Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. 7-класс.Кесте

№

  Орта ғасырлық мемлекеттер

    Уақыты

1

Түрік   қағанаты

 552-603 жж

2

Батыс Түрік қағанаты

  603-704 жж

3

Түргеш қағанаты

 704-756 жж

4

Қарлұқ қағанаты

 756-940 жж

5

Оғыз мемлекеті

  ІХ ғ.соңы – ХІ ғ. басы

6

Қимақ қағанаты

 ІХ ғ.соңы – ХІ ғ. басы

7

Қарахан мемлекеті

 942- 1212 жж

8

Наймандар, керейттер,жалайырлар

 Х –ХІІІ ғ.басы

9

Қарақытайлар

 1125-1212 жж

10

Қыпшақ хандығы

 ХІ – ХІІІ ғ. басы

11

Монғол империясы

 ХІІІ ғ. басында құрылды

12

Алтын Орда

 ХІІІ ғ.ортасы – ХV ғ.ортасы

13

Ақ Орда

 ХІІІ – ХV ғ.басы

14

Моғолстан

ХІ V ғ.ортасы – ХVІ ғ. ортасы

15

Әмір Темір мемлекеті (Мауараннахр)

 ХІVғ. –ХV ғ. басы   ( 1370-1405ж)

16

Ноғай Ордасы

  ХІІІ – ХV ғ.

17

Батыс Сібір хандығы

 ХІV - Х V ғ. басы

18

Әбілқайыр хандығы

 1428 -1468 жж

19

  Қазақ хандығы

 ХVғ.ортасында құрылды.(1465-1466жж)

 Бағыттар

            Түрік қағанаты

       Батыс түрік қағанаты

        Түргеш қағанаты

  Уақыты

            552- 603 ж

          603 -704 ж

          704 -756 ж

  Терриориясы

             Жетісу

Қаратаудан Жоңғарияға дейін

            Жетісу

Шаштан Бесбалыққа дейін,   Жетісу

  Астанасы

  Суяб

 1.Суяб  2.Мыңбұлақ (жазғы орда)

 1.Суяб   2. Күнгіт ( Іле бойы)

 Билеуші титулы

              Қаған

             Қаған

             Қаған

Әлеуметтік жағдайы

●Негізгі құрамы – түрік тілдес халықтар болды.

●Қытай шежіресі бойынша «теле» сөзінен

«түрік» сөзі шыққан.

●Түрік қағанаты құрамында 30-дан аса теле тайпасы болған.

●Теле – түрік тілдес тайпалардың ортақ атауы

   ●Қаған – қағанаттың бірінші басшысы,билеушісі, әскербасы

  ●жоғары  лауазымдар –ябғу,шад,елтебер (қаған руына жататын ақсүйектер болды)

 ●Бұйрық, тархан –сот істерін жүргізушілер

 ●Бектер – жергілікті жердегі қағанның негізгі тірегі

● «Қара будундар» -қарапайым халық

● Селиф – салық жинаушы

●Жасауыл – селифтерді бақылаушылар

●Тат - құлдар

●Қағандық халқының негізгі құрамы түргештер болды

●Түргештер – сары және қара түргештер болып бөлінді.

 Құрылу  тарихы

 Басқарған қағандары

●Ерте орта ғасырларда ірге тіккен біздің жеріміздегі алғашқы феодалдық мемлекет

●Түрік этнонимі қытай жылнамаларында 542 жылдан белгілі

●Түріктердің мемлекеттік дәрежеге көтерілуі 552 жылдан басталады.

●545 жылы түрік қолбасшысына қытай елшісі келіп, екі ел арасында бейбіт қатынас орнайды.

●Түріктер  аварлардың (жужандар) қол астында болған.

●Осы кездегі авар билеушісі – Анағұй қаған.

1. Бумын  - «елхан» атағын алған

2.Қара –Еске – Бумынның баласы

3.Мұқан – 552-554 ж.Қара Ескенің інісі

4.Тобо қаған

5.Иштеми – Бумынның інісі

●603 жылы Түрік қағанаты екіге бөлінгеннен кейін құрылды.

●Қағанаттың негізгі этникалық ұйтқысы – «он тайпа» он оқ будун тайпалары болды.

●Он тайпа – бұл бес тайпа дулу,

бес тайпа нушеби.

●Дулу мен нушибилар шекарасы –Шу өзені болды.

1.Тардуш (Дато) – алғашқы қағаны

2.Шегу -610 -618 ж.басқарды

3.Тон – 618-630 ж.басқарды

4. Ешбар Елтеріс – 634 жылы нушеби тайпасының қолдауымен қаған болды.

●704 жылы Батыс түрік қағанаты

орнына құрылды.

●Түргештер туралы алғашқы деректер «Күлтегін» ескерткішінде және қытай жазбасында кездеседі.

●VІғ.Шу, іле өзендері аралығын мекендеген.

1.Үшлік –алғашқы қағаны

2.Сұлу қаған – 715-738 ж.билік құрды.

3.Тұқарсан Құтшар –Сұлудың баласы

4.Жыпыр – 749-753ж.қара түргештер тарханы болған

 Саяси жағдайы

●Түріктердің аварларға қарсы күресін басқарған – Бумын қолбасшы

●552 ж.Жужан қағандығы жеңіледі.

●Бумын қаған «елхан» атағын алады.

●Қара Ескенің кезінде түріктер аварларды екінші рет жеңеді.

●552-554 ж.Мұқан қаған кезінде аварлар мүлде жеңіледі және Қытай билеушілері жылына 100 мың тең жібек матасын төлеген.

●570-580ж.түрік қағанатының ықпалы шығыста күшті болды

●555  жылы түріктер Арал теңізіне дейін жеткен.

●563-567 ж.эфталиттермен соғысып, жаулап алды

●VІғ 70-ж.Түрік қағанаты СолтүстікКавказ бен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін үстемдік құрды.

●ішкі талас –тартыстан 603 ж.Түрік қағанаты Батыс және Шығыс түрік болып екіге бөлінді.

●Батыс түрік қағанатының саяси билігі күшейді –Шегу мен Тон қаған кезінде.

●Тон қаған кейбір ірі қалаларды қолына ұстап тұру үшін,қызын әйелдікке беру арқылы айла –шарғы қолданған.

●627 жылы Византияға көмекке әскер жіберген.

●630 ж.бастап билік үшін таластар басталған

●634 ж.Ешбер Елтеріс билікке келіп, «10 тайпа» -«он оқ будун» жүйесін енгізген.

●640-657ж.дулулар мен нушебилер арасында ұзақ тартыс болды.

●659 ж.Қытай Жетісуға басып кіреді, Ешбар қаған қаза табады.

●756 жылы Батыс түрік қағанаты орнына Түргештер келеді.

        Шығыс Түрік қағандығы

●682- 744 ж. өмір сүрді

●Білге қаған, Күлтегін кезінді қуатты болды

●Қолбасшы Тоныкөк жауынгерлігімен даңқы шықты

●744 ж.Ұйғырлар құлатты

●Үшлік қаған елді 20 аймаққа бөліп, әр аймақ 7 мыңнан әскер шығарған.

●706 ж.Үшлік қайтыс болды

●715 ж.билікке Сұлу қаған келді

●Сұлу қаған кезінде түргештердің сыртқы саяси жағдайы қиын болды:

  1.Батыста арабтар шабуылы

  2. Шығыста Қытай қауіп төндірді

  3.Шығыс Түрік қағандығы

●717 ж.Сұлу қаған Тан империясына барды

●Шығыс түрік қағаны Білгенің қызын баласына алып береді

●Сұлу қаған арабтарға табанды күрес жүргізді

●Арабтар Сұлуға «сүзеген», «мүйізді қаған» ат қойды.

●Сұлу 738 ж.Навакет қаласында өз қолбасшысы Баға тарханның қолынан қаза тапты

●Сары және қара түргештер арасындағы күрес 20 жылға созылды

●751 ж.Таразға жақын жерде Арабтармен бірлесе отыра, түргештер Атлах шайқасында қытайлықтарды жеңеді

●756ж.түргештерді қарлұқтар құлатады.

 Шаруашылығы

●Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты

●Басты түлігі жылқы болды

●Отқа табынған

●Маусымды жайылымға негізделген жартылай мал шаруашылығы болды

●Испиджаб,Тараз,Талхир,Алмалық

қалалары дами бастады

●Қалалардың дамуында соғдылардың ролі басым болды

●VІІ ғ.басында түріктер отырықшылана бастады

●Жібек саудасы туралы қытай монахы Сюань Цзяньнің жазбасы бар

●Көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіру болды

●Сауда, қолөнер, аң аулау болды

●Шұрайлы жерлер қаған меншігінде болды

●Тараздан түргеш теңгелері табылды,704-766ж. соғылған.

 Бағыттар

  Қарлұқ қағанаты

   Оғыз мемлекеті

   Қимақ мемлекеті

    Уақыты

        756-940 жж

 ІХ ғ.соңы – ХІ ғ.басы

  ІХ ғ.соңы – ХІ ғ. басы

  Территориясы

Алтайдан Балқашқа дейін, кейін Жетісу

Сырдың орта және төменгі ағысы

Қазақстанның солтүстік-шығысы,орталығы

  Астанасы

     Суяб,   Баласағұн

  Янгикент (Жаңа Гузия),Сыр бойы

1.Имақия   2.Карантия (алакөлде)

 Билеуші титулы

           Қаған

         Жабғу (ябғу)

    840 жылға дейін жабғу,кейін қаған аталды

Құрылу   тарихы

●Қарлұқтар жазба деректерде б.з.Vғ.тирек тайпалары құрамында кездеседі

●Қытай деректерінде қарлұқтардың бұлақ руы Алтай тауын мекендеген.

● «Таншу» хроникасында қарлұқтар құрамында бұлақ, жікіл,ташлық тайпалары бар деп жазылған.

●Әл –Марвази қарлұқтар құрамына 9 тайпа кірді деп жазды

●Қарлұқтардың негізгі топтасқан жері –Алтайдан Балқашқа дейінгі жер

●Қарлұқтардың  Жетісуға қарай жылжуының бір себебі – Ұйғыр қағанатынан жеңілуі

●Ерте орта ғасырларда оғыздар Орталық және Орта Азияда өмір сүрген.

●Сыр бойына келгенде кангар-печенегтердің қарсылығына тап болып, оларды жеңеді.

●М.Қашқаридың айтуынша оғыздар алғаш 24 тайпадан тұрған.

●Әл –Марвази 12 тайпа туралы жазды

●VІІ ғ.басында  қимақтар Монғолияның солтүстік –батысын мекендеген.

●Кейін Алтайдың солтүстігі мен Ертіс өңіріне көшеді

●Парсы тарихшысы Гардизи қимақ құрамында 7 тайпа болды,  ең атақтылары қимақтар мен қыпшақтар дейді.

●766-840ж.  қимақтар Батыс Алтайға,Тарбағатай, Алакөлге қоныстанған.

Қоғамдық құрылысы

Саяси жағдайы

●766-775ж.Қашғарияны жаулап алды

●ІХғ.Ұйғыр қағанатынан жеңіледі

●Ұйғырларға қарсы күрес 20 жылға созылды

●840ж.қырғыздармен бірігіп, ұйғырларды жеңеді

●Испидажб қаласының билеушісі Білге күл Қадырхан өзін қаған деп жариялайды

●Осы кезде Самани әулеті «ғазауат соғысын» жариялап, Испиджабты, кейін Таразды  басып алады

●Саманилерге қарсы күресті Білге күл Қадырханның екі баласы –Базар Арслан мен Оғұлшақ жүргізді

●Қарлұқтардың арабтарға қарсы күресі 2 ғасырға созылды және екі  кезеңге бөлінді:

    1/ 712-713ж қарлұқтардың соғды,Шаш, ферғаналықтармен бірігіп жүргізген күресі

   2/ 8 ғ.2-ж.- ІХ ғ.аяғына дейінгі кезең

●940 ж.Қашғардың түрік билеушілері Баласағұнды басып алады,2 жылдан кейін арслан ханның баласы Сатұқ Боғра хан қаланы қайтып алады.

●Ұзақ тартыс –таластан  940 жылы Қарлұқ құлап, орнына Қарахан мемлекеті құрылады

●Жабғу – мемлекет басшысы

●Инал – жабғу мұрагерлері

●Атабек – иналды тәрбиелеушілер

●Сюбашы – әскербасы

●Күл –еркіндер –жабғу кеңесшілері

●Қаңқаш –шонжарлар кеңесі

●Халық жиналысы жылына бір рет шақырылды, кейін сирек болды

●Ел басқарудың ең жоғары орны ұлы және кіші құрылтай жиналысына берілді

●Оғыздар ұрықтар мен аймақтарға бөлінді

●Жабғу өз жерін 12 аймаққа бөлген

●Еділ, Жайық аралығындағы печенегтерді жеңеді

●965ж.Киев князі Святославпен одақтасып, Хазарларды жеңеді

●985ж.Киев князі Влдаимирмен одақтасып,бұлғарларды жеңеді

●Хғ.аяғы мен ХІ ғ.басында Әли ханның кезінде оғыздар нашарлайды

●Жент қаласын селжұқтар басып алады

●Шахмәлік кезінде оғыздар қайта күшейеді

●1041ж.Шахмәлік Хорезмді басып алады

●1043ж.Шахмәлік салжұқтар қолынан қаза табады

●Оғыздарды Сыр,арал бойынан қыпшақтар ығыстырады

●ХІғ.басында оғыз мемлекеті құлайды

●Қаған –билеушісі

●Ябғу –қағаннан екі саты төмен

● «Имек байғу» немесе «қимақ ябғу» -тайпа көсемдері

● «Шад –түтік» -жеке тайпа көсемдері

● «ұлы қаған», «кіші қаған», «ябғу шад» - шонжарлар

●Жатақтар –малы аз адамдар

●Әскери қызметкерлер беделі күшті болды

●Көрші елдерге жиі шабуыл жасаған

●Жамлекес қаласын басып алған

●Енией қырғыздарына шабуыл жасаған

●Хғ.2-ж.Қарахан мемлекеті шабуыл жасай бастаған

●Құлауын екі себеп болды:

   1/ сыртқы қайшылық

   2/ ішкі қайшылық –қыпшақтардың билік үшін таласуы

●ХІғ.басында қимақ қағанаты құлайды

Шаруашылығы

●шаруашылығы 2 бағытта жүрді:

    1/Жартылай көшрелі, жартылай отырықшы мал шар.

   2/ Отырықшы егін шаруашылығы

●төрт түлік мал өсірген

●Аң, балық аулаған

● «Худуд әл-алам» жазбасында: қарлұқтарда 25 қала мен қоныс бар,Құлан,Мирки,Атлах,Балық,Барсхан, Талғар қалалары атақты» -деп жазды

●Аталар зиратының басына тастан жасалған балбал мүсіндер қойған,VІІ- VІІІғ

бастап құлпытас орнату, оған жазу жазып қою шыққан.

●Жартылай көшпелі,жартылай отырықшы мал шаруашылығы

●Жартылай көшпелілердің тұрақты,маусымды жайылымдары болды

●Төрт түлік мал өсірген

●Ибн Хаукал түркістан аймағындағы оғыздар елтірі беретін қойлар өсіретінін жазған

●Әл –Жахиз: «түрік қолөнердің барлық түрін өзі істейді» деп жазған

●Әл –идриси: «оғыз,қимақтардың шеберлері темірден ғажайып әдемі бұйымдар жасайды» деп жазған

●Мал шаруашылығы басым болды

●Тары, арпа, бидай өсірген

●Қамыс қаламмен жазған

●Х ғ.ислам дінін қабылдай бастаған

●Қимақ қағаны Жанақ ибн Хакан әл –Қимақи атанған

●Қымбат аң терілерін саудаға шығарған

●

№

 Шаруашылық түрлері

              Сипаттама

1

Көшпелі мал шаруашылығы

Батыс, Орталық Қазақстан аумағында тарады

2

Жартылай  көшпелі мал шаруашылығы

Тұрақты қыстау, күзеу, көктеу, жайлаулары болды.Маусымдық жайылымның төрт түрін де қолданды

Алтай, Тарбағатай,ШығысҚазақстан аумағында тарады

3

Отырықшы мал шаруашылығы

Мал өсірумен қатар егін де өсірді.Сырдария, Талас, Шу өзендері бойы

4

Қала мәдениетінің дамуы

●VІ –ІХ ғ.Қазақстанның оңтүстік және Жетісудың оңтүстік –батыс аймақтарында қақалық мәдениет дамыған.

●Қытай жылнамаларында кездесетін қаланың аты –Испиджаб, Ақ өзен бойындағы қала деп атаған.М.Қашқаридың айтуынша Сайрам деп аталған.

●Оңтүстік Қазақстанда отырықшылық мәдениет орталығы  Отырар,Йасы,Сауран,Сығанақ, Құлан т.б. қалалар болды

●Жетісу аймағындағы қалалар –Тараз,Талхир (Талғар),Алмалық, Қойлық болды.

5

Материалдық  мәдениет

●Барлық керекті бұйымдар мал өнімдерінен жасалды

●Қайрақты шонданайда сақтады

●Ер адамдар кісе асынып жүрді ( белбеу)

●Кен қорыту ісімен айналысты.Шу, іле,Қаратауда түсті металдар өндірген

●Сауда үш бағытта жүрді:  1/халықаралық сауда

           2/ Қалалардың өз аумағындағы сауда

           3/ Қалалықтардың дала тұрғындарымен сауда байланысы

Бірінші бағыттағы сауданың дамуына Ұлы Жібек жолының маңызы зор.

          Бағыттар

                                  Сипаттама

         Архитектура өнері

●Архитектура латынша құрылысшы деген мағына береді

●VІІ- VІІІ ғ.басталып бітпей қалған құрылыс – Ақыртас ғимараты немесе Тасақыр деп те атайды

●Ақыртас ғимараты Тараз қаласының шығысында 40 км  жерде орналасқан,Ақыртас аталу себебі –құрылыс материалына пайдаланған тас блоктардың бір жағы ақыр сияқты ойылған.Блоктардың көлемі -140*70*70 (80)см

Ірге тасының ұзындығы -160м, ені 140 м.Ақыртас тұрғын үйге арналған, құрылысы 3 бөліктен тұрады:

   1/Оңтүстік бөлік – ақыртастың иесі мен қонақтар тұратын үй –жай

   2/ Солтүстік бөлік – күзетшілер мен қызметшілер тұратын үй

   3/ Орталық алаң – ойын-сауық, той –думан, діни рәсімдер орны

●   Білеулі ғимараты – Ақыртастан кішілеу,Қазақстан мен Қарақалпақстан шекарасы аралығында.

                                ●Сардоба  құрылысы:

1/ Парсы тілінде «сардоба» - құдық үстіне салынған құрылыс дегенді білдіреді

2/VІ –ІХ ғ. салынған екі сардоба белгілі:  а/ Мырзарабат сардобасы –бір және көп күмбезді

                                                                       б/  Якка сардобасы –күмбездері бір –біріне жалғастырылып салынған

3/ Екі сардоба да Мырзашөл керуен жолы бойына салынған.

4/Бұл ғимараттар азаматтық ғимараттар қатарына жатады.

               Діни сәулет өнері

●Ислам дініне дейінгі қазақ жеріндегі сәулет құрылысының бір түрі – құрылысы киіз үйге ұқсас – ДЫҢ ескерткіштері

●Ғимараттың бұл түрі Қимақ хандығы мен Қарлұқ қағанаты кезінде басым болған және көп сақталған жері – Орталық Қазақстан, Жетісу,Тарбағатай,Маңғыстау.Дың қаза болған адамды жерлеген жерде тұрғызылған.

●Ақбешім,Суяб қалаларынан будда ғибадатханаларының орны табылды, олар VІІ ғ. аяғы -  VІІІ ғ. басында салынған.Ақбешім ғибадатханасының көлемі -76*22м, екі мүсін сынығы табылды, бас ымен денесінің жалпы тұрқын қосып есептегенде шамамен2,5- 3 м.болған. Тараздан да ғибадатхана табылды

●ІХғ. 2-ж.бастап ислам дінінің архитектуралық құрылыс жүйесі салына бастады.Мысалы:

   Баба –Ата қаласы орнын қазғанда табылған  мешіт:

   1/ Баба –ата мешіті- сыртқы көрінісі жартылай сфера тәрізді бес күмбезді құрылыс

          Бейнелеу өнері

●Ертедегі түріктердің жартасқа салған суреттері мазмұны жағынан екі топқа бөлінеді:

     1/ Салт аттылар,аң аулау, жекпе –жек көріністері

     2/ Жабайы аңдар суреттері

              Мүсін өнері

●Түрік дәуірінде мүсін өнері ерекше дамыған

●Көне түрік жазуында тас мүсіндерді «блбл», орхон жазуында «бадбық» деп жазған.

●Соңғы кезде «кемпіртас» немесе «таскеліншектер» деп атап жүр

●Тас мүсіндер Орталық Қазақстанда, Жетісуда өте көп кездеседі

● «Күлтегін» жазуының авторы Йолығ-тегін әкесі Білге қағанғаескерткіш орнатқанда былай деп жазған:» «Әкем Қағанға балбық тіктім»

●Жетісу аймағындағы қалалардан табылған буддалардың мүсіндері балшықтан жасалып, үстінен лай жағылып,бет-әлпеті қызыл сырмен боялған, қасы мен көзі қарамен сызылған.

 Қолданбалы  өнер

●Архитектуралық құрылыс жүйелерінің  және бір композициялық бөлігі – қолданбалы өнер.

●Бұл өнерден ерекше көзге түсетіні: терракота, көркем  керамика, ұсақ пластика

●Терракотада адамның бет –әлпеті,шашы,киімі бейнеленді

Бағыттар

 Қарахан мемлекеті

 Наймандар

Керейіттер

Жалайырлар

 Уақыты

         942-1212ж

 ХІІ –ХІІІ ғ

ХІІ –ХІІІ ғ

  ХІІ –ХІІІ ғ

Территориясы

Жетісу аймағы мен Шығыс Түркістанның бір бөлігі

Орхон өзені мен Алтай тауы

аралығы

Керлин,Орхон,Аргун,Селенгі

өзендері бойы

Орхонның жоғарғы ағысы,

Қарақорым таулы қыраты

Астанасы

       Баласағұн

   Балықты (Орхон бойы)

Қатын –балық,Битөбе

------------------------

Билеуші титулы

            Хан

           Хан

                Хан

----------------------------------

Құрылу   тарихы

●Мемлекеттің құрылуына басты роль атқарған  - қарлұқ тайпасы болды

●Негізгі билеушілер яғма тайпасына шыққан

●Жікіл тайпасының тотемі- арыстан

●Яғма  тайпасының тотемі – бура

●Мемлекеттің негізін қалаған –Сатұқ Боғра хан (915-955ж,Білге күлҚадыр –ханның немересі)

●Бұл тайпалардың мемлекет болып құрылуы Қазақстанмен шектес Монғоли я аумағында қалыптасты

●Негізгі мекендеген жерлері – Монғолияның орта және батыс аудандары

●Хғ.бастап бұл тайпалар Қазақстан өңіріне келіп қоныстана бастаған

●VІІІ ғ.жазба деректерде сегіз тайпа бірлестігі Орхон өзені мен Алтай тауы аралығында өмір сүрген.

●Монғолшм «найман» -«сегіз» дегенді білдіреді

●Найман мемлекетінің аты шыға бастаған кезі –ХІІ ғ.2ж

●Найманның шығыстағы көршісі -керейлер

●Бұл тайпалардың мемлекет болып құрылуы Қазақстанмен шектес Монғоли я аумағында қалыптасты

●Негізгі мекендеген жерлері – Монғолияның орта және батыс аудандары

●Тайпаның аты Керлин өзені бойында тұрғандықтан керілер,керілендіктер деп аталған

●Батысында найманмен көрші болды

● «Монғолдың құпия шежіресінде» жазылған

●Керейіт мемлекетінің шарықтау шегі –Х-ХІІ ғ.

●Бұл тайпалардың мемлекет болып құрылуы Қазақстанмен шектес Монғоли я аумағында қалыптасты

●Негізгі мекендеген жерлері – Монғолияның орта және

батыс аудандары

● «Монғолдың құпия шежіресінде» айтылады

●Тарихшы Әбілғазы «Түрік шежіресінде» жалайырларды Шыңғысханның қолға түскен тұтқындары деп көрсетеді

●Қадырғали Жалаири  да Сартақ ноян туралы айтады

  Қоғамдық құрылысы

●Қаған –жоғарғы өкімет билігі, билік мұрагерлік болды

●Тегін,ілік хандар, бектер, нөкерлер –ханның ұрпақтары

●Уәзірлер –хан кеңесшісі қызметі

●Орда –ханның мемлекеттік саяси-әкімшілік орны болды, сарай қызметкерлері тұрған.

●Хандық билік болды

●Басқару ұлыстық жүйемен жүрді

●Әскери басқару жүйесі ХІІғ. ондық,жүздік,мыңдық,түмен болды

●Мыңбасы,түменбасыларды хан өзі сайлады

●Шерби –Ұлыстың ішкі ісін жүргізуші

Хандық билік болды

●Басқару ұлыстық жүйемен жүрді

●Әскери басқару жүйесі ХІІғ. 10,100,1000,түмен бол.

●Мыңбасы,түменбасыларды хан өзі сайлады

●Шерби –Ұлыстың ішкі ісін жүргізуші

Хандық билік болды

●Басқару ұлыстық жүйемен жүрді

●Әскери басқару жүйесі ХІІғ. 10,100,1000,түмен бол.

●Мыңбасы,түменбасыларды хан өзі сайлады

●Шерби –Ұлыстың ішкі ісін жүргізуші

●Ең ірі тайпа –жалайырлар,

10 бөліктен тұрған

Саяси жағдайы

●955ж.Сатұқ Боғра ханнан кейін билікке баласы Мұса келеді

●960 жылы Мұса ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялайды

●Мемлекеттің орталығы –Қашғар болды

●Баласағұнда екінші баласы Сүлеймен –ілік билік жүргізді

●960-990ж  Мұсадан кейін Әли Арслан хан болды

●Хғ.аяғында Қарахандардың Орта Азияға жорығы басталады,992ж.

Жүсіп Хотанды басып алады, 996 ж.

Насыр ибн әли Мауараннахрға жорыққа шығады,Самани әулеті өз вассалы газнуилерді көмекке шақырады

●999 ж.Насыр ибн Әли Бұхарды басып алып, Мауараннахрды бағындырады

●ХІІ ғ.30-ж.шығыстан қарақытайлар Жетісуға басып кіреді,1141 ж.Самар-

қанға жақын Қатуан шайқасында

салжұқтар мен қарахан әскерін жеңеді

●1212ж.Хорезм шахы Мұхаммед Батыс иелікті құлатады

●Шығыс хандықты Найман ханы Күшлік бағындырады

●Мемлекет дами бастады Наркеш Дайын хан кезінде

   ( 1160-1203жж)

●егін шар.отырықшы қалалық өмір салты дамыды

●Инанч –білге ханға халық Білге хан атағын берген.

●Инанч –білге хан кезінде қарақытайлардан құтылады

●Білге хан дүниеден өткеннен кейін екі ұлы Бұйрық хан мен Даян хан хандықыт екіге бөліп алады:

1/Даян хан иелігі –далалық өлке

2/ Бұйрық хан иелігі –Алтайдың Қара Ертісіндегі Орунгу маңы болды

●1201ж.қырғыз, меркіт, найман т.б. тайпалар Бұйрық ханның ұйымдастыруымен құрылтайға жиналады

●Соғақ суаты шайқасында одақтастар монғол және керейіт ханы Ванның әскерімен шайқасып, жеңіледі

●1204ж.монғолдар Даян ханды жеңіп,найманды басып алады.

●Даянның баласы Күшлік Жетісуға қашып кетеді.

●Алғашқы ханы –Торы (Тұғырыл)

●Керейіттердің шарықтау шегі –Х-ХІІғ.яғни Маркус пен Құршақұз хандар кезі

●Құршақұз билікті қайта алып,хандықты оң,сол,орта бөліктерге бөледі

●ХІІғ а.Керейіт мемлекеті екі бөлікке бөлінеді

●Торы хан мен Шыңғысхан арасындағы достық қатынас ұзаққа созылмаған.

●1202ж.Шығсыхан керейіттерді басып алады

●Рашид ад –Дин керейіттердің  қазақтардың

ертедегі атақты тайпасының бірі «деп жазған.

●Жалайырлар ішінде Шыңғысханға ең жақын адамы болған –шешен, батыр, ақын Мұқылай,

Мұқылайға Шыңғысхан адал қызметі үшін «күй үн чінсан тәйж»і атағын берген

●Жамұқа –Шығсыханның жақын досы, кейін жауы болған

●1201ж.Аргун өзені жағасында Жамұқа құрылтай шақырып,өзін «гурхан» деп жариялаған.

●Жалайырларды құлатқан Шыңғысхан әскері.

   Шаруашылығы

Шаруашылығы

Қарахан, найман,

Керейіттер

Жалайырлар

●Қарахан мемлекеті екі хандықтан тұрды: 1/Батыс      2/ Шығыс

●Шығыс хандық –Жетісу, Шығыс Түркістан жері, орталығы Орда, кейін Қашғар

●Батыс хандыМауараннахр,орталығы Үзкент, кейін Самарқан болды

●Мал, егін, бау-бақша шар.

● «Иқтадар» -  салық жинаушы

      ●Жер иеленудің 4 түрі болды:

1/ «Иқта» -арабша «муқта»

2/Вақфтық жер –дін адамдарына берілген, салық алынбады

3/ Музари немесе барзигар –үлеске жер алған шаруалар

4/ Коммендация –әлсіз адамның  өз жерін күшті адамға қамқорлыққа беріп, қорғаушысына салық төлеу.

●Мал шар. айналысты

●Жылқы өсіру басым болды

●Көшіп –қонудың екі түрі байқалады:

   1/бүкіл ауылды қамтыған көшу

  2/ жеке әулет болып көшу

Баспанасы –киіз үй, арба үстіне тігілген үйлері де болды

Арба үйлерге өгіз жеккен

●Мал шар. айналысты

●Жылқы өсіру басым болды

●Көшіп –қонудың екі түрі байқалады:

   1/бүкіл ауылды қамтыған көшу

  2/ жеке әулет болып көшу

Баспанасы –киіз үй, арба үстіне тігілген үйлері де болды

Арба үйлерге өгіз жеккен

●Мал шар. айналысты

●Жылқы өсіру басым болды

●Көшіп –қонудың екі түрі байқалады:

   1/бүкіл ауылды қамтыған көшу

  2/ жеке әулет болып көшу

Баспанасы –киіз үй, арба үстіне тігілген үйлері де болды

Арба үйлерге өгіз жеккен

Бағыттар

  Қарақытайлар

 Қыпшақ хандығы

 Монғол  империясы

  Уақыты

         1125- 1212 ж

               ХІ –ХІІІ ғ.басы

ХІІІ ғ.басында құрылды

Территориясы

         Жетісу

Алтайдан еділге дейін, (Дешті Қыпшақ)

            Монғолия

 Астанасы

Баласағұн

 -----------------------------------------

              Қарақорым

Билеуші титулы

   Гурхан

                      Хан

               Хан

Құрылу тарихы

●Қарақытайлар –Орталық Азиядағы (Солтүстік Монғолия), Солтүстік Қытай, Маньчжурия мен Уссури өлкесін мекендеген «ҚИДАН» тайпалары

●924-1125ж. қидандар Алтайдан Тынық мұхитқа дейінгі аралықта ЛЯО мемлекетін құрған.

●1125ж.Ляо мемлекеті құлап, Елюй Даши бастаған 40 мың түтін қидандар Жетісу жеріне келеді.

●1125ж.қарахандардың әлсіреуін пайдаланып, Жетісудың орталық аудандарына  еніп, Баласағұнды басып  алып, Ғұз ордасын құрады

●ХІІғ. 40-ж. бастап Қараханның Орталық Азиядағы жерлерін басып ала бастайды

●Қимақ қағанатының жері ХІғ.жаңа құрылған Қыпшақ хандығығынң қолына көшеді

●Алтайдан Еділге дейінгі аралық «Қыпшақтар даласы» немесе Дешті  Қыпшақ аталды

●Қыпшақтардың этникалық құрамы VІІ -    VІІІ ғ.құрыла бастаған

●Қыпшақтардың этникалық құрамы екі бөліктен тұрған:

    1/ қыпшақтардың батыс бірлестігі, бұлар 11 тайпадан тұрған

   2/ қыпшақтардың шығыс бірлестігі, бұлар 16 тайпадан тұрған.

●Тайпалардың ішінде ең беделдісі –бөрілер болды,қыпшақ хандары осы тайпадан сайланып отырған.

●Тоқсоба -9 тайпа, «дурут» - 4 тайпа, «йетиоба» -7 тайпа дегенді білдіреді

●Плано Карпини «қаңлылар қыпшақша сөйлейді екен»деп жазған.

●Монғол империясының алғаш шаңырағын көтерген –Шыңғысхан ( Темүжін) -1155-1227ж.өмір сүрген.Монғолияның Кендітау аймағы, Онон өзені жағасы, Болдоң деген жерде туған. Әкесі –Есугей бахадүр,Темүжін 9 жасқа келгенде әкесі татарлар қолынан қаза табады.

●1206ж.Онон мен Керулен өзені жағасында

өткен құрылтайда Темүжінді хан сайлайды,

керейдің ханы Торы Темүжінге Жеңісхан болсын деп бата берген, «жеңісхан» деген сөз монғолша «шыңғысхан» болып аталып кеткен.

●1206ж. барлық монғол тайпалары бас қосқан ұлы құрылтайда Монғол империясы құрылды.

Қоғамдық

құрылысы

Қоғамдық құрылысы

Қарақытайлар,

Қыпшақ хандығы

Монғол империясы

●Мемлекеттік басқару жүйесі жетілмеген ел болды

●Қарахан мемлекетінің ел басқару жүйесіне тимеді,хандық басқару құрылысы сол қалпында сақталды

●Қарақытайларда әйел адамдар да гурхандыққа сайланды.

●1143ж.Елюй Даши қайтыс болып, орнына әйелі Табуянга сайланған.

●1150ж.биліке баласы Иле келіп, халық санағын жүргізген.

●1155ж.иле қаза болып, орнына Елюй Дашидың қызы Бұсұған келген.

●Елюй Даши бір әскери басшының қол астына 100-ден жауынегер жасақтаған.

●Әрбір үйден бір динардан салық жиналған.

●Ірі қалалар әкімі жыл сайын  гурханға жер салығы харадж төлеп отырған.

●ХІІғ,2-ж.бастап қарақытайлар бағынышты халыққа салықты күшейткен.

●Қоғамдық құрылысы қимақ қағанатының жалғасы болды

●Билік мұрагерлікболды

●Хандық биліктің орталығы «орда» деп аталды

●Әскери басқару жүйесі оң және сол қанат

болып бөлінді.

●Оң қанаттың ордасы Жайық бойындағы Сарайшық болды

●Сол қанаттың орталығы Сыр бойындағы Сығанақ болды

●Ақсүйек-шонжарлар –хандар,туыстары,

тархандар,басқақтар,бектер,байлар,ру –тайпа көсемдері жатты.

●М.Қашқари қыпшақ тілінде құлды «яланкуг» деп атайды деп жазған.

●Монғол мемлекетін Шыңғысхан жеке басқарды

●Империяны 95 түмен әкімшілікке бөлді, әрбір түменде 10 мыңнан адам болды

●Түмендер аймаққа бөлінді

●Басқару жүйесі ондықтан басталды,10,100,

1000, түмен болды

●Әскери басқару жағынан Монғолия аумағы

мен халқы үш әскери әкімшілік аймаққа бөлінді:

      Оң қанат      Орталық         Сол қанат

    (Барунгар)      ( Кул)                ( Жоңғар)

● «Кешіктен» - ең таңдаулы мыңдық, олар Шыңғысханның жеке өз басын қорғаушылар

●Мемлекеттің басты заңы –«Жасақ» ( Яса),

Ол 2 бөлімнен тұрды:  1/ Шыңғысхан айтқан нақыл сөздер,    2/ Әскери, азаматтық істер туралы заңдар

●Өкімет билігінің ең жоғары органы –құрылтай, ол жазда, жылына бір рет шақырылды, онда басты мәселе –алдағы болатын соғыстың жоспары талданды

Саяси  жағдайы

Саяси жағдайы

Қарақытай,

Қыпшақ хандығы

Монғол

империясы

● Орта Азиядағы Қарахан иеліктерін жаулап алуды бастайды

●1137ж.Ходжент маңында қарахан әскерін жеңеді

●1141ж.Қатуан шайқасында селжұқтармен біріккен қарахан әскерін тағы жеңіп,Бұхарға басып кіреді

●Қарахандықтар вассалы болып, алым-салық төлеуге мәжбүр болады

●Хорезмді жаулап алады, Хорезмшах жылына 3000 алтын динар төлеуге мәжбүр болады

●1171-1172ж.Хорезмге салық төлеуді

тоқтатқаны үшін қайта жорыққа шығады

●1198-1204ж.Ауғанстан жеріндегі гурид тайпаларымен соғысып, жеңіледі

●1208ж.шығыста наймандардан жеңіледі

●1210ж Хорезмшахы қарсы шығады

●1212ж.Қарақытай өкіметі құлайды, билік найман ханы Күшліктің қолына өтеді.

●ХІғ.бастап  Қазақстанның Жетісудан басқа жерлерінің бәріне қыпшақтар ие болды

●Оғыздарды жеңгеннен кейін шекарасын Еділге дейін кеңейтті.

●Қыпшақтарды орыс деректерінде «половшылар» деп атаған,венгрлер «кундар» немесе «командар» деп атаған.

●Хорезммен  ұзақ соғысты, хорезм қыпшақтарды ислам дініне тартқысы келді

●ХІІІ ғ.басында Сыр бойы қалалары үшін Хорезм шахы Мұхаммедпен  соғысады

● Екі елдің жауласуын монғолдардың жаулап алуы тоқтатады

●Қыпшақ хандығы ХІІІ ғ.басында монғолдар шабуылынан құлайды

●1207-1208.үлкен баласы Жошы Енисей қырғыздары мен Сібір халықтарын басып алады

●1207-1209ж.Таңғұттарды, Тұрфан княздігін, ұйғырларды бағындырады

●1211-1215ж.Қытайды басып алып, соғыс техникаларын қолға түсіреді

●Орта Азия мен Қазақстанға көз тігеді

●1217ж.Күшліктің Жетісудағы иеліктерін басып алуға Жебе ноянды аттандырады

●Жебе ноян діни қысым жасамау ұранын басшылыққа алып,жергілікті халықтан қолдау табады

●1218ж.монғолдар Жетісуға кіреді

●Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алғаннан кейін Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияға жол ашылды

● «Отырар опаты» оқиғасы – 1218ж.Отырар билеушісі Қайырханның (Ғайыр хан) 450 адамнан тұратын 500 түйелік сауда керуенін Хорезмшахпен келісіп, тнап алады, бұл оқиғаны сылтау еткен Шыңғысхан соғыс ашады.

●1219ж.150 мың монғол әскері Ертістен Сырдарияға келеді

●Шағатай  мен Үгедей Отырарды қоршайды

●Жошы Сырдың төменгі ағысындағы қалаларға аттанады

●Төле Бұхара қаласына аттанады

●Отырар 6 ай берілмейді,Хорезмшах көмекке жіберген Қараша –хажиб қақпаны ашып бергеннен кейін жеңіледі

●Сығанақ 3 ай, Ашнас 15 күн берілмейді

●1219-1220ж.Сыр бойы қалалары толық монғол иелігіне көшеді

●Шыңғысхан Қазақстанды 5 жылда, яғни 1219-1224 ж.жаулап алды                                

Шаруашылығы

●Жер шаруашылығы

●Үлестік жерлерді иеленушілер қолында арнаулы грамоталар болған.

●Бұл грамоталар гурханның қамқорлығында екендігін білдірген.

●Мал шаруашылығы,4 түлік мал өсірген

●Ибн Баттутаның айтуынша қыпшақтардың жер жағдайы мал өсіруге өте қолайлы болған

●П.Карпини, Г.Рубрук қыпшақтардың арба үстіне тігілген үйлерін 10 немесе 22 өгіз тартатындығын көргендерін жазған.

●Байлық жылқымен есептелген, халықаралық саудада қыпшақ жылқылары 100-500 динарға дейін сатылған

●ХІІғ қыпшақ жерінен өткен еврей саяхатшысы Петахья қыпшақтардың тары мен күрішті көп өсіретіндігін жазған.

●Әл –Омари: қыпшақтардың көп өсіретіні –тары»деп жазған

●Аң аулау болған

     ● Көшпелі мал шаруашылығы

Бағыттар

 Алтын  Орда

    Ақ Орда

    Моғолстан

 Уақыты

ХІІІ ғ.ортасы –ХV ғ.ортасы

           ХІІІ –ХV ғ. басы

ХІVғ.ортасы-ХVІ ғ. басы

Территориясы

Алтай тауынан Дунайға дейін

Жайық өзенінен Батыс Сібір ойпатына дейін,Сырдарияның орта және төменгі ағысы аралығы

Оңтүстік –шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағы

Астанасы

  1.Сарай- Бату  2.Сарай –Берке (Еділ бойы)

                     Сығанақ

                     Алмалық

Билеуші титулы

              Хан

             Хан

                    Хан

Құрылу тарихы

●Жошы ұлысы орнына құрылған алғашқы ірі мемлекеттердің бірі

●1227 ж.Жошы қайтыс болып, орнына билікке баласы –Батый келеді

●Орыс деректерінде Алтын Орда атауы 16 ғ. аяғында пайда болған

● «Шыңғыснама» шежіресінде Шыңғысхан Жошыдан туған үш немересіне- Батый, Ежен, Шайбанға алтын босағалы «Ақ Орда», күміс босағалы «Көк Орда», болат босағалы «Боз Орда» тіккен дейді

●Алтын Орданы құрушы -Батый

●Қазақстан аумағында монғолдардан кейінгі құрылған алғашқы мемлекет

●Шығыс Дешті Қыпшақта өмір сүрген мемлекет

●Ақ Орда аумағы Жошының екі баласы Орда Ежен мен Шайбан хандар иелігін қамтыды

●Этникалық негізі бірыңғай болды

●Қазақ халқының қалыптасып,мемлекетінің құрылуында Ақ Орда зор тарихи роль атқарды

●Жергілікті  түрік тілдес ру –тайпалардан құрылған патриархалдық –феодалдық мемлекет болды

●ХІV ғ. ортасында Шағатай ұлысы ыдырады

●Ыдыраған Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде  құрылды

●Мемлекетті кезінде Шағатай ханға адал қызмет атқарған дулат тайпасының әмірі Поладшы басқарған

●1348ж. Поладшы 16 жасар Тоғылық –Темірді Моғолстан ханы етіп сайлайды

●М.Хайдардың жазуы бойынша адал қызметі үшін Шағатай Поладшыға Маңлай –Сүбе   жерін берген.Маңлай –Сүбе жері Шығыс Түркістаннан Ферғанаға дейінгі жерді алып жатты

● «Тарих –и Рашиди» еңбегінде: «Моғолстан аумағы  ұзындығы мен көлденеңі 7-8 айлық жол» деп жазған.

  Басқарған

     хандары

●Батый -  1227-1255ж.

●Берке -  1256-1266ж

●Меңгу –Темір – 1266-1280ж

●Тохты хан – 1290- 1312ж

●Өзбек хан – 1312-1342ж

●Жәнібек хан – 1342-1357ж

●Мамай

●Тоқтамыс

●Орда Ежен –алғашқы ханы,Жошының баласы

●Ерзен-

●Мүбәрак

●Ұрұс хан-Ақ Орда Алтын Ордадан бөлінеді

●Барақ  -1423-1428, Сыр бойы қалаларын қайтаруға ұмтылады,Ұрұстың немересі

●Тоқтамыс

●Қойыршақ –Ұрұстың баласы,1395,Әмір Темір сайлаған.

● Тоғылық –Темір -1348ж ,алғашқы ханы

●Ілияс –Қожа-Тоғылық –Темірдің баласы

●Қызыр Қожа –өзінің Темірге тәуелділігін мойындайды

●Мұхаммед хан –Темір ықпалынан құтылады ( 1408-1416ж)

●Уәйіс –Қызыр –Қожаның немересі,1428ж. қайтыс болады

●Есен бұға –Уәйістің баласы, 1433-1462ж.

●Жүніс –Уәйістің баласы

●Абд ар –Рашид –Моғолстан ыдырай бастайды

 Қоғамдық құрылысы

●Жошы ұлысының мемлекеттік басқару жүйесі толық сақталды

●Ислам дінін қабылдағаннан кейін іс жүргізу түрік жазуымен, орта ғасырдағы ұйғыр жазуымен жүрді

●Іс –қағаздарын жүргізушілер «білікшілер»,яғни хатшылар деп атаған

●Азаматтық істерді уәзір жүргізді

● «Мәлік» -ахаматтық басқару билігі түрік әулеттерінен шыққан жергілікті әкімдер

●Беклербек –әскери істі жүргізуші

●Даруға –салық жинаушы

●Басқақ –әскери іспен қатар салық жинаушы

●Билік иелерінің алдыңғы қатарында –Шыңғыс ұрпақтары тұрды

●Мемлекет басында ұлы хан тұрды

● «Қараша» -қарапайым халық

●Түрік тайпаларының басшысы –«әмір» деп аталды

●Бек –әскери қызметкерлер (ұлысбек, түменбек, мыңбегі)

● «Ноян» -бай -шонжарлар

●Ханның кеңесшісі -уәзір

●Хандық өкіметтің ең жоғарғы жиыны –құрылтай болды, жылына бір рет,жазда шақырылды

● Мемлекет басында –хан тұрды

●Атабек –хан баласының тәрбиешісі

●Көкілташ –мұрагердің тел бауыры

●Наиб –жас сайланған хандардың кеңесшісі

●Жасауыл –жиын-той, мерекелерде,тәртіп, салт-дәстүрді қадағалаушы

●Ішік аға –сарай қызметі басшысы

●Инақтар –хан кеңесшілері

●Миршикар –ханның аңшылық ісін басқарушы

●Даруға –қаладағы басқа саладағы жұмысты атқарушы жәнеалым-салық жинаушы

●Ұлысбек –ханның ең жақын көмекшісі

Саяси жағдайы

Алтын Орда

Ақ Орда

Моғолстан

Саяси жағдайы

Алтын Орда

Ақ Орда

Моғолстан

●Мұсылман деректерінде Батыйды әділ хан деп жазады,ол мұсылман елдеріне әрқашан қамқорлық жасап отырған,мешіт салдырған

●Парсы Жувейни: «Оның ордасына саудагерлер барлық жерден келеді, ол тауарлардың барлығын алғызып, бағасын артығымен төлеп отырған»деп ажазады

●1235ж.бүкілмонғолдық құрылтайда Батысқа жорық жасау шешімі қабылданады

●Батысқа жорық жасау басшылығы Батыйға тапсырылады,жорық 7 жылға ( 1236-1242ж) созылады.Осы жорықтан кейін Солтүстік Кавказ,Қырым борйы, Орыс княздіктері,Шығыс Еуропа тәуелділіктерін мойындап, Алтын Ордаға салық төлеген.

●Алтын Орда саяси және экономика-

лық жағынан жақсы дамыды- Берке мен Өзбек хандар кезінде

●1262ж.Мәмлүк мемлекетінің 4-ші сұлтаны Бейбарыс Берке ханға достық орнату мақсатында елші жібереді

●Берке мұсылман дінін қабылдаған

●1266ж.Берке Кавказ жеріне жорықта қайтыс болады

●Беркенің орнына Меңгу –Темір келеді және 1271ж.Египетпен байланыс жасауға кедергі келтіріп отырған Византияға қарсы  жорыққа шығады,Византия соғыстан бас тартып, өзара келісімге келеді,бұл келісім Жерорта теңізі бойындағы елдермен қалалармен сауданы дамытты

●Берке хан кезінде Алтын Орда Монғол империясынан бөлінеді

●Алтын Орданың мемлекеттік беделінің өсуіне зор үлес қосқан Тохты хан (1290-1312ж) болды, Иран,Кавказ, Египет мәмлүктерімен тығыз байланыста болған

●Алтын Орданың гүлденген кезі –Өзбек (1312-1342ж) пен Жәнібек (1342-1357ж) хандар кезі

●1312ж. Өзбек ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялады және қалалақы өмірдің дамуына қатты көңіл бөлді

●Алтын Орда мұсылмандық мемлекетке айнала бастады –ХІV ғ.

●1357-1380ж –Алтын Орда тарихында «дүрбелең жылдар» болды, 20-дан астам  адам хан болып,таққа таласты

●Алтын Ордада алауыздық күшейді ХІV ғ.2-ж

●1380ж. Куликово шайқасында Мамай басқарған Алтын Орда әскері Дмитрий Донской басқарған орыс әскерінен жеңіледі

●Мамайдың жеңілгенін пайдаланып,Әмір Темірдің көмегімен Алтын Ордадағы билікті Тоқтамыс тартып алады

●1382ж.Тоқтамыс билігін нығайту үшін Мәскеуді өртеп жібереді

●Алтын Орданы құлауға әкелген Әмір Темірдің бірнеше ауыр жорықтары

●ХVғ.ортасында Алтын Орда –Ақ Орда, Ноғай Ордасы,Сібір,Қазан Қырым,Астрахан хандықтары болып бөлініп кетеді

● Шейх Ахмед 1502ж.қайтыс болғаннан кейін,Алтын Орда мемлекет ретінде жойылады

●ХІV ғ.2-ширегінен бастап,Ақ Орда Алтын Ордадан біржола бөліне бастайды

●Оқшаулануды бастайды Ерзен мен Мүбәрак хандар кезінде

●Ұрұс хан кезінде мүлде бөлінді

●1327-1328ж.Мүбәрак хан Сығанақта теңге соқтырған, Бұған алтын Орда билеушілері қарсы тұрады

●Мүбәрак пен Өзбек хан арасындағы күресте Мүбәрак жеңіліп,Қырғыздар мен Алтайға кетуге мәжбүр болады

●ХІVғ.60-ж.өзінде Алтын Орданың астанасы  Сарай бір жылда 4 хан ауысады

●Ұрұс хан 1368-1369ж. өз атынан Сығанақта теңге соқтырады және 1374-1375ж Еділ бойына жорық жасап,Сарайды,Қажы –Тарханды алып, Кама бұлғарларын бағындырады, бірақ алтын Орда билеушісі Мамайды жеңе алмайды

●Ұрұс хан жорықтан келгенде өзіне көмектеспеді деп,Маңғыстау билеушісі Түй –Қожаны жазалайды, оның баласы Тоқтамыс Әмір Темірге барып паналайды

●Әмір Темір Тоқтамысқа әскер беріп,Ақ Орданы басып алуға жібереді

●Ұрұс хан мен баласы Тоқтақия қайтыс болғаннан Әмір Темір Тоқтамысты Ақ Орда тағына отырғызады

●Тоқтамыс Сауран түбінде Ұрұс ханның екінші баласы Темір –Мәліктен жеңіледі

●1379ж.Тоқтамыс Әмір Темірдің көмегімен Темір –Мәлікті жеңіп, Сығанақты алады

●Тоқтамыс енді Әмір Темірге бағынудан бас тартады

●1395ж.Әмір Темір Ақ Орда тағына Ұрұс ханның бір баласы Қойыршақты отырғызады

●Ақ Орданың келесі ханы –Барақ Сырдария бойындағы қалаларды қайтару үшін әрекеттер жасайды, Темірдің немересі Ұлықбекті жеңіп, көптеген қалаларды қайтарады

●Ерзен хан кезінде қала мәдениеті дамыды

●Ақ Орданың саяси жағдайы 3-ке бөлінеді:

     1/ Ақ Орда билеушілерінің Алтын Ордадан бөлініп, жеке мемлекет болу үшін күрес жүргізуі

    2/ Ақ Орда хандарының Алтын Орданың ішкі істеріне белсене араласуға әрекет жасауы

    3/ Ұрұс ханның және оның ұрпақтарының Әмір Темірге қарсы күрес жүргізуі

●1428ж.Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік Жошының  Шайбнаи әулетінің ұрпағы Әбілқайыр ханға тиеді

● Ақ Орда өмір сүруін тоқтатады

●Ақ Ордада оғлан атағына ие болды –ұлыс билеушілері

●Тоғылық –Темір –мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдайды

●Тоғылық –Темір бұйрығы бойынша басына сәлде тақпағандарға қатаң шара қолданған және бұл ханның кезінде бір күнде Моғолстанда 160 мың адам ислам дінін қабылдаған.

●1360-1361ж.Мауараннахрға 2 рет жорық жасап,баласы Ілияс –Қожаны Мауараннахр тағына отырғызады

● «Батпақ шайқасы» -1365ж.22 маусымда Әмір Темір мен Ілияс –Қожа арасында болды, екі жақтан 10 мыңға жуық адам қаза тапқан

●Ілияс –Қожа Самарқанды ала алмайды және тартыстан қаза табады

●Моғол хандығында билікті   дулат тайпасының атақты әмірлері Қамар ад –дин мен інісі Шамс ад –дин жүргізген

●Қамар ад-дин Тоғылық –Темірдің соңғы ұрпағы Қызыр –Қожаны хан тағына отырғызады

●ХІV ғ.аяғында Әмір Темір Моғолстан жеріне бас көтертпей ауыр жорықтар жасайды және алғашқы жорығы 1371-1372ж. болды

●Әмір Темірдің екінші жорығы -1375-1377ж. Оңтүстік Қазақстан арқылы жүріп, Жетісудан Шарын өзеніне дейін жетеді және Қамар ад –динмен шайқасып, оны жеңеді

●1380-1390ж.Әмір Темір бірнеше жорық жасайды және бұл жорыққа 120 мың адаммен аттанған

●Қызыр –Қожа Темірге тәуелділігін мойындаған

●Мұхаммед хан кезінде ғана Темір ықпалынан құтылады (1408-1416ж)

●1425ж.Ұлықбек Моғолстанға жорық жасайды

●Моғол шонжарлары Уәйісті хан сайлайды

●1428ж.Уәйіс қайтыс болып, балалары Жүніс пен Есен –бұға арасында таққа талас басталады

●1433-1462ж. Есен –бұға хан болады

●1462-.Есен –бұға қайтыс болып, билікке Жетікентте билік құрып отырған Жүніс келеді

●Моғолстан хандығы Жүніс ханның немересі Абд ар –Рашид  кезінде ыдырай бастайды

●Моғолстанға Әмір Темір 10 шақты рет жорық жасайды

●Моғолстанда этносаяси  үйсіндердің орнына уақытша аталған тайпалар –дулаттар болды

●Моғолстанда дулат тайпасының мұралық лауазымы жоғары болды –ұлысбегілердің

●1482-1485ж.Жүніс хан басып алған қалалар- Ташкент,Сайрам

●ХVІ ғ.ортасында Моғолстан ыдырап, оның Жетісу аймағы  Қазақ хандығы құрамына  енеді

Шаруашылығы

●Алтын Ордада көшпелі мал өсірушілерден  салық ретінде мал басынан алынды 10/1 көлемі алынды

●алтын Орданың негізгі тілі -қыпшақ

●Сығанақ маңы диқаншылық пенжартылай көшпелі мал шаруашылығына қолайлы болды

●Сығанақ –Шығыс Дешті Қыпшақ пен Орта Азия арасындағы басты сауда орталығына айналды

●Ақ Орда халқының басым бөлігі жергілікті түрік тілдес халықтардан тұрған

●Отырықшы мал,егін шаруашылығы

Бағыттар

 Әмір Темір мемлекеті (Мауараннахр)

            Ноғай Ордасы

      Батыс Сібір хандығы

Уақыты

   1370-1405ж  (Әмір Темір басқарған кезең)

                   ХІІІ –ХV  ғ.

           ХІV -      ХV ғ. бсы

Территориясы

Сырдария мен Амудария аралығы,

     Мауараннахр

Батыс Қазақстан , Еділ мен Жайық аралығы

Қазақстанның солтүстігі, Сібір жері

Астанасы

            Самарқан

              Сарайшық

          Қызыл тура

Билеуші титулы

         Әмір Темір

           Хан

                   Хан

 Құрылу тарихы

Құрылу тарихы

●Әмір Темір- монғолдың түркіленген барлас тайпасынан шыққан,

● Әкесі –Тарағай бек

●Әмір Темір 1336-1405ж. өмір сүрген

●1370 ж. Әмір Темір Мауараннахрды басып алапы, 35 жыл билік құрады

●Ноғай Ордасы Алтын Орданың ыдырауынан құрылды

●Ноғай Ордасының аты Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Ноғайдың есімімен аталған, Ноғай жорықты Батыймен бірге бастап, Алтын Орданың бес ханының тұсында қолбасшы болған.

●Ноғай Ордасының басым көбі –маңғыт тайпасы болды, сондықтан да Ноғай Ордасын «маңғыт елі» деп те атаған

●Ноғай Ордасының негізін қалаушы -Едіге

●Сібірдің ұлан –байтақ жерін ежелден түрік тайпалары мекендеген.

●Батыс Сібір тайпаларымен көрші қонып, оларға елеулі ықпал еткен қазақ тайпаларының негізгі ұйтқысы қыпшақтар болды

●Түрік тілдес тайпалар бірлестігінде басты роль атқарған –керейіттер болды

●Батыс Сібір Жошы ұлысы құрамында болды

●Тайбұға Шыңғысханның құрметіне астанасы Тура қаласын –Чимги –Тура деп өзгертеді ( қазіргі Тюмень )

●1428ж. Батыс Сібір жерін Шайбани Әбілқайыр басып алады

 Қоғамдық құрылысы

●Әмір Темір жеке –дара билік жүргізді

●Едігенің өзін хан деп жариялауға құқы болмады, Едіге «беклер бек»- «ұлы әмір»атағын алды

●Түрік тайпалары басшылары –мырза деп аталды

●Ноғай Ордасында ұлысты билеуші –мырза болды

--------------------------------------------

 Саяси жағдайы

Саяси жағдайы

Әмір Темір

Ноғай Ордасы

Батыс Сібір

●Әмір Темір Алтын Орданы басып алудан бұрын өзіне жақын жатқан Ақ Орданы басып алуды көздеді

●1376ж.Ұрұс хан Әмір Темірге Тоқтамысты қайтаруды талап етеді, Әмір Темір жауап ретінде Тоқтамысқа әскер беріп аттандырады,осы жылы Ұрұс қаза табады.

●1377 ж.Ұрұс ханның ұлы Темір –Мәлік Сауранда Тоқтамысты жеңеді

●Тоқтамыс келесі жорығында Ақ Орда билеушісі болады

●1391 ж.21 қаңтарда Әмір Темір өзіне бағынбауды бастаған Тоқтамысқа қарсы 200 мың әскермен жорыққа аттанады.

●1391ж.18 маусымда Құндызша шайқасында Тоқтамысты қирата жеңді,Тоқтамыс қашып құтылады

●1393ж.бастап Тоқтамыс билігін қайта қалыпан келтіреді

●1395ж. Терек шайқасында Тоқтамыс Әмір Темірден мүлде жеңіледі

●1371-1390ж.Моғолстанға 10 шақты рет жорық жасайды

●1376ж. Әмір Темір Моғолстанның атақты қолбасшысы Қамар ад-динді талқандау үшін 30 мың адамдық әскер аттандырып, Қмар ад-динді Атбасар маңында талқандайды

●Әмір Темірдің  Ақ Орданы әлсіретудегі мақсатына табылған себеп: Түй –Қожаның баласы Тоқтамыстың Темірге қашып баруы

●1404 -1405ж.Әмір Темір Қытайға әскерін аттандырды .

●1405ж.Қытайға жорық кезінде Отырарда қайтыс болды

●Әмір Темір жорықтарының қазақ жеріне тигізген әсері –экономикасы мен мәдениеттің дамуына үлкен зардабын тигізді

●Әмір Темір ислам дініне арқа сүйеді, оған дәлел Түркістанда Қожа Ахмет Иассауи кесенесін салдыруы

●1405ж.Әмір Темір қайтыс болғаннан кейін,Мауараннахр мемлекеті ыдырап кетті.

●Әмір Темір мен Тоқтамыс арасында 1389 ж,1391 ж, 1395 ж. ірі үш шайқас болған.

●Сарайшықтың  іргесі –Х ғ. қаланған,ХІІІ –ХІV ғ. дәуірлеген,1580ж. Дон, Еділ казактарының шапқыншылығынан біржола қираған,Сарайшықта Алтын Орданың,қазақ және ноғай хандары жерленген

●Ноғай Ордасы өз алдына жеке мемлекет болды –Едігенің баласы –Нұ рад –диннің кезінде және Алтын Ордадан бөлінді

●Маңғыт елі Едігеге арнап «Едіге жырын «шығарды

●Едіге Орданы 15 жылдай билеген,(1369-1411ж)

●Батыс Сібірдегі тайбұға тайпасы да Едіге билігін мойындаған

●1446ж. маңғыт Уақас би Үзкент қаласына билік жүргізген

●Едіге ұрпақтары –Мұса мырза, Жаңбыр-

шы  бүкіл Шығыс Дешті Қыпшаққа танымал болды

●ХV ғ. басында Ноғай Ордасы ыдырай бастады.

●1550ж.ортасында Қазан,Астрахан хандықтарының Ресейге қосылуына байланысты Ноғай Ордасы бірнеше иеліктерге бөлінді

●Ш.Уәлиханов қазақ ханы Жәнібек хан тұсында өмір сүрген ноғайлар мен қазақтарды «Екі туысқан Орда» деп атады

       ●Ноғай Ордасы екіге бөлінді:

   1/ Үлкен Ноғайлы –Еділдің шығысы

   2/ Кіші Ноғайлы – Еділдің батысы

● Ноғай Ордасы ыдыраған соң көп бөлігі Кіші жүзге қосылды

●1273ж.Ноғай Византия императорының қызына үйленеді

●Әбілқайыр қайтыс болғаннан кейін Батыс Сібір жерінде билікті Ибақ хан алады және қазақ хандары Жәнібек, Кереймен одақтасып, Әбілқайырдың мирасқоры Шайх –Хайдарды өлтіреді ,ал оның баласы –Мұхаммед Шайбани Астраханға қашып кетеді

●1481-1484ж.Ибақ хан орыс мемлекетіне екі рет елші жіберген және орыс патшасы ІІІ Иванмен сауда жөнінде келісімге келген.

●1495ж.Ибақ хан  Чимги –Турада тайбұғалық  Мұхаммедтің қолынан қаза табады

●Батыс Сібір билеушісі болып, Мұхаммед жарияланады

●Сібір атауы сыпыра этникалық атауынан шыққан

●Көшім хан Қадырғали Жалаиридің жазуынша Шайбани әулетінің ұрпағы

●Көшім хан Батыс Сібір халқына ислам дінін тарата бастады

●Сібір хандығының (Көшім хандығы)астанасы –Искер болды

●Парсы шежірешісі Рашид ад –Дин Сібір елін монғолдар жаулап алғаннан кейін,Жошы ұлысының,онан соң  Алтын Орда құрамын енгенін жазады

●Алтын Орда ханы Батый Сібір жерін Шайбаниға сыйға тартқан

●1555ж.Көшім Сібір жұртын билеп тұрған тайбұға руымен ұзақ күрес жүргізеді,тайбұғалықтар Көшім билігін мойындайды

●Көшім басқарған кезде Сібір хандығының күш-қуаты артады

●Ресейдің Сібірге жорығы 1582ж. Ермактың бастауымен басталды және Искер түбіндегі шайқаста Ермак жеңеді

●1584ж.Ермак Сәтбек батырдан жеңіледі

●1598ж.Сібір ханы Көшім Ресейден толық жеңіледі

●1598ж.Сібір хандығы құлайды

●Сібір хандығындағы түрік тілдес тайпалар қазақ хандығы құрамына өтті

Бағыттар

   Әбілқайыр хандығы      (көшпелі өзбектер мемлекеті)

  §28.  Жерге меншіктік қатынастар

  §28. Салық түрлері

 Уақыты

           1428-1468ж

----------------------------------------------

-----------------------------------------------

Территориясы

Жайықтан Балқашқа дейін,арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысы, Тобыл және ертіс өзендерінің орта саласы

●Шыңғысхан жаулап алған жерлерін балаларына бөліп берді. Ол жерлер «інжу» деп аталған,яғни «жасау» деген мағынаны берген

●Інжулік жерлер шұрайлы, құнарлы жерлерде болды

●Алтын Орда хандарының інжулік жерлері Еділ бойында болса, Шағатай мемлекетінің інжулік жері Шу, Іле, Талас алқаптарында болған

●Тағар –әскер үшін жиналатын салық

●Қалан –жер көлеміне байланысты салық

●Құшыр – жан басына және мал басына салынатын   салық

●Құшыр –мал өсірушілерден алынатын негізгі салық

●Зекет –мал салығы

●Харадж, баж –отырықшы, егінші аймақтардан жиналған салық

 Астанасы

              Сығанақ

---------------------------------------------------

------------------------------------------------------

Билеуші титулы

                 Хан

---------------------------------------------------

--------------------------------------------------------

Құрылу тарихы

● Ақ Орданың ыдырауынан құрылды

●Құрушысы –Әбілқайыр,1428ж құрды

●Әбілқайыр –Жошы ханның бесінші ұлы Шайбани ханның ұрпағы,яғни Шайбани Әбілқайыр

●Әбілқайыр жас кезінде әкесінен қалып,Жұмадық ханның қолында өседі

●Жұмадық хан маңғыттарға шабуыл кезінде қаза тауып,16 жасар Әбілқайыр тұтқынға түседі, бірақ маңғыт билері шешімі бойынша тұтқыннан босатылады

●1428ж.17 жасар Әбілқайыр 200-ден астам ақсүйек –шонжарлардың қолдауымен  хан сайланады

●Әбілқайыр 40 жылдан астам хан болды

    ● Жер иеленудің 4 түрі болған:

  1/ Мемлекеттік жер ( хан жері)

  2/ Інжулік жер

  3/ Вақфтық жерлер ( дін иелерінің)

  4/ Шарулардың мүліктік жерлері

● «Иқта», «сойырғал» жерлері әскери  немесе мемлекеттік басқару ісінде ханға адал қызмет істегендерге берілген және иқталық жер мұрагерлік болмады, сойырғал жер алған адамдар сатқындық жасаған жағдайда сойырғалды тартып алған.

●1377-1378ж.сойырғал алған Ұрұс ханның әскербасшысы Ұрұқ –Темір Тоқтамыспен бірге Әмір Темірге қашып кеткенде сойырғалға берілген жер қайтарып алынып, Тойшы деген әскербасыға берілген.

●Жерді бөлу, беру тек ханның билігінде болды

●Бұл салықтар монғол шапқыншылығынан кейін пайда болған

●Салықтың бұл түрлері ХІІІ –ХІV ғ. кең тараған

●Алтын Орда мен Шағатай ұлысында мал өсірушілерден мал басының 1/10 алынған

●Оңтүстік Қазақстан қалаларында қолөенршілер мен саудагерлер зекет салығын төлеген.

●Көшпелі аудандардағы малы шағын шаруалар соғым, сыбаға, сауын сияқты төлемдер төлеген

●Қарапайым адамдар әскери қызметкерлік жұымстарын өз аттарымен, қару –жарақтарымен атқарған

●Жазба деректерде ұлыс сөзі «ел» деген ұғымды да берген

Саяси жағдайы

Саяси жағдайы

    Әбілқайыр

    хандығы

●Өзбек ұлысы немесе әбілқайыр хандығы 92 ру –тайпадан тұрған

●Тарихшы Рузбихан : «бұл хандық үш халықтан –шайбанилерден,қарақалпақ-

тардан,қазақтардан тұрды.Олардың ішінде ең көбі және ержүректері қазақтар» деп жазған

●ХV ғ.40-ж.Балқаш өңірін терістік жағын өзіне қосып алды

●1431 ж.Тоқа –Темір ұрпақтары мен Әбілқайыр арасында  Екіретүп шайқасы болады

●Орда –Базарды бағындырып, өзіне астана етеді,оған дейінгі астанасы Тура

-------------------------------------------------

   Әбілқайыр хандығы (жалғасы)

●1446ж.Мұстафа хан мен Әбілқайыр арасында Атбасар шайқасы болады

●Атбасар жеңісінен кейін Сырдария мен Қаратау аймағындағы Сығанақ,Аркөк,Созақ,Аққорған, Үзкент қалаларын басып алады

●Сығанақты өзінің астанасы етеді

●1446ж.Самарқанды басып алады

●1456-1457ж. Әбілқайыр мен Үз-Темір тайшы бастаған ойраттармен Сығанақ түбінде шайқас болады.

●Бұл жеңіліс Әбілқайырдың беделтүсірді

-----------------------------------------------

Әбілқайыр хандығы (жалғасы)

●Өзіне бағынбай бөлініп,Жетісу аймағына, Моғол хандығына көшкен Жәнібек пен Керей сұлтандарды жазалауды ұйғарады

●1468ж.Моғол хандығына қарсы жорыққа шыққанда Алматы маңы, Аққыстау деген жерде қайтыс болады

●Әбілқайыр Сығанақ маңындағы Көккесенеде жерленген

●Қазақ хандығының құрылуымен Әбілқайыр ұрпақтары Шығыс Дешті Қыпшақта билік жүргізу құқығынан айырылады

 Мал шаруашылығы

        Егіншілік

        Қалалар

        Қолөнер

     Зергерлік кәсіп

Әйнек жасау

●ХІІІ ғ.аяғында ауыл шаруашылығы қайта жандана бастады

●Оңтүстік Қзақстанда отырықшы жер шар.,Оңтүстік –шығыста (Жетісуда) жартылай лтырықшы мал шар. дамыды

●Батыс және Солтүстік Қазақстан аймағында жартылай көшпелі мал шар. дамыды

●Жетісу аймағында көшіп –қону бағыты 100-150 км.болды

●Жартылай отырықшы мал шар.Жетісу аймағында дамыды

●Көшпелі мал шар.Шығыс Дешті Қыпшақтың (Орталық және Солтүстік Қазақстан), Батыс Қазақстан тұрғындарына тән.Бұл аймақтың көшу бағыттарының ара қашықтығы 800-1000 км. тұрақты қыстау-

ларда 3-4 айдан артық отырмаған.

●Егіншілік Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік –шығыс өңірінде дамыды

●ХІІІ ғ.2-ж.қайта жандана бастады

●Сырдария, Арыс өзендері бойында жақсы дамыған

●Егін шаруашылығы орталығы болды--  Йасы,Сауран,Отырар

●Темір берген вақф –грамотасы бойынша «екі көш жер» берілген (көш –бір маусымда пар өгіз жегіп өңдеуге болатын егістік жер аумағы)

●Тараз маңында суармалы егіншілік орталығы болды

●Егін шаруашылығы

Жетісу аймағында тарады

●Монғол шапқыншы-

лығының зардабы зор болды

●Жетісу аймағында 200 –ден астам елді мекендер болса,шап-

қыншылықтан кейін

20-ға жуық қала мен қоныстар қалған.

●1269ж.Талас жағасында құрылтай өтіп,белгіленген салықтан артық салық жинауға тиым салған заң қабылданды

●Йасы,Отырар,Құмкент,

Созақ қалалары жандана

бастады

●Қалалық өмірдің дамыған кезі –Ақ Орда

хандары Сасы Бұқа,

Ерзен,Мүбәрак,Шымтай-

лар кезінде  болды

●Қолөнердің басты саласы –қыштан ыдыс жасау болды

●Отырарда шеберхана-

лардың көлемі 2 га.

●ХІІІ ғ.2-ж.Сыр бойы қалаларда кірпіш күйдіру кәсібі дамыды

●Қола,мыстан түрлі бұйымдар жасады

●Отырар маңында

 зергерлік кәсіп жақсы

дамыды

●Көмбеден табылған

әшекей бұйымдар ішінде сұрау белгісі тәрізді «3» саны сияқты шекеліктер,

көп қырлы ауыр сырғалар бар

●Отырар,Тараз қалаларында әйнек жасау Х-ХІ ғ.белгілі

●Әйнектердің алуан

түспен жасалған

 Сәулет өнері

 Арыстан баб кесенесі

Қожа Ахмет Йассауи кесенесі

Алаша хан кесенесі

      Көккесене

●Сәулет өнері Қазақстанда Х-ХІІ ғ.Қарахан мемлекеті-

Нің кезінде өркендей бастады

● ХІV – ХV ғ.  ірі архитектуралық құрылыс жүйелері салына бастады   

●Бұл кезде  салынған тамаша кесенелер қатарына –Қожа Ахмет Йассуаи, Арыстан баб, Көккесене, Алаша хан,Дәуітбек, Тектұрмас кесенелері жатады

● ХІV – ХV ғ. сәулет өнерінің жаңа үлгілері қалыптаса бастады

●Ғимарат төбесін жабуда пайда болған жаңалық-күмбез –шатырдың шығуы

●Бұл кезеңдегі кесенелерді

сапалы материалдардан салды

●   Арыстан баб кесенесі Отырар қаласының  батыс жағында 3 км жерде, Сырдария өзеніне жақын орналасқан.

●Аңыз бойынша Арыстан баб  VІІ-VІІІ ғ. өмір сүрген.

●Қожа Ахметтің  рухани ұстазы болған

●Құлап қалған кесенесін Әмір Темір ХІV ғ.қайта салғызыпты.

●Кесене 2 бөлмеден тұрады,ортасында дәлізі бар

●Негізгі бөлмелердің төбесі күмбезбен көтерілген.

●Кесене ХІХ ғ.бірнеше жөндеуден өткен.

● ХІV – ХV ғ Әмір Темір бұйрығымен салынған

●Тамаша сәулет өнерінің туындысы

●Қожа Ахмет –ислам дінінің көрнекті өкілі, уағыздаушы,әрі ақын.

●Кесене Түркістан қаласының дәл ортасында

●Кесенені салуға Әмір Темір 1397 жылы бұйрық берген.

●Күмбезді салудағы басты мақсат –Қожа Ахметтің мұсылмандар арасындағы зор беделі арқылы оны пір тұтушылардың сеніміне ие болып, өз жағына тарту болды

●Кесененің аумағы -46,5*65,5 м.

●Биіктігі – 37,5 м.

●Кесене 35 бөлмеден тұрады

●Залдың ортасында 1399 жылы жасалған үлкен тайқазан бар.

●Бөлмелердің  ішіндегі  негізгісі – кітапхана.

●Басты бөлмеде Ахмет Йасауидың мүрдесі қойылған

●Күмбездің барабандарын айналдыра араб жазуы  бар.

● ХІV – ХV ғ.арасындағы сәулет өнерінің басты бір ескерткіші

●Күмбез Ұлытау ауданында-

ғы Қаракеңгір өзенінің жағкасына салынған

●Кесененің ерекшелігі –далалық сәулет өнері үлгісінде жасалуы

●Алаша хан күмбезінің қабырға сыртын әсемдеу ісінде қазақтың дәстүрлі ою –өрнегі ( таңдай, жүрекше) кең қолданылған.

  ●Рабиға Сұлтан Бегімнің

        Кесенесі

●Кесене Қожа Ахмет Йасауи кесенесінің шығысында, 60 м. жерде орналасқан.

●Кесене 5 бөлмеден тұрады

●Басына қойылған құлпытас Қожа Ахмет Йасауи кесенесінің ішінен табылды

●Құлпытаста Рабиға Сұлтан Бегімнің Әмір Темірдің ұлы Ұлықбектің қызы екендігі, 1485 жылы қайтыс болғандығы жазылған.

● Көккесене – Сығанақ қаласы маңында,Төменарық кентінің солтүстік –батысында 8 км. жерде орнааласқан.

●Қабырғаларының сырты Алаша хан күмбезі секілді қыштан, кілем өргені үлгісіне ұқсатып қаланған.

●Қазіргі кезде бұл ескерткіш сақталмаған.

●Қасбетіндегі кіре беріс аркасы сүйірленіп, өте сәнді жасалған.

 ●Орта ғасырлық моншалар

●Орта ғасырлық монша, мешіттер Отырар қаласынан табылды

●Отырар мешіті 3-4 күмбезді болған

●монша еден астынан қыздырылатын шығыс моншасы үлгісімен жасалған.

●Түркістан, Тараз қалаларынан да моншалар табылды

Ұлы Жібек жолының пайда болу тарихы

        Ұлы Жібек жолының шаруашылыққа тигізген әсері

  Ұлы Жібек жолының мәдениетке тигізген әсері

Ұлы Жібек жолының халықаралық қарым –қатынасты дамытудағы тарихи маңызы

●Тарихи жолдың атауы жібек саудасына байланысты «Жібек жолы» атанды

● «Ұлы» сөзінің қосылу себебі жолдың Шығыс пен Батыс өлкелерін байланыстыруынан.

●VІ ғ. жібек бүкіл Еуразияға әйгілі болды

●Жібек жолының басы Қытайдағы Хуанхэ өзені аңғарындағы аймақтан басталды

●Ұлы Қытай қорғанының батыс шетінен өтіп,Іле арқылы Ыстықкөлге жетеді және осы арада батысқа және солтүстік –батысқа қарай шығу үшін оңтүстік, солтүстік бағыттарға бөлінді

●Оңтүстік бағыт – Ферғана,Самарқан,Иран, Ирак,Сирия елдері мен Жерорта теңізіне шыққан.

●Солтүстік бағыт –Оңтүстік Қазақстанда Испиджаб қаласына келіп және екі тармаққа бөлінген:

   1/ Орта Азияға қарай

  2/ Түркістан арқылы Сырдарияның төменгі ағысымен батыс Қазақстанға шығып,Қара теңіздің солтүстік –шығысын айналып, Еуропаға өткен

●Алғаш рет жібек артқан керуендер Қытайдан Батысқа қарай жолға шыққан б.з.б. І ғ. ортасында

●түрлі көкіністер сатылды, мысалы,қытай немесе болгар  бұрыштары.

●Жібек өндіру тәсілін Қытай өте құпия ұстады

●Кейін жібек өндіруде Қытаймен басты бәсекеге түскен ел –соғдылар болды

●Жапонияда соғды тілінде жазылған жібек қолжазба сақтаулы тұр.

●Жібек өндіру Жапонияда, Кавквз жерінде дами бастайды

●Сауда кезінде Ұлы Жібек жолы бойындағы елдер мәдени жағынан да байланысқа түсті

●Византия шеберлері жасаған күміс құмыралар Тараз қаласынан табылды

●Қытай фарфорлары Талғар, Испиджаб,Отырар қалаларынан табылды

●Музыка саласында да ерекше байланыстар болды

●Жібек жолы халықтар арасында сауданың дамуына зор үлес қосты

●Шығыс пен Батыс елдері арасындағы халықаралық қарым –қатынастың дамуына үлкен пайдасын тигізді

●Жібек жолының халықаралық қарым –қатынаста жандана бастаған кезі б.з.б. ІІ ғ. ортасы

●Қытай императоры У –Ди  138 жылы Батыс елдеріне қарай аттандырған елшілігі 13 жылдан кейін оралған.

●Алғашқы кезде жібек елшіліктер арасында және патшалар үшін аса бағалы тауар болып, ақша немесе құнды сыйлық орнына жүрген.

               Жетісу тармағы

    Оңтүстік Қазақстан  тармағы

       Ұлы Жібек жолының маңызы

●Ұлы Жібек жолының Шығысқа шығатын басты қақпасы – Жетісу болды

●Қазақ жері Батыс пен Шығысты байланыстырып жатқан  9жолдың  болды

●Тас және темір жолдар бұрынғы керуен жолдарының ізімен тартылған

●Шығысқа шығатын жолдың бірнеше бағыттары болды:

  1/Оңтүстік –батыс Жетісу бағыты –Тараз арқылы Алматыға жетіп,Шелек,Сүмбе, Жаркентарқылы шығысқа қарай

 2/ Солтүстік –шығыс бағыт –Алматы,Қапшағайдан өтіп,Шеңгелді, алтынемел,Дүнгене,Қойлықтан басып өтіп,Алакөл жанымен Жоңғар қақпасы арқылы шығысқа өтеді

3/ Тараздан шығып,Сарқан жері арқылы солтүстік –шығыс Қазақстанға бет алды және осы бағытпен  атақты елші,саяхатшы Рубрук Монғолияға, Мөңке ханға барған.

●Жолдың бірнеше бағытта өтуі Жетісу тұрғындары үшін маңызы зор болды.Айырбас сауда жасаған.

●Ұлы Жібек жолының Батысқа шығатын басты қақпаларының бірі – Оңтүстік Қазақстан болды

●Жібек жолы бойындағы сауданың басты орталықтарына айналған екі қала болды – Тараз және Испиджаб (Сайрам)

●Отырар –керуен жолдары торабында орналасты

Отырардан шыққан бір жол –Шауғарға,екіншісі –Сырдария арқылы Васидж қаласына барған

●Сауда жолы Испиджабқа келгеннен кейін басты екі тармаққа бөлінеді:

   1/ Оңтүстік –батыс бағыт –Испиджабтан Шаш қаласына келіп,Орта Азиядағы Самарқан,Бұхара қалалары арқылы Батысқа шығады

 2/ Испиджабтан  шығып,Шымкент,Түркістан,

Отырар,Сауран,Сығанақ қалаларын басып өткен.

●Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалардың түрік тілдес ру-тайпалардың отырықшы ел болуына,тұрақты мекен –жайлар салып, қоныстануына үлкен пайдасын тигізді

●Сауда кезінде қарым-қатынас орнады

●Монғол шапқыншылығына байланысты сауда қарқыны бәсеңдеп,кей қалалар бос қалды

●ХVІІ ғ. бастап теңіз жолдарының ашылуына байланысты Ұлы Жібек жолының қатынасы әлсірей бастады

●Тараз,Сайрам,Талғар,Отырар,Йасы қалалары көркейе түсті

   Орта ғасыр қалалары санының өсуі

   Қала құрылысындағы өзгерістер

                  Тұрғын үйлер

●Орта ғасырдың дамыған кезеңінде

 (Х –ХІІ ғ) отырықшылық мәдениет өркендеп,қалалар саны көбейген.Бұрын Оңтүстік Қазақстанда  30 қала орны болса, кейінгі зерттеулер бойынша олардың саны 37 қалаға жеткен.Ал жазба деректерде  алғашқы кезеңде 6 қала аталса, соңғы кезде 33 қала болды

●Оңтүстік Қазақстанда  қалалардың топтаса орналасқан жерлері –Арыс өзенінің Сырдарияға қосылатын тұсындағы сағалары

●Арыстың орта ағысындағы орталығы Осбаникет қаласы болған Кенже аймағы құрылды

●Сырдарияға құяр жерде орталығы Отырар қаласы болған Фараб аймағы болды

●Шауғар (Йасы) аймағында Қарнақ,Қарашық,Шур,Шағылжын қалалары болған

●Сырдың орта ағысы – Сүткент қаласы

●Сырдың төменгі ағысында –Сығанақ,Жанкент,Аснас,Жент, Баршынкент қалалары болды

●Қалалар көлеміне қарай 3 топқа бөлінді:

   1/Көлемі 30 га. асатын қалалар (Испиджаб,Отырар,Сауран, т.б.)

  2/ 10 га –дан -30 га-ға дейінгі қалалар (Бурух,Хурлуг, т.б.)

  3/ Көлемі 10 –га. жетпейтін қалалар (Алмалық,Лавар,Қапал, Ақтам, Арасан т.б.)

●Х –ХІІ ғ. қалалардағы тағы бір жаңалық- мұсылман дінінің енуіне байланысты мешіттердің пайда болуы

●Қала құрылысындағы тағы бір жаңалық –шығыс моншасы, Отырардан екі монша табылды,кейін Тараз, Йасы қалаларынан да табылды

●Моншаларға  су қыш құбырлармен тартылған

●Қалалық отырықшылық мәдениеттің тағы бір қанат жайған жері – Жетісу аймағы,әсіресе оңтүстік –батыс Жетісудың орталығы –Тараз болды

●Жетісу аймағынан 36 қала жұрты табылды

●солтүстік –шығыс жетісудан 70 қала жұрты табылды

●Х-ХІІ ғ. қалалардан ашылған тұрғын үйлердің құрылыс жүйесі ерте орта ғасыр кезінде (VІ –ІХ ғ) салынған үйлерге ұқсас.

●Х ғ.бастап, бөлме сандары көбейе бастаған

●Үйдің ішінде аузын есік жаққа қаратқан тандыр пеш, жанында төртбұрышты 30*30 см,беті ашық ошақ болды

●ХІ –ХІІ ғ. тұрғын үйлері құрылысында өзгерістер болды,яғни қатар жасалған 3 бөлмелі, бір –бірімен байланысты үйлер салынған, мұндай үйлер Құйрықтөбе қаласын қазғанда табылды, қазақтар ондай үйлерді «қоржын үй» деп атаған

●ХІІғ, тұрғын үйдегі тағы бір өзгеріс –еденге орнатылған дөңгелек немесе тік бұрышты темір ошақтар

●ХІІ ғ. тағы бір жаңалық – бөлмелерде ошақ алдында салынған ташнау. Ташнау –канализацияның қарапайым бір түрі.

      Сәндік қолданбалы өнер

 Архитектуралық құрылыс жүйелері Мешіт

   Кесенелер

      Моншалар

●Сәндік қолданбалы өнер орта ғасырдың дамыған кезінде өркендей бастады

●Үйлерді безендіру, ғимараттарды сәндеуде қолданылды

● Қолданбалы  өнердің құрылыс материалы  -сары топырақты балшық пен ғаныш болды

●ХІ –ХІІ ғ.ғимараттарды өрнектеуде терракота кеңінен қолданылды

●Терракота – оюланған кірпіштер

●Керамикаға оюлап жануарлардың бейнесін салу да шықты, мысалы,Қызылөзен қаласының орнын қазғанда арыстан бейнесі бар терракоталық тақталар табылды

●Х –ХІІ ғ.сәулетті ірі құрылыстар салына бастады

●мұндай құрылыс жүйесінің салынуына Қазақстанда ислам дінінің нығая бастауы себеп болды, әсіресе діни кешендер салу ісі жақсы дамыды

●Мешіт –мұсылман дінінің әдет –ғұрып, салт-дәстүрлері орындалатын қасиетті ғимарат

●Х ғ. араб-парсы жазба деректерінде Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағындағы қалаларда мешіттердің болғандығы айтылған

●Боран мұнарасы – Х ғ.аяғы немесе ХІ ғ.басында Жетісу халқы мұсылмандыққа көше бастаған кезде салынған.

●Құйрықтөбе қаласынан ең ертедегі мешіттің орны табылды, күйдірілген және шикі кірпіштен тұрғызылған

●Бабаджа- қатын кесенесі – күйдірілген кірпіштен шаршылап салынған порталдары бар, әсем күмбезді ғимарат, Жамбыл қаласының батыс жағында, 18 км. жерде орналасқан, шатырлы күмбезбен жабылған,Х-ХІ ғ. салынған

●Айша – бибі кесенесі- Жамбыл қаласының батыс жағында, 18 км. жерде орналасқан,жартылай сақталған,сыртқы қабырғалары оюлы терракот кірпіштермен қапталған,қабырғаларының бұрыштары төрт ширектік бағандармен безендірілген, ХІ –ХІІ ғ.салынған.

●Отырар моншасы – ХІ –ХІІ ғ,. салынған,жалпы көлемі 11,5 *16,5 м,жылу құбырлар арқылы берілген,екінші монша оңтүстік рабад аумағында, қалаға кіреберіс қақпадан 200 м жерде орналасқан,моншаға құдық суын пайдаланған.

●Тараз моншасы – екі монша табылды, көлемі 12,4 * 12,4 м, бірінші моншаның 7 бөлмесі болған,қазандыққа тау суын қыш құбырлар арқылы жеткізген,

●Осындай шығыс моншасы ХХ ғ. 60-жылдарына дейін Түркістан қаласында болған.

● Алматы қаласында шығыс моншасы тәсілімен салынған «арасан» моншасы бар.

            Ислам дініне дейінгі діни нанымдар

                Ислам дінінің мәдениеттің дамуына тигізген әсері

●Қала тұрғындарының арасында әр түрлі діни-наным сенімдер болған

●Сырдария аймағында қойға табыну салты болған,мұндай бейнелер зооастралық фарнға байланысты,оғыздар мен түрікмендерде қойға табыну кең тараған

●Тотем –шығу тегін белгілі бір аңмен байланыстыру

●Құйрықтөбе,Отырар қалаларын қазғанда ХІ –ХІІ ғ.үйлердің ошақтары отқа табынудан ерекше безендірілген

●ертедегі діни наным дәстүрлері Жетісу аймағында кең тараған

●Ақтөбе қаласы орнын қазғанда шарап ашытатын орыннан табылған кірпіштерде христиандық крестің  таңбасы табылды

●Жетісу аймағында зороастризм,несториандық христиан діні, будддизм сияқты діндер де тараған

●Ислам діні Орта азия мен Қазақстанға арабтардың жаулап алуынан бастап ене бастады, 633 жылдан арабтар «дін үшін соғыс» деген ұранмен көрші елдерді жаулап ала бастайды

●араб қолбасшысы Кутейба ибн Муслим 709 жылы Бұхараны соғыссыз басып алады,714 жылы Шашты алып,Испиджабқа жорық жасайды

●737-748 ж.Насыр ибн Сейяр Орта Азияның бірқатар аймақтары мен Қазақстанның Оңтүстігіне басып кіреді

●Х-ХІ ғ. қала мәдениетінің дамуында ислам маңызды роль атқарды

● Әл Макдиси Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың  Хғ. қалаларында мешіттердің көптеп салына бастағанын жазған.

●Отырар қаласының оңтүстік жағында 4 км жерде Байалдыр қыстағының жанындағы Жұма мешітінің орныф зерттелген

●Құрықтөбе қала жұрты  жанындағы зираттарда адамдар мұсылманша жерленген, адамынң басы құбылаға қаратылып, жанына ешбір зат бірге қойылмай жерленген.

●Х ғ.басында Қарахандар әулетінің негізін салушы Сатұқ хан ислам дінін қабылдаған

  Ғалымның аты -жөні

Туған жылы,  жері

                   Өмір жолы

      Шығармалары, еңбектері

    Әбу Наср әл -Фараби

 870-950 жж

Фараб аймағын-

дағы Отырар қаласы

●Отырар қаласында қыпшақ тілінде білім алған

●араб тілін Исфахан,Бағдат,Дамаск (Шам) қалаларында үйренген

●Логика, медицина,анатомия, ғарышнама,философия, заң ғылымы салаларына қосқан үлесі зор

  «Ғылымдардың шығуы» трактаты т.б.

      Махмуд Қашғари

1030-1090 жж

Қашғар қаласы

●Шын аты Махмуд Хусейин ибн Мұхаммед Қашғари

●Әкесі Қашғар қаласында туған

●Алғаш Қашғар қаласында, кейін Орта Азия мен Иранның ірі қалаларында білім алған, араб тілін жетік білген.

●Түрік тілдес тайпалардың бір –біріне жақындығын зерттеген ғұлама

«Түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани луғат ат –түрк») еңбегі – 3 кітаптан тұрады,түрік дәуірінде өмір сүрген түрік тілдес тайпалары сөздерінің жиынтығы,бұл еңбегінде сол кездегі түріктердің мекен –жайларының аты-жөні,тарихы,этнографиясы,ауыз әдебиеті жайлы көптеген мағлұматтар бар.

Н.А.Баскаков: «М.Қашғари өзінің атақты бұл еңбегін жазуда түрік тілдерін өзара салыстыра зерттеушілердің көшбасшысы болып болды» деген пікір айтты

А.Н.Кононов: «М.Қашғаридың бұл кітапты жазудағы басты мақсаты түрік тілінің мәртебесін көтеріп,оның араб тілінен еш кем түспейтіндігін дәлелдеу болды» дейді

        Жүсіп Баласағұни

      Жүсіп Баласағұни

1021- 1075 жж

Баласағұн қаласы (Шу бойы)

●Толық аты –Жүсіп Хас Хажип Баласағұни.

«Құтадғу білікті» Баласағұнда бастап, Қашғарда аяқтап, Сүлеймен Арслан ханға сыйға тартқан,хан ғұламанының бұл сыйлығы үшін Ж.Баласағұнға   Ұлы хас –хажип деген лауазым берген

«Құт негізі –білік» («Құтадғу білік») еңбегі – алғаш рет түрік тілінде жазылған,бұл еңбекте түрік тілдес халықтардың тарихы мен қоғамдық саяси өмірі,әдет-ғұрып,наным –сенімдері туралы мағлұматтар көптеп кездеседі, халық ауыз әдебиеті үлгілері көп пайдаланылған,ХІғ.дейінгі түрік тілді халықтардың қоғамдық ой –санасында орын алған,терең мазмұнды ғылыми еңбек.

    Ахмет Иүгнеки

Туған жылы, жері  белгісіз

●Шын аты Әдіб Ахмет Махмұдұлы

●Халық көзі тірісінде «ақындардың ақыны, даналардың көшбасшысы» атаған

●Қарахан мемлекетінің кезінде даңқы шыққан

  «Ақиқат сыйы» дастаны – халықты инабатты болуға,адал өмір сүруге, арамдықтан аулақ болуға шақырады

   «Сөз  есепсіз –тіліңді тый, тарта ұста

    Тыймаған тіл басыңа сор әр тұста

    Есепсіз сөз –ер сөзінің асылы

    Мылжың тілді «жау» деп ұғын тартыста»

    Қожа Ахмет Йасауи

1103-1167 жж

Сайрамда туған

●Әкесі –Ибраһим атақты ғұлама болған

●Анасы –Мұса шайқының қызы Айша(Қарашаш

●Жастайынан әке-шешесінен қалып, әпкесі Гауһар –Шаһназдың қолында өскен

●Бала кезінен Йасы (қазіргі Түркістан)қаласын мекен еткен

●Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алып, Йасыға келеді

●Йасыда сопылық ілімнің насихатшысына айналады

●Арыстан бабты пір тұтады

«Даналық кітабы» («Диуан –и хикмет») кітабы –түрік тілінде араб әліпбиімен жазылған,

адамды даналыққа,адалдыққа, кішіпейілдікке,имандылыққа шақырады,Аллаға адал болуға үгіттейді.

Сүлеймен Бақырғани

Белгісіз

●Ғұлама ақын, ел ішінде Хакім ата атанған

●Ахмет Йасауидың жолын қуған шәкірттерінің бірі

●Халықты имандылыққа шақырады

        Әли ақын

 ХІІІ ғ.

«Жүсіп –Зылиқа» поэмасы – діни сарында жазылған    махаббаттағы адалдықты жырлаған поэма

Исхақ әл –Фараби,Жауһари әл Фараби,Ахмад әл –Фараби

Фараб аймағы

                  ХІІ ғ. өмір сүрген

Ғылым мен білімнің дамуына белгілі үлес қосқан ғұламалар

●Қазақ даласының негізгі тұрғындары үйсін,қаңлы,қоңырат,қыпшық,

Найман, керей,маңғыт  т.б. тайпалар болды

● ХV ғ.қазақ хандығының құрылуы қарсаңында қазақ тайпалары мекендеген аймақтар:

   Тайпалар  аты

              Мекендеген жерлері

 Наймандар

Ұлытаудан Есілге дейін

Қоңыраттар

Түркістан мен Қаратау аралығы

Арғындар

Ертістен батысқа,Орталық Қазақстан

Керейлер

Жетісу,Тарбағатай,Ертіс бойы

Дулаттар

Іле,Шу, Талас бойы,Оңтүстік Қазақстан

Қаңлылар

Қаратау,Сырдария,Детісу өзендері бойы

Үйсіндер

  Жетісуда

Жалайырлар

 Қаратау, Сырдария бойы,Жетісу

●Қазақ халқының саяси бытыраңқылығын жойып, мемлекет етіп құру Керей мен Жәнібек сұлтандардың үлесіне тиді

●Қазақ хандығы құрылуының алғышарттарының бірі сол кездегі Қазақстан жеріндегі екі мемлекеттің –Әбілқайыр хандығы («Көшпелі өзбек мемлекеті») мен Моғолстан хандығының ішкі-сыртқы жағдайындағы оқиғалар болды

●Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы,Қаратау баурайындағы,Сырдария бойындағы,Түркістанның солтүстік бөлігіндегі тайпалардың басым көпшілігі ХV ғ.40-50 ж.өзінде-ақ Керей мен Жәнібек сұлтандардың төңірегіне топтасқан еді

●Әбілқайыр хандығындағы соғыстар,ішкі феодалдық қырқыстар қазақ хандығының дербес мемлекет болып қалыптасуына түткі болған алғышарттардың бірі болды

●Қазақ хандығының болашақ негізін салуға Батыс Жетісуға көше бастады

●Қазақ хандығы жаулап алушылық нәтижесінде құрылған жоқ,жергілікті экономикалық,этникалық негіздерден шықты

●Керей мен Жәнібек қол астына 200 мың адам көшіп келді

●Саяси және экономикалық байланыстардың үзілуіне әкеліп соқтырған үздіксіз жүргізілген соғыстар,ру-тайпа көсемдері арасындағы өзара талас-тартыстар мұндағы халықтардың бірігіп, нығаюын тежеп отырды

● ХV ғ.орта шенінде қалыптасқан саяси-экономикалық,тарихи жағдайлар Батыс Жетісу жерінде феодалдық негіздегі Қазақ хандығының құрылуына алғышарт жасады

  Керей мен Жәнібектің Қазақ хандығын құру жолындағы күресі

                        Қазақ хандығының аумағы және халқы

●Әбілқайыр ханның ойраттардан жеңілуі оның ел ішіндегі беделін түсірді,осындай жағдайда Әбілқайыр хан Қазақстанның Оңтүстігінде өз билігіне мойынсұнбағандарды жазалай бастады,елде қатаң тәртіп орнады,Әбілқайырдың бұл әрекеттері халық наразылығын бұрынғыдан да өршітті

●Керей мен Жәнібек Әбілқайырға қарсы шыққан қазақ тайпаларын бастап,Жетісуға,Моғолстанға қоныс аударды

●Моғолстан ханы Есен –бұға Керей,Жәнібек сұлтандарды Әбілқайыр ханға қарсы пайдалану үшін құшақ жая қарсы алды

●Керей мен Жәнібек сұлтандарға Шу бойынан қоныс бөліп берді

●Керей мен Жәнібек сұлтандар Батыс Жетісуда, Қозыбасы деген жерде қазақ хандығының туын тігіп, 1464-1466 жылы Қазақ хандығын құрды

●Жаңа құрылған Қазақ хандығының тағына жасы үлкен Керей отырды,ақылдасар тірегі Жәнібек болды

           § 36.    Қазақ хандығының    ішкі –сыртқы жағдайы

● Қазақ хандығының  бастапқы кездегі алып жатқан жері Батыс Жетісу жері –Шу мен Талас өзендерінің аумағы  болды

●1462 жылы Моғолстан ханы Есен –бұға қайтыс болды, Моғолстан хандығында ішкі талас –тартыс өрши түсті

●Тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Та,рих –и Рашиди» атты еңбегінде «Қазақ сұлтандары хижраның 870 жылдары (1465-1466ж) билей бастады,Керей мен Жәнібектің маңына жиналғандар саны 200 мыңға жетті» деп жазды

●●Жаңа құрылған Қазақ хандығының тағына жасы үлкен Керей отырды,ақылдасар тірегі Жәнібек болды

●Жәнібек –   Барақ ханның баласы

●Керей –Барақ ханның ағасы Болат сұлтанның баласы (екеуі немере)

●Моғолстан ханы Есен-бұғаның Керей мен Жәнібекті қарсы алу себебі –Әбілқайыр  хан мен Темір әулетіне қарсы күресте Моғолстанның батыс шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ұмтылды және ойраттар шабуылына қарсы қазақтар күшін пайдаланбақ болды

                           Қазақ хандығының сыртқы жағдайы

●Қазақ хандығы өз  алдына мынадай     міндеттер қойды:

    1/ Көшпелі шаруалардың жайылымдарды пайдаланудағы Дешті Қыпшақ  даласында  бұрыннан қалыптасақан тәртібін қалпына келтіру

    2/ Сырдария бойындағы Сығанақ,Созақ,Отырар,Йасы (Түркістан) т.б. қалаларды Қазақ хандығы құрамына қарату

    3/ Қазақ тайпаларының басын қосып,қазақтың этникалық аумағын біріктіру

●Сыр бойындағы қалалардың саяси –экономикалық және әскери-стратегиялық маңызы зор болды

● ХV ғ. 70- ж.қазақ хандары Сырдария бойы мен оған жалғас жатқан Қаратау өңірін басып алды

●Сыр бойындағы қалалар үшін Әбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен соғысы 30 жылдан астам уақытқа созылды

●1470 жылы Керей хан әскерімен Түркістанға, Жәнібек хан Созаққа шабуыл жасады, Сауран түбінде Мұхаммед Шайбани жеңіліп,Бұхараға қашты

●Шайбани хан Мауараннахрға қоныс аударуға мәжбүр болды

●● ХV ғ. 80- ж.Мұхаммед Шайбани  Моғолстан ханынан қолдау тауып,Аркөк пен Сығанақты екінші рет басып алды

●Шайбани хан Аркөкте 40 күн қоршауда отырып,жеңіліп, Йасыны тастап,Хорехмге кетті

●1482-1485ж.Моғолстан ханы Жүніс Ташкент,Сайрамды басып алды және Отырарды басып алып,Шайбаниға сыйлады,Шайбани Сауран мен Йасыны басып алды

●Созақ түбіндегі шайқаста Шайбани жеңіліп, келісімге келді

●Қазақ хандығы мен Шайбани  хан арасындағы  келісім:

    1/Отырар, Йасы,Аркөк, Бозкент қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниға қарады

  2/ Сығанақ,Сауран,Созақ қалалары мен Түркістан аймағының солтүстік бөлігі Қазақ хандығы құрамында қалды

 3/ Ташкент,Сайрам қалалары Моғолстан хандығының құрамына кірді

 Бағыттар

 Бұрындық хан

  Қасым хан

    Хақназар хан

Басқарған жылдары

    1480-1511 жж

            1511 -1518 ж  ( 1523 ж)

                1538- 1580 жж

Тегі

    Керейдің баласы

     Жәнібек ханның баласы

             Қасым ханның баласы

 Басты оқиғалар

Басты оқиғалар:

Қасым хан,

Хақназар хан

●Әуелгі кезде Қасым Бұрындық ханға бағынып,соның алдында бас иді,негізінде хандықты билеу Қасымның қолында болды

●Бұрындық пен Қасым арасында шиеленіскен күресте Бұрындық жеңіліп,елден кетеді

 Қасым ханның жалғасы:

●1514 жылы Саид хан Шығыс Түркістанға көшіп кетіп, Қасым  ханның Жетісудағы билігі нығая түсті

●Қасым ханның сыртқы саясаттағы басты мақсаты – Сырдария бойындағы қалаларды қайтару

●Басты қарсыласы –Мұхаммед Шайбани болды

●М.Шайбани: «Түркістан халқы қазақ саудагерлерімен ешқандай сауда  келісімдерін жасамайтын болсын, олармен қарым-қатынас болмасын» деген жарлық шығарды

●М.Шайбани 1503,1505, 1506 ж.қазақ жеріне жорықтар жасады

●Қасым хан кезінде қазақтар дербес мемлекет ретінде Орта Азия мен Шығыс Еуропаға танымал болды

●ХVІ ғ.Қазақ хандығының дәуірлеу кезеңі болды,жер көлемі ұлғайды,халық саны артты,халықаралық беделі өсті,талас –тартыс біршама

         §39    Шығай хан

●Қасым хан хандықтың нығаюы мен кеңеюіне белсене араласты, ол бүкіл Дешті Қыпшақтың ханына айналды

●Қазақ хандығының батыстағы шекарасы Жайық өзеніне дейін жетті

●Халық  саны 1 млн-ға жетті

●Қасым хан кезінде бастапқы астана Сығанақ болды, кейін Түркістан болды

●Моғолстанмен  қарым –қатынасы достық негізді болды,Моғолстан билеушісі Саид хан Қасым ханнаншайбандықтарға қарсы күреске көмек беруін сұрады, Қасым хан  қыстауға көшетін мезгілдің жақындығын сылтау етіп, көмек беруден бас тартты

●Қасым хан кезінде Солтүстік Жетісу Моғолстан құрамында емес еді ,Ыстықкөл алқабы бұл кезде қырғыздардың қол астында болды

●Қасым ханның билігі қырғыздарға жүрген жоқ

●1509 жылы М.Шайбани әскерімен Жаныш сұлтан отырған Қараталға шабуыл жасап, қазақтарды шығынға ұшыратты және Сығанаққа қайтар жолында 10 мың қазақ шаңырағын тонап, олжаны Мауараннахрға жіберді

●1510 жылы  М.Шайбани Қасым ханның Ұлытау маңындағы  Ордасын шабуға інісі Ұбайдаллах пен Темір сұлтанды жібереді, бірақ Қасым ханның Мойынсыз –Хасан бастаған жасағынан жеңіледі,Түркістан қалаларының көпшілігі Қасым хан билігіне өтті

●1510 жылы М.Шайбани Мерв түбінде Иран шахы І Исмаилмен шайқкаста қаза тапты

●М.Хайдардың дерегіне қарағанда Қасым хан 1518 жылы қайтыс болған

●Қасым хан қайтыс болған соң  Қазақ хандығында ұзақ жылғассозылған саяси дағдарыс болды

●1580 жылы  Хақназар хан Баба сұлтан

жіберген адамдардың қолынан қаза тапты

●Хақназар хан  Қазақ хандығын 42 жыл басқарды

   §39         Тәуекел хан

§40    Есім хан

● Саяси жағынан ыдырай бастаған Қазақ хандығының халықаралық жағдайын нығайтуға зор үлес қосқан Хақназар хан болды (кейде Ақназар деп атайды)

●Хақназар хан кезінде Қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиғалар болды: Ресей елі шығысқа қарай іргесін кеңейтті, 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань, Қырым хандықтарын өзіне бағындырды

●Ноғай Ордасында қырқысқан екі топ пайда болды: 1 –тобы Мәскеу княздігіне қосылуды жақстаса, 2- тобы Қазақ хандығына қосылуды жақтады

●Ноғай Ордасының көп бөлігі Қазақ хандығына қосылды Хақназар хан кезінде

● Ноғай Ордасының ыдырауы Орыс мемлекетінің шекарасын Қазақ хандығына жақындата түсті

● ХVІ ғ. 50-60ж.Моғолстан ханы Абд ар –Рашид Жетісу мен Ыстықкөл маңындағы жерлерді басып алу үшін Қазақ хандығынаүлкен соғыс бастады  және бұл шайқастардың бірінде Абд ар –Рашидтің баласы қаза тапты

●Хақназар хан Моғолстан жорығына қарсы қазақ –қырғыз одағын пайдаланды ,бірақ одақ жеңіліс тапты

●Хақназар хан Бұхар ханы ІІ Абдаллахпен «Қастаспай досболып, өзара көмектесу» жөнінде «ант беріскен шарт» жасасты,нәтижесінда қазақ –өзбек арасында сауда қарым –қатынасы  ұлғайды

●Ташкент билеушісі Баба сұлтан Бұхар ханы Абдаллахқа бағынбай,қарсы шығып, соғыс ашты, мақсаты –Бұхар хандығынан бөлініп, тәуелсіз билік құру

●Хақназар жасырын түрде Баба сұлтанды да, Абдаллахты да қолдады

●Көмек бергені үшін Абдаллах Хақназар ханға Түркістан аймағындағы бірнеше қаланы сыйға берді

●Баба сұлтан Түркістан, Сауран қалаларын сыйға берді

●1579 жылы Баба сұлтан қазақ сұлтандарының Абдаллахты жақтамақ болған әрекетін сезіп қалып,Жалым сұлтанды екі баласымен,Хақназар ханның екі ұлын өлтірді

●1580 жылы  Хақназар хан Баба сұлтан             

Басқарған жылдары

  1580-1582 жж

           1582- 1598 жж

          1598- 1628 жж

 Тегі

 Жәнібек ханның немере інісі

Шығай ханның баласы

Шығайдың баласы, Тәуекел ханның нісі

Басты оқиғалар

Басты оқиғалар

Тәуекел хан

Есім хан

●Хақназар хан қайтыс болған соң,жасы 80 –ге келген Шығай хан  болды

●Шығай билікке келген соң,Хақназарды, Жалым сұлтанды өлтірген Баба сұлтаннан кек алу үшін Абдаллахпен бірікті,

●Баба сұлтанға қарсы күреске баласы Тәуекел де қатысты

●Абдаллахтың Сайрам,Сауран,Түркістан бекіністерін қоршаған даңқты жорықтарына қатысты

●Абдаллах Тәуекелге риза болып, Ходжент деген жерді сыйға берді

●Баба сұлтан жеңіліп,Дешті Қыпшақ даласына қашты

●Осы жорықта Шығай хан қайтыс болды

●1582 жылы Тәуекел сұлтан бастаған қазақ әскерлері Түркістан түбіндегі шайқаста Баба сұлтанды жеңеді

●Тәуекелдің жеңісіне риза болған Абдаллах Самарқан өлкесіндегі Африкент уәлаятын сыйға берді

●Кейін Абдаллах Баба сұлтанға жәрдем берген қазақ сұлтандарын жазалай бастайды,бұл әрекеті қазақ сұлтандарының наразылығын туғызды

●1583 жылы Тәуекел хан өзбек ханымен жасасқан «антты» бұзады,Абдаллахқа қарсы шабуылға шығып,Сауран,Түркістан,Отырар,Сайрам қалаларын басып алып, Ташкентке қауіп төндірді

●1588 жылы Абдаллах ханға қарсы халық көтерілісі басталды

●1597-1598 ж.Тәуекел хан Ташкент түбінде Абдаллахты жеңеді

●1598 жылы Абдаллаз қаза табады

●1598 жылы жазда Тәуекел Мауараннахрға басып кіреді,,Есімді Самарқанға қалдырып, өзі 70-80 мың қолмен Бұхараны 20 күн  қоршайды

●Бұхара түбіндегі шайқаста Тәуекел жараланып, 1598 ж. қаза табады

●Ұзақсоғыс нәтижесінде Сыр бойындағы қалалар және Ташкент Қазақ хандығы құрамына қосылды

●1598 ж.Шайбани әулеті орнына Аштархани әулеті келді

            Есім ханның жалғасы:

●Тұрсын ханның тірегі қатаған руы болды

●Тұрсын сұлтан –Жалым сұлтанның ұлы.1613 жылы ол өзін Ташкент қаласының билеушісі  деп жариялап, өз атынан ақша шығарады

●Тұрсын ханның бүлігі тарихта «Қатаған қырғыны»деп аталды

●Есім ханның заңдары «Есім ханның ескі жолы»деп аталды

●Есім хан 30 билік құрды

● Тәуекел ханның орнына інісі Есім хан болды

● Есім ханды халық Еңсегей бойлы ер Есім атады

●Есім хан қазақ хандығының әскери күш-қуатын арттыруға айрықша көңіл болып,сұлтандар мен төрелерге еркіндік, билік берді

● ХVІІ ғ Оңтүстікте іс жүзінде екі хан билік етті:

   1/ Есім хан Түркістанды өзінің астанасы етті

   2/ Тұрсын хан Ташкентті астана етіп, өзін тәуелсіз хан жариялады

●Жеке –дара билік жүргізгендер:

   / Ташкентте –Келді-Мұхаммед

  / Әндіжанда –Абылай сұлтан

  / Тұрфанда – Әбд –ар –Рахым

  / Жаркентте – Абақ хан т.б.

●Есім хан кезіндегі басты оқиға –қазақ –бұхар соғысы

●Қазақ –бұхар соғысы 1603-1624 ж. болды

●Бірінші қазақ –бұхар соғысы 1603 жылы Айғыржар деген жерде болып, бұхарлықтар жеңілді

●1611 жылы бұхар әскерін Имамкули хан өзі басқарды,қазақ әскерін Есім хан басқарды,Ташкент түбіндегі шайқаста бұхар жеңілді

●1613 жылы Ес ім хан Самарқанға басып кірді

●1620-1621 ж. 4,5,6- шы қазақ –бұхар соғысында Қазақ хандығы әскерін Тұрсын хан басқарды, қазақ әскері жеңді

●1627 жылы ең соңғы,7-ші қазақ –бұхар соғысында Қазақ хандығы жеңіске жетті,Имамкули хан келісімге келді

●Қазақ –бұхар соғысында шабуылды әрдайым бұхарлықтар бастап отырған

●Шығыс Түркістандағы  соғыс қимылдарына Есім ханның  інісі Күшік сұлтан қатысты

●Тұрсын ханның Шығыс Түркістандағы саясаты Есім ханның саясатына қарама –қайшы келді

●Тұрсын хан Моғолстанның үлкен ханы Әбд әл –Латиф Абақпен одақтасты

●Тұрсын хан Есім ханмен екі рет бітімге келіп, екі рет серттен тайған

●1627 жылы Есім хан жоңғарларға қарсы жорыққа аттанғанда Тұрсын хан бауыры Есім ханның аулын шабады,Есім ханмен Сайрам түбіндегі шайқаста жеңіледі

●Есім хан інісі Күшіктің қызын Тұрфан билеушісі Әбд –ар –Рахимге беріп,қалмақ шабуылына»туыстық тосқауыл»қойды.

Бағыттар

   §43.Қазақ хандығының әлсіреуі

         §43. Жәңгір хан саясаты

               §44. Тәуке хан

Басқарған жылдары

--------------------------

    1628- 1652 жж

    1680-1715 жж ( 1718ж)

Тегі

---------------------------

     Есім ханның баласы

 Салқам Жәңгірдің баласы

Басты

Оқиғалар

Басты оқиғалар

Салқам Жәңгір

Тәуке хан

● ХVІІ ғ.Қазақ хандығының жағдайы ауыр болды,алауыздық күшейді

●Үздіксіз соғыстар мен  феодалдық езгілер Тахир хан мен оның мұрагерлерінің тұсында күшейе түсті

●Ойраттар шабуылы күшейді

●Үш жүз  арасында тығыз байланыс азайып, уақыт өте Үш жүзде үш хан билік құрды

●Ұлы ханға бас ию,оның ақыл-кеңесін тыңдау жойыла бастады

●Есім ханнан кейін хан тағына баласы –Жәңгір отырды

●Халық оны жоңғарларға қарсы күресте ерлігі үшін Салқам Жәңгір деп атады

●1643 жылы Орбұлақ шайқасы болды

●Орбұлақ шайқасында қатысқандар Салқам Жәңгір 600 сарбазымен 50 мың Жоңғар әскеріне қарсы шықты

●Орбұлақ шайқасында Салқам Жәңгірге Самарқаннан көмекке 20 мың әскермен Алшын Жалаңтөс батыр келеді

●1652 жылы жоңғарларағ қарсы бір шайқаста Жәңгір хан қаза тапты

●1665 ж.Жоңғарлар Шығыс Түркістанға аттанып,Шалыш,Ақсу,Қашғарды басып алды

●1670 ж.Жаркентті басып алды

●Шығыс Түркістанды басып алу Жоңғар хандығының күш-қуатын арттырды

●Жоңғарлар Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға басып кіріп, 9 қаланы басып алды:Сайрам,Манкент,Шымкент,Қараспан,Ташкент т.б.

●Қазақ хандығының береке-бірлігі азайды

                 Тәуке ханның жалғасы:

●1680 жылы Оңтүстік Қазақстанға жоңғарлар шабуыл жасағанда,Түркістан аман қалды

●1681-1685 ж.жоңғарлар Оңтүстік Қазақстанға бірнеше шабуыл жасады

●1710 жылы Қарақұм жиынында қаралған мәселе –жоңғарларға тойтарыс беру мәселесі

●Жәңгір қайтыс болғаннан кейін хан тағына баласы – Тәуке хан келді

●Тәуке хан бір орталыққа бағынған Қазақ хандығын құруға күш салды

●Билерге арқа сүйеп, сұлтандар билігін шектеді

● «Хандық кеңес» пен «билер кеңесінің»ролін арттырды

●Соттық мансап хан мен рубасы билерге берілді

●Астана Түркістан болды, Ташкент маңындағы Күлтөбеде үш жүздің басын қосқан құрылтай шақырып отырды

●көршілес қырғыз елі мен қарақалпақтардың біраз бөлігін өзіне қосып алды

●Қырғыздарды Қоқым Қарашор би арқылы, қарақалпақтарды Сасық биі арқылы басқарды

●Атақты «Жеті Жарғы» заңын шығарды

● «Жеті Жарғыны» Ұлы жүзден Төле бидің, Орта жүзден Қазыбек бидің, Кіші жүзден  Әйтеке бидің қатысуымен жасады

● «Қасым ханның қасқа жолы» деген  5 тараудан тұратын заң жинағына екі тарау қосып, «Жеті Жарғыны» шығарды

● «Жарғы» сөзі мағынасы –әділдік ұғымы

●Жылына бір рет, күз айында  құрылтай шақырылды,құрылтайға қарусыз келген адам қатыстырылмай,дауыс беру құқығынан айырылған

●13 жасқа толмаған балалар қылмыстық жауапқа тартылмаған

●Некеге отыру жасы -13 жас болды

●1715 жылы Тәуке хан қайтыс болды

Сатылары

 Басқарушысы

          Ерекшелігі

                Қазақ    ханы

  1.    Ауыл

   Ауылбасы

Ол туыстас,қандас жақын адамдардан немесе бірнеше отбасынан құралды.

Ауылбасының міндеті –ауылдастар шаруашылығын басқару,көші-қонды реттеу т.б.

●  Ру басшылары хан болып сайланатын адамды ақ киізге отырғызып көтереді,сонан соң хан отырған ақ киізді және ханның бар малын бөлісіп алады.Мұндай дәстүр «хан талапай» деп аталды

●Хан болып сайлану үшін Шыңғыс тұқымы болуы тиіс болды

●Қазақ ханы елді басқарумен қатар әскерлердің жоғары басшысы болды

●Ханның өзі басқарып отырған елінен іріктеп алған шағын жасағы болды, оны төлеңгіттер немесе қараша деп атады

   2. Ата –аймақ

       Ақсақал

 Жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан тұрды.

●Бейбітшілік жағдайда ханның рұқсатынсыз көшіп-қонуға рұқсат етілмеді, тәртіп бұзғандар жазаланды

●Қазақ хандығы негізгі  екі топқа бөлінді:

          1/ Феодалдар тобы

        2/ Қарапайым халық  (қараша)

●Мұсылман дінбасыларының жоғарғы топтары –ишандар,имамдар,қожалар да жоғарғы топқа жатты.

   3.   Ру

           Рубасы

 10 немесе 15 аймақтан құралды.Руба-