Қазақ
халқының салт-дәстүрлері
Той
малы
Той малы
(дәстүр). «Жүз жылқы той малына кетіпті» (М.Ж.Көпеев). Келін алуға келген
қадірлі құдалар ел дәстүр салты бойынша сән салтанатымен, жөн жосығымен келіп
түседі. Бұл жолдың кәде жоралары да көп болады. Соның ішінде ең басты кәдесінің
бірі осы топқа арнайы әкелген « той малы» деп аталатын жолды дәстүр. Бұған әр
құда өз дәулеті мен шамасына қарай жылқы немесе бірнеше қой әкеледі. Күйеудің
абырой, беделі осы кәдеге де байланысты болады. Бұған қымбат мата, бұйым,
жеміс, қант, шәй да қосылады. Әкелген мал арқылы құдалар қыз әкесінен, атасынан
немесе сол ауылдағы жолы үлкен ақсақалдан бата тілейді. Батадан кейін әлгі мал
сойылып, тойға жиналғандар одан ауыз тиеді. Той малы толымсыз болса қыз
жеңгелері құдалардың бетіне басады. Сондықтан да «той малының» мүшесі түгел әрі
семіз болуы қатты қадағаланады.
Дәмету
«Дәметкен
сары майдан кеудең құрсын» (халық өлеңі).
Дәметудің
әр түрі бар Ал ырымда жас келіншектердің дәметуінің жөні бөлек. Жас балалар мен
келіндер ата енелері қонақтан келсе, олардан тәтті дәмететтін әдеті бар.
Әсіресе, балалы жас келіндер дәметсе оның меселін қайтаруға болмайды. Өйткені,
дәметіп отырып ойындағысы болмаса оның емшегі ісіп кетеді. Бұл өмір шындығы. Ал
үлкен кісілер, аналар, әжелер жас келіншегі бар үйге дәметіп қалар деп қашанда
қалтасына дәм тұзын сала жүреді. Бұл әркім ескере жүретін ескіден келе жатқан
ырым.
Қалың
мал
«Қалың
мал» (дәстүр, кәде). «Мен ат тон айыбымен қалың мал қайтартпақшы болдым ғой»
(С.Көбеев). Құда түсу рәсімі келісілген соң дала заңы бойынша күеу жағы «қалың
мал» төлеуге тиіс. Бұл қазақ, қазақ болғалы бұлжымаған ежелгі дәстүр. Оның
мөлшері құдалардың дәрежесі мен дәулетіне байланысты екі жақ келісе отырып
шешеді. «Бұрынғы кедейлер арасындағы қалың мал мөлшері бес алты малмен тынса,
ірі байлар арасында екі жүз, бес жүз, мың жылқыға дейін жеткен. Би мен байлар,
хан мен төрелер арасында қалың мал үстіне «бес жақсы» деп аталатын бес түйеге
қосып бір «жетім қыз (күң), «аяқ жақсы» днп беретін үш түйеге қоса бір «еркек
жетім» (құл) бергендігі кейбір деректер арқылы белгілі. Қалың малдың «қырық
жеті», « отыз жетінің бүтіні», «отыз жеті», «отыз жетінің жартысы», «жақсылы
отыз жеті», « жиырма жеті», « он жеті», «домалақ қалың мал», «домалақ бата» сияқты
түрлері болған. Мұның сыртында той мал, сүт ақы, күйеу апаратын ілу, өлі тірі
апаратын, тағы басқа көптеген бағалы кәде, жоралар да болады. Бұған кеңес
үкіметі кезінде «қызды малға сату» деп қара күйе жағылып келді. Ал шындығында
қыздың жасауы «қалың мал» мөлшерінен кем болмаған. Демек, бұрынғы дала заңында
бұл ескерілген сияқты. Әрине «қалың мал» құдалардың дәулетіне байланысты
болған. Бұл істе әркім өз шама шарқына қарай белгілеген. Бұрынғы заманда «қалың
мал» байлық пен мырзалықтың дәрежесін әйгілейтін көріністің айғағы болғаны
шындық. ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде Кіші жүзде Байсақал мен Орта жүзде Сапақ
құда болған. Сонда Байсақалдың қызының «қалың малы» бес жүз жылқы болған. Үш
жүз жылқы қара малы, жүз жылқы үйге кіргізер, жүз жылқы той малына кетіпті
(М.Ж.Көпеев).
Күйеуаяқ
Күйеуаяқ
(ғұрып). Жігіт қалыңдығын алғаннан кейін әдеп бойынша енесін қошаметпен өз
үйіне апарып салады. Ата енесі күйеу баласына ірі мал атайды. Мұны «күйеуаяқ»
дейді.
Түйемұрындық
Түйемұрындық
(ғұрып). Ұзатылып жатқан келіншек көшінің жолында отырған ауылдың адамдары
(жастары, әйелдері) керуен атының ноқтасынан, не түйесінің бұйдасынан ұстап
тұрып сұрайтын кәдесі. Қыз анасы оларға кәдесін жасайды, кәде алған риза болып,
бақыт тілеп батасын беріп, жол болсын айтады.
Қыз
қашар
«Қыз
қашар» (дәстүр). «Былайша қыз қашар дәстүрін өткізетін үйді «болыс үй» дейтін
көрінеді». (Х.Арғынбаев). Күйеудің келуін «ұрын келу» десе, қыздың атастырылған
күйеуін көруі «қыз қашар» дейді. Бұл «ұрын тойы» өтетін күні болады. «Ұрын той»
жастар үшін көңілді, думанды тойлардың бірі. Бұған жас жеңгелер мен жастар
қатынасады. Күйеуден алынатын «қол ұстатар», «шаш сипатар», «қыз құшақтар»,
«арқа жатар», «көрпе қимылдатар» тағы сол сияқты кәделер осы жолы беріледі. Екі
жастың бірін бірі көріп, тілдесуі де осы тойда болады. Екеуі де бірін бірі
ұнатып, қалыңдық жігітке қыз белгісі орамалын және оның іні қарындастарына да
түрлі сыйлықтар береді.
Күйеу
ұрын барғаннан кейін құдалық бұзылатын болса қазақ заңында өте ауыр іс. Үлкен
дауға кетеді. Күйеу себепсіз бас тартса бұрынғы берілген мал қайтарылмайды және
айып салынады. Батаны қыз жағы бұзатын болса қалың мал толық қайтарылады әрі
айып төлейді.
Құйрық
бауыр
«Құйрық
бауыр» (салт). «Құйрық бауыр жедің бе, құда болдым дедің бе» (мәтел). Бұл
құдалық дәстүр рәсімі болғанмен ұлт салт дәстүрінде орны бөлек жай. Екі жақ
келісіп құда болған жағдайда оларға «құйрық бауыр» арнаулы сый әкеледі. Әкелуші
әйел «бауырдай жақын, құйрықтай тәтті болыңдар» деп тілек білдіреді. Одан
барлық құдалар ауыз тиеді. Құйрық бауыр қазақ дәстүрінде құда болудың заңды
белгісі құжат болып бекітілген.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.