәбиәтсиз күни йоқ,
Буни ейтишқа тәбиәтниң тили йоқ!

-  Қазақстан Республикисиниң тәбиитини қоғдаш ҚР-ниң һәр пухрасиниң

вәзиписидур. Бу тоғрисида асасий қанунимиз – Конституциядә ейтилған.

Қазақстан Республикасының Конституциясынан:

II бөлім. «Адам және Азамат», 38-бап.

«Қазакстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғи

байлықтарды ұқыпты қорғауға міндетті».

«Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңынан:

Әрбір азамат қоршаған ортаны қорғауға және табиғи ресурстарға ұқыпты қарауға.

қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды орындауға, өзінің экологиялық білім

деңгейін арттыруға және жеткіншек ұрпаққа экологиялық тәрбие беруге

жәрдемдесугге міндетті.

- Қазақстанда алаһидә қоғдинишқа елинған жайлар - қоруқлар һәққидә тиңшап
көрәйли.

Дуния йүзидә тәбиәтни қоғдашқа елинған жайлар: қоруқлар, қоруқчилар, миллий парклар, тәбиәт ядикарлиқлири, зоологоя беғи, ботаника беғи в.б. Қоруқ дәп, барлиқ тәбиий байлиқларни комплекслиқ түрдә, қаттиқ назарәт килинидиған бәлгүлүк бир тәвәни ейтиду. Қазақстан тәвәсидә һазирқи вақитта 10 мәмликәтлик қоруқ бар:

1. Ақсу-Жабағли - 1926 -ж. Жәнубий Қазақстан облусида тәшкил қилинған,
мәйдани 85,4 мң га-ни тәшкил қилиду.

2.       Алмута қоруғи -1931 -ж. Или Алитеғида тәшкил қилинған, мәйдани  71,7 миң га.

3.      Барсакәлмәс қоруғи - 1939 -ж. Қизилорда облуси Арал районида тәшкил
қилинған.

4. Наурузум қоруғи - 1959-ж. Қостанай облуси, Наурузум районида тәшкил
қилинған, мәйдани 87,7 миң га.

5. Қорғалжин - 1968-ж. Ақмола облуси, Қорғалжин районида тәшкил қилинған,
мәйдани 259 миң га. Униң 199 миң гектарини деңиз, көллири тәшкил қилиду.

6. Марқакөл қоруғи - 1976-ж. Шәрқий Қазақстан облуси, Марқакөл районида
тәшкил қилинған, мәйдани 75 миң га, 44 миң га йери көл сүйидин ибарәт.

7. Үстирт қоруғи - 1984-ж. Маңғистау облуси, Ералиев районида тәшкил
қилинған, мәйдани 223,3 миң га.

8. Ғәрбий Алтай коруғи 1992-ж. Шәрқий Қазақстан облуси, Лениногор районида
тәшкил қилинған, мәйдани 56 миң га.

9. Алакөл қоруғи 1998-ж. Алмута облуси, Алакөл районида тәшкил қилинған,
мәйдани 20,7 миң ға.

10.  Қаратав қоруғи. 2004-жили қурулди, мәйдани 34,3 миң га.

- Қазақстанда йоқап кетип барған һайванлар, қушлар, өсүмлүкләр қизил китапқа
тиркәлгән тоғрилиқ аңлап көрәйли.

Қазақстанниң биринчи «Қизил китави» 1978-жили йоруқ көрди. Униңға һайванларниң 87 түри тиркәлди. Қазақстан Республикисиниң «Қизил китавиға» қазақстанлиқ алимларниң тәкливи бойичә, йоқилип кетиш ховупи астида қалған қутп, һайванларниң 170 түри тиркәлгән. Пәқәт қазақстандила әмәс, пүткүл дуния йүзидә ахирқи 2000 жил ичидә 106 түрлүк жаниварлар тамамән йоқилип кәткән, Қазақстанниң «Қизил китавиға» тағ йолвиси, қулан, бүркүт, ақ тирна, қара қуйруқ в.б. қушлар билән жаниварлар тиркәлгән. Казақстан Республикисиниң 307 түрдин ибарәт иккинчи қизил китави 1981-жили чиқти. Қазақстанниң «Қизил китави» 2 томдин ибарәт: һайванлар вә өсүмлүкләр. Ахирқи нәшри 1996-жили бесилди.

«Экологиялик сот» көрүнүш.

Хәтчи: Сот келиватиду, орнуңлардин туруңлар!

Сот: Олтириңлар!

Хәтчи: Адәмдин көп зулум көрүп, жапа чәккән тәбиәт адәмниң үстидин әризә

қиливатиду. Тәбиәтниң әризи бойичә иш қозғалди. Ишни экологиялик сот

жүргүзиду. Сөз новитини зәхимләнгән йәргә берилиду.

Йәр: Мән йәрмән, адәмни төвәндики қилмишлири үчүн әйипләймән:

1.  Адәмниң иш-һәрикити нәтижисидә асмандики озон қәвитим непизлиди, вә
төшүкләр пәйда болди;

2. Атмосфериниң иссиши;

3. Кислоталиқ ямғур-йешинниң йеғиши:

4. Топа һосулдарлиғиниң азийиши, тузлиниши;

5. Орманларниң қисқириши;

6. Дәрия вә көлләрниң тартилиши;

7. Өсүмлүк билән жаниварларниң көплигән түрлириниң йоқап кетиши;

8. Мениң барлиқ қәвәтлиримниң паскинлишишиға адәм әйиплик.
Шуниң үчүн адәмни жазалаш керәк.

Хәтчи: Сөз новити қушқа берилиду.

Қуш: Йәр дурус дәйду, мән уни қоллап қувәтләймән. Бизгиму адәмниң көп

тәсири тегиватиду. Қазақстанда қушларниң 489 түри маканлайду. Адәмниң

тәсиридин 131 түримиз азийип кетип барғанлиқтин Ғәрбий Алтайда, 283 түримиз

Алакөл қоруқлирида қоғдиливатимиз. Шуниңға охшаш башқиму тамамән йокап

кетиш ховупида турған фламинго, ақ тирна, бүркүт в.б. Қазақстанниң «Қизил

китавиға» тиркәлгән. Мошуниң барлиғи адәмниң тәсиридә болуватиду. Жазалаш

керәк адәмни.

Хәтчи: Новәттики сөз суға берилиду.

Су: Йәр, қуш дурус дәйду. Мән уларниң ейтқиниға қошулимән. Қараңлара маңа

майлишип, паскинлишип кәткинимни. һәр дайим завод-фабрика, пайдилиқ

қезилма чиқиндилири, төкүлгән нефтьлар мени булғап, мениңдә яшайдиған

қушлар, белиқлар, организмлар қирилип кетип бариду. Мошуниң барлиғиға адәм

әйиплик. Сотлаш керәк адәмни.

Хәтчи: Сөз новити Қазақстанниң қизил китавиға тиркәлгән қуланға берилиду.

Қулан: Раст дәйсиләр мениңму қериндашлиримни өзлириниң пайдиси үчүн

өлтүрүп, яшаватқан жайимиздин Қорғалжин қоруғиға көчирилип кәлдуқ. Бу

йәрдә мениң охшаш йоқап кетиш ховупида қалған һайванларниң 37 түри яшайду.

Мошу адәмниң тәсиридин қанчиму һайванатлар жапа тартиватиду. Кәчүрүм йоқ

адәмгә, жазалаш керәк.

Хәтчи: Келәси сөз өсүмлүккә берилиду,

Өсүмлүк: Бу заримизни кимгә ейтимиз. Мән болмисам барлиқ тирик жанларниң

нәпәс елиши мүмкин әмәсқу. Мән бу адәмләрни топа-борандин қорғап, гөзәллик

һәдийә қилсам, булар бизгә йоқ қилиш ховупини туғдириватиду. Дурус дәйсиләр

жазалаш керәк адәмни.

Хәтчи: Адәмни яклаш үчүн кәлгән яқлиғучи иштқа сөз берилиду.

Ишт: Яқ, ундақ демәңлар. Адәм гунаһкар әмәс. У тәбиәтни техиму гөзәлләймән

дәп, йеңилиқлар ечип, өзиниң хаталиғини чүшәнмәй қалди. Адәмни

кәчүриветиңлар!

Тәбиәт: Сән адәмниң йенида яшап, тәйяр тамақ йегән үчүн саңа яхши билиниду.

Кәчүрүм йоқ адәмгә.

Сот: Әйипләнгүчи адәм туруң. Сиз гунариңизни бойниңизға аламсиз?

Адәм: Һә - ә.

Сот: Течлиниңлар! Адәмгә сөз берәйли. Ейтариң барму?

Адәм: Һә-ә. Һөрмәтлик сот әзалири. Һөрмәтлик тәбиәт! Мән һеч қачанда

қәстәнлик ой билән һәрикәт қилмидим. Мениң иш-һәрикитимниң мәхсити

тәбиәтни гүлләндүрүш еди. Мән өзәмниң бар күч-қувитимни, билимимни

пайдиландим, чөлгә су чиқардим, патқақни қуруттум. Ахирқи вақитта тәбиәт

байлиқлирини һесапсиз пайдилинип, орни толмас хаталиқ ясидим. Бу хаталиқлар

мениң тәжрибәмниң, билимимниң азлиғидин боливатиду. Буниңдин кейин бар

күч-жигәримни, билимимни тәбиәтни қоғдаш ишлириға пайдилинимән. һава, су,

топини тазилаш әксигә кәлтүрүш ишлирини қолға алимән. Қоруқлар билән

миллий парклар санини көпәйтимән. Экологиялик билимимни көтирип, тәбиәтни

әксигә кәлтүрүш вәзиписини бойнумға алимән. Мени кәчүрүшиңларңи өтүнүп

сораймән.

Хәтчи: Адәмни жазалаш бойичә барлиқ әйиплигүчиләрни тиңшап көрдуқ. Әнди

сот һөкүмини тиңшаймиз.

Сот: Сот һөкүми жарий қилиниду. Адәмниң иш-һәрикити тәбиәтни бузуш

мәхситидә болмиған. Униң тәжрибисиниң, билиминиң йетишмәслигидин болған.

Шуниң үчүн сот адәмгә йәнә бир пурсәт берип, кәчүрүм бериш қарарини қобул

ҚИДДИ.

Хәтчи: Мошуниң билән адәм үстидин болған экологиялик сот аяқлашти.

Тәбиәтни қоғдаш тоғрисида видеоматериал көрситиш.

Нахша; «Менің елім!»

VII. Йәкүнләш

- Мошуниң билән «Экология вә биз» намлиқ тәрбийә саатимиз тамам болди. Диққәт қоюп тиңшиғиниңларға көп рәхмәт! Көрүшкичә сақ-саламәт болуңлар!

Дәрәқләрни асирайли достлар,

Дәрәқләрни чапмайли достлар.

Тәбиәт бәргән гөзәлликни,

Йоқатмайли, қоғдайли достлар!