ӘОЖ
929.121
(563)
ТӨЛЕ БИДІҢ ТАҒЫЛЫМДЫҚ СӨЗДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ
Айтаева М.М.
Лермонтов
атындағы №17 мектеп
қазақ
тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі
Резюме
В данный статье раскрывается литературная деятельностьТолеби,
место поэта в устном литературе воспитает учащихся к развитию творческой познавательной
деятельности, к моральной стойкости к патроитизму
Summary
The article opens Toleby as a
mauy-sided personality as a talented post, clever head of his dsus. This work
is interestiung, beccauue educate creativity
andthinking, activity love to Motherland..
Төле бидің даналығы, шешендік тапқыр сөздері, мақал-мәтел,
нақылдары ел арасына мол таралған. Төле бидің өмірі, ел басқарудағы қызметі, ол
айтып кеткен билік сөздер жөнінде кезінде Ш.Уәлиханов, А. Левшин,
Г.Потанин, А.Диваев және кеңес
дәуірінде Б.Адамбаев, Ә. Мәметова, М.Қалдыбаев және басқа фольклортанушылар,
тарихшылар зерттеген.
Елбасы Н.Назарбаев Астана қаласындағы № 64 мектепте оқу озаттарымен
кездескен кезінде жаңа оқу жылынан бастап мектептерге «Қазақ Елі» деген жаңа
пән енгізілетін болады[1] деді. Аталған пәннің оқу бағдарламасында ұлтымыздың тұтастығы үшін
күрескен мемлекет қайраткерлерінің тағылым-тәрбиелік, шешендік-поэтикалық
сөздер қарастырылса өскелең жас ұрпақтың құлағына құйып, ұқтырып үйрету арқылы
оларды ұлтжанды, отансүйгіш, зерделі тұлға болып қалыптасуына септігін
тигізеді.
Тарихымызда
осындай көрнекті тұлғалардың бірі Төле би Әлібекұлы болып
табылады.
Ашық тәрбие сағаттарда Төле бидің ұрпаққа жарық жұлдыздай
жол көрсетіп, жөн-жоба сілтейтін көптеген өсиет сөздерін пайдаланып келеміз.
Оның шешендік сөздері айтпақ ойының ұшқыр да тапқырлығымен, тап басатын көркем
теңеулерінің дәлдігімен, тілінің өткір де айқындылығымен ерекшеленеді.
Төле бидің ақылдылығы, тапқырлығы
және кемеңгер саясаткерлергі Бұқар жырау, Қазыбек би, Әйтеке билер тарапынан
мойындалған. «Төле бидің
дана ойларында Майқы бидің рухы бар»
деп Төле бидің көзі тірісінде дәріптелген[2]. «Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер»
атты мәтел Төле бидікі. Төле би ақсүйектердің өзара қырқысының ел бірлігі мен
бостандығына ешнәрсе бермейтіндігін сезініп, татулықты жақтаған. Оның “Елге
бай құт емес, би құт” дейтін қанатты сөзі осы мәселеге қатысты жәйтті аңғартады.
Төле би ел бірлігін нығайтуды барынша жақтағандығы мына әңгімеден аңғаруға
болады. Төле биге көңіл сұрай келген Қазыбек, Көкі, Мәлік, Ержан билердің
еліңізге қандай өсиет қалдырасыз деген сұрағына былай деп жауап берген екен: “Жүзге
бөлінгендердің жүзі қара. Руға бөлінгендердің құруға асыққаны. Атаға
бөлінгендер адыра қалады. Көпті қорлаған көмусіз қалады. Хан азса, халқын
сатады. Халық азса, хандыққа таласады” [3] депті.
1740 жылы жоңғар билеушісі Қалдан Церен Ташкентке тізесін
қатты батырады. Бұл кезде Сыр бойы қалаларының біразы жоңғарлардың қоластында
қалады. Осы тұста Күлтөбенің басында үлкен жиын ашылып, оған ел басшылары түгел
жиналады. Сонда Қарабек дейтін батыр:
- Жауға тізе бүгуден басқа амал жоқ, - деген пікір айтады.
Қарабекке ашуланған Төле би:
Атадан ұл туса игі,Өзі
біліп тұрса игі.
Ата жолын қуса игі. Жаудан бұққан немені,
Өзіне келер ұятын, Ортасынан қуса игі! -
деп, шырық
бұзғандарды жиыннан қудырып жібереді. Сонан соң айналасындарыларға қарап:
Уа, көсіле шабар жерің
бар, Арылмайтын сорың бар...
Ту көтерер ерің бар. Құлдық ұрсаң дұшпанға,
Қол боларлық елің бар,Еркек болып туды деп,
Атадан қалған жолың бар, Мына сені кім айтар?
- Құлдық ұрсаң дұшпанға
деп толғайды. Төленің осы төрелік сөзін өзгелер түгел құп алып,
жауға қарсы күш біріктірген екен.
Тоғыз жасар Жетес деген бала тоқсандағы Төле биге сәлем бере
барыпты: сонда Төле би былай деген екен: - Бата - басқа, қына - тасқа, ақыл -
жасқа, не қалайсың, балам? - депті. Сонда Жетес бала:
- О, қасиетті, баба! - Ат берсеңіз өліп қалады, тон берсеңіз
тозып қалады. Ат, тонға бергісіз өлмейтін, өшпейтін, өмірі естен кетпейтін бір
өсиет айтсаңыз соған ризамын, - депті. Онда қолыңды жай, балам, - деп Төле би:
- Бір үйдің
баласы болма, Көп үйдің санасы бол!
Бір елдің атасы болма, Бар елдің данасы бол!
Бір тонның жағасы болма, Көп көлдың ағасы бол!
Ақты ақ деп бағала, аумин, Қараны қарала
Өзегің талса өзен бойын жағала, Басыңа іс түссе көпшілікті шағала.
Өзіңе-өзің кәміл бол. . - Халқыңа әділ бол,
Жауыңа қатал бол! Досыңа адал бол! –
аумин, деп бата беріпті[4]. Бұл бата баланы көпшіл, батыл және әділ болуға үндеп отыр. Бүгінде
бата сұрайтын жастардың қатары сиреп бара жатқаны көңілге қаяу түсіреді.
Дәстүрге сай болам десек жастарды үлкендердің батасын алып жүру дағдысын
қалыптастыруды жөн деп санаймын.
Өзінің саналы өмірінде Төле би бабамыз шындық, әділдік
жолында қыруар қызмет атқарды. Сөйтіп, ол халқының бірлігі, тұрмысы, салт-сана
дәстүрі үшін бүкіл ғұмырын арнады. Сол үшін де туған елі оны төбесіне көтеріп,
кұрметтейді, шешімі мүлтіксіз жүзеге асып жатты. "Төбе би",
"Әулие ата", "Қарлығаш өулие" деп атап кетті. Халық аузында
хатқа түспеген, жинала қоймаған Төле би мұралары әлі де жиі кездеседі.
1.
Егемен Қазақстан газеті. Қыркүйек 2013
2.
Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.»
ЖШС, 2010.
3.
Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп
жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова
А. – Алматы. “Алматы кітап баспасы”, 2009
4. Қалдыбаев М."Алматы
ақшамы" газеті. 16 қаңтар, 1991.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.