Классный час «Тәуелсіздік нышандары.»

АБАЙ  МҰРАСЫНЫҢ  ТАНЫМДЫҚ – ТАҒЫЛЫМДЫҚ  МӘНІ

                                                                                                    Миражұлы Нұрболат  

                                                                                                   10 «А» сынып оқушысы

                                            Боровской облыстық санаторлық мектеп- интернаты

                                             Жетекшісі:               Есетова Алтыншаш Карабаевна

                                       Боровской облыстық санаторлық мектеп-интернатының                               

                                                                   қазақ  тілі  мен әдебиеті пәнінің мұғалімі.

 Абайды тану - жалпы қазақ әдебиетін тану тәрізді  ғылым.   Бұл ауқымды жұмысқа  тек  әдебиетшілер ғана емес , тарихшылар  мен  тілшілер, көркемөнер зерттеушілері мен педагогтар, тағы да осыларға жалғас әр саланың мамандары тарапынан үлестер қосып келеді.

   Абай мұрасы – адамды адам етіп тәрбиелеудің жан-жақты дамыған тұлға   қалыптастырудың қайнары. Абайдың  мұраларының  танымдық-тағылымдық мәнін  зерттеу- тың мәселе.

    Ұлылардың өмірі мен тағылымы арқылы ұрпағын тәрбиелеу - әсіресе қазақ халқында ежелден–ақ келе жатқан үрдіс. Бұл жерде сөз өнерінің атқарған орны ерекше болған. Ұлтымыздың осы бір жақсы әдет-салты бүгінгі тәрбие үрдісінде тиімді екені даусыз мәселе. Адамзат ақыл-ойы, ақындығының ірі тұлғасы Абай тағылымы білімнің де, тәрбиенің де қайнар бұлағы екені түсінікті. Ұлы дананың қай шығармасын алмайық, оның алтын қазығы – Адам. Ол нағыз Адам, Толық Адам қандай болу керек деген сұраққа жауап іздейді, әрі оған жауап береді. Мысалы, «Атымды Адам қойған соң қайтып надан болайын», «Адамды сүй, алланың хикметін сез, не қызық бар өмірде одан басқа» - дейді. «Адамды сүюден басқа қызық жоқ» деген пікірінде қазір көп айтылып жүрген гуманды педагогика ұстанымдары жатыр. Осы жерде жас ұрпақты тәрбиелеу ісі ең алдымен, оларды адамды сүюге баулудан басталуы керек деген тұжырым шығады. Абай мұрасы, тағылымының өміршеңдігін бүгінгі тәрбие үрдісінің алдында тұрған мақсаттар мен міндеттер арқылы дәлелдеуге болады.

  Тақырыптың  өзектілігі:  Абай тағылымы арқылы жүргізілетін тәрбие өзі үзбей жырлаған «Адам» айналасынан бастау алуы керек. «Адам кім?», «Мен-адаммын», «Абай және Адам», деген тақырыптар жас өскіннің адамға деген құрметі мен түсінігін қалыптастыруға ықпал етеді. Алдына бала келген күннен – ақ, ойлы ұстаз білім мен тәрбие үрдісін олардың өзін Адам ретінде түсінуі мен оған деген мақтан сезімін қалыптастырудан бастағаны жөн. Ұрпақты Абай үлгісінде тәрбиелеу – ізгілікке, имандылыққа, адамдыққа, биік адамгершілікке бастайтын жол. Оны жүзеге асыру мақсатында таңдап алған ғылыми жұмыстың  қажеттілігі маңызды , аса өзекті деп санаймыз.

 Зерттеу нысаны: Абай Құнанбаевтың мәдени мұралары. Абайдың Толық адам туралы өлеңдері.

 Мақсаты: Хакім Абай мұрасындағы имандылық идеяларына тарихи- танымдық талдау жасау. Ұлы ақын мұрасы арқылы, оның Толық адам туралы тағылымы негізінде оқушыларға Адамды сүю, оны құрметтеу, биік адамгершілік, елжандылық, имандылық, ізгілікті үлгі ету. Соның негізінде олардың жан-жақты дамыған тұлға болып қалыптасуына түрткі жасау. Өзін-өзі тануларына, бір-бірін тәрбиелеуге ықпал ету, тәлімдік мүмкіндік туғызу.Осы  мақсаттарға жету үшін мынадай нақты міндеттерді жүзеге  белігілеп отырмын.

Міндеттері: * Абай мұрасындағы рухани- имандылық тәрбиесінің негізгі мазмұны мен қағидаттарын анықтау;

* Жас ұрпаққа Абай мұрасындағы рухани- имандылық тәлім- тәрбие беру жолдары мен мүмкіндіктерін анықтау.

* Оқушыларды Абай шығармашылығымен, соның ішінде Толық адам туралы  ұстанымдарымен таныстыру.

* Абайтанушыларды таныта  отырып, Абай әлеміне бойлау, оқу, талдау.

* Толық Адамның негізгі қасиеттерін  диагностика арқылы саралау.

 Жұмыстың ғылыми жаңалығы:

* Абайдың Толық Адам туралы өлеңдерінің бүгінгі таңда оқу- тәрбие үрдісінде тиімді пайдалану.

*Оқу- тәрбие үрдісінде Абай мұрасын, соның ішінде оның Толық Адам туралы танымдық мәнін  ұғындыру.

 Абай тағылымы арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттеріне әсер ету, оларды жан-жақты дамыту.    

Жұмыстың зерттеу әдістері: Абайдың Толық Адам туралы өлеңдерін, Абайтанушы ғалымдардың  еңбектерін оқып, талдау, пікір жинақтау.

-пайымдау, байқау

-талдау, саралау, қорытындылау

Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:

Жалпы орта білім беретін  мектептерде  қазақ әдебиетін  тереңдетіп оқытатын сыныптарда  қосымша  материал ретінде пайдалануға болады.

Күтілетін нәтиже:  (ғылыми болжау)

Егер Абайдың Толық Адам туралы өлеңдерін, негізгі ұстанымдарын оқушылар толық, жете түсініп меңгергенде, тәрбие үрдісінде белсене қатысқанда төмендегідей нәтижеге қол жеткізуге болады:

-Абай туралы, оның асыл қазынасы туралы білімдері толығады.

-Білім сапалары артады.

-Поэзияны сүйетін, эстетикалық сезімдері, дүниетанымдары жетілген тұлғалық қасиеттері дамиды.

-Адамды құрметтеу, оны бағалау сезімдері артады.

-Толық адамды үлгі тұтады, оған ұқсағылары келеді, алдарына мақсат қояды.

-Ұлтжандылық, Отансүйгіштік сезімдері қалыптасады. Азаматтық позициялары беки түседі.

-Адамзат баласын құрметтеу, ізгілік пен имандылықты өмірінің мақсаты ете білетін әділ, «халық» деп соққан жүрегі бар жан-жақты тұлға қалыптастыруға қол жеткізуге болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н. Назарбаев «Абай и наше время». Абай, наследники на перепутье»   

   Аламты, 1995г.

2. М. Әуезов. Абай Құнанбаев. Алматы: Санат 1995ж.

3. Е. И. Григорьев. «Прометей великой степи».Усть-Каменогорск, 2005 год.

4. Қ. Бітібаева. Абай шығармашыларын оқыту. Алматы: Атамұра, 2003.

5. Құдайбергенова К.С. Құзырлылық табиғаты – тұлғаның өздік дамуында.  А, 2006ж.

6 Б. Майтанов. Абай. Тарих,тұлға, уақыт. Алматы: «Аруна» баспасы.2010.92 бет. « Шығыстың ұлылары. » топтамасы.

 Абай (1845- 1904 ) - ақын, жазушы, қоғам қайраткері,қазіргі қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай адамның адамдық қасиеті  еңбекте, ғылым – білім үйренуде, адамгершілік мінез -құлықта деп ұқты.  Ол  елін еңбекке,  өнерге үндеді,  мінез –құлықтағы ұнамсыз көріністерге  қарсы күресті.

   Атамыз  өзі армандаған  толық адамдыққа  жеткізетін ең басты қасиетке әділетті жатқызады. Ақынның тікелей басшылығымен жазылған «Қарамола Ережесінің » заңдық, әділеттілік бағасымен қоса, жас жеткіншекке азаматтық- құқықтық тәрбие беру ісінде тәлімдік  мәні зор төлқұжат болып табылады. Оның жеке тұлғаны демократиялық, құқықтық мемлекеттің белсенді де саналы мүшесі етіп тәрбиелеуге қатысты үлесі зор.

  Бүгінгі таңда, біріншіден,  Абай шығармаларын тұтас алғанда толыққанды оқыту мен пайымдауды  қоғамдық тұрғыдан қажет етсе, екіншіден , Абайдың тәрбие мен оқыту саласындағы көзқарастары мен пікірлері  жас ұрпаққа оқыту дәрежесінің жеткіліксіздігі айқын сезіледі.  Осы қайшылықтарды ескере отырып, Абай атамыздың әлі де ашылмаған қырларын таныту ісі зерттеу мәселесін айқындап, «Абай  мұрасының танымдық – тағылымдық мәні» атты тақырыпты таңдауыма  себеп болды.

       Абай мұрасының  рухани- тәрбиелік тағылымдарына қатысты зерттеулер 20- жылдардағы саяси қуғынға ұшыраған қазақ зиялыларының  Ж .Аймауытов, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, сондай- ақ тың көзқарастар абайтанушылар – М. Әуезов, К.Бейсенбиев, С.Байжанов, Ғ.Есім,  М.Мырзахметұлы,  Б.Сапарұлының еңбектерінде кездеседі.

      Абайдың зерттеу  нысанасы-  адам. Ол «Толық адам» ұғымын талдай келіп, оның мәні үш сипатты ( ғылым, рақым, әділет) болуға талаптану деп көрсеткен. Осы хакім Абай көтерген  «Толық адам» қағидатының ұлттық педагогикада «Сегіз қырлы, бір сырлы» ұрпақ тәрбиесінің қағидатымен үндесетінін байқауға болады.

     Біз оның  шығармаларын  үш жүйеге бөліп қарастырамыз : бірі- өз жанынан шығарған  төл өлеңдері; екіншісі- қара сөздері (немесе ғақлиялары ) деп аталатын прозасы; үшіншісі- өзге тілдерден , әсіресе, орысшадан аударған өлеңдері.

      Абайдың ақындық еңбектері үш түрлі жолмен таралған. Таратып айтатын болсақ, біріншіден,- баспа арқылы, екіншісі- халық арсында ауызша жатталып, әнмен таралуы болса, үшіншісі- қолжазба түрінде таралуы.

 Оның өскен ортасы мен шығармашылығын жүйелеп, тұңғыш рет бір ізге салған Абайтанудың іргесін  қалаушы - Әлихан Бөкейханов.

    Абай өмірінің шығармашылық жолын бір жүйеге негіздеп, Абай туралы деректерді Әлиханға жинақтап берген – Кәкітай Ысқақов. Абайтану ғылымының басталуына Михаэлес, Гросс сияқты достарының септігі тиген.

     Абайдың өмірі мен еңбектері жайлы 1936 жылы (В.П.Семенов- Тяншаньский редакциясы, ХVтом.Қазақ өлкесі)» Россия біздің Отанымыздың толық жағрияфиялық сипаты» атты мақаласы, 1909 жылы «Сібір және жер аударылғандар» атты шығармасында Джордж Кеннанның ескерткіш таныстырулары берілді. 1907 жылы Географиялық қоғамның жинағында Абайдың суреті тұңғыш рет басылып шығады. 1909 жылы Петербургтың Борогонский баспаханасында Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын шығарады. Онда ақынның өмірбаяны, өлеңдері реттеліп беріледі.

  1807 жылы Абайдың «Жаз» өлеңі  Омбыда шығатын «Дала уәлаяты» газетіне басылады. 1909 жылы Кәкітайдан соң Зейнел Ғабиден Әл Жауһари Олескау Абайдың бірнеше өлеңдерін өзінің  «насихат қазақия»  атты жинағына кіргізеді.

    Абай ақындық жолға бет  бұрғандығы алғашқы шығармаларын орыс мәдениеті  мен білімнің маңызын насихаттауға арнады.  Оның 1885 жылы жазған «Жасымда  ғылым бар деп ескермедім»өлеңі бұл тақырыптағы тұңғыш шығармасы болуымен қатар , ақынның сөз өнері жолындағы жаңа ізденісі де болып табылады.

    1887 жылы жазған «Қансонарда бүркітші шығады аңға» , Лермонтовтан»Бородино»өлеңдері шын мәніндегі поэзиялық туындылар. 1986 жылы «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» өлеңдері дәуірдің , ортаның шындығын дәл беретін туындылар.

    Абайдың халыққа танылуы баспа жүзінде ғана емес, көп өлеңдері әнші- ақындардың, жастардың жаттап алып, айта жүруінен ауызша таралды.

 Олар арнайы келіп, арнайы жаттап, әнге салып өз ауылдарына , елдеріне үлгі есебінде таратып жүрген Көкшетаудан келген атақты Біржан, Әсет, Жаяу Мұса, Естай, Шашубай, Ажар, Зейнеп, Сара, Қуандықтар.

  Әнші- ақындар қалың ел жиналатын жәрмеңкелерде, базарларда, астарда, шілдеханаларда, тойларда Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы  айта жүрген. 

    Абайдың он төрт жасынан бастап сықақ өлеңдер шығара бастағаны бәрімізге мәлім. Оның сатиралық өлеңдерін де жастар тез жаттап,  елдің түкпір- түкпіріне таратып отырған.

   Абай қазақ тіліне «Евгений Онегинді» аударып, өзі әнін шығарған.

    «Татьянаның  хаты» халық аузында үлкен сүйіспеншілікке бөленді. 1889 жылы Кенен болысының әнші қазағы Әділхан скрипкаға қосып орындаған. Сонымен бірге Лермонтовтан аударған өлеңдерін де әнге қосып айтып берген.

    Абай мұрасының зерттелу кезеңдері.

1-                Кезеңі 1889 жылдан басталып, 1934 жылмен аяқталады.

2-                Кезеңі 1934 жыл мен 1961 жыл аралығындағы абайтанудың Мұхтар Әуезов бастаған соны танымдарының заманымен  аяқталады.

3-                Кезеңі  1961 жылдан кейінгі Абай мұрасын тереңдей танып зерттеу дәуірімен жалғасады.

     « Қазақ» газеті Абайдың қайтыс болуына он жыл толуына орай қазақ елінің ұлы ақыны Абайдың өмірі мен ақындық өнерін таныту мақсатында ертерек қамданып, арнайы мақалалар жариялауды қолға алды. Газеттің редакторы Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны » деген мақаласының жариялануы абайтану тарихына елеулі рухани құбылыс ретінде қабылданды.

 Абай мұрасын орыс тілінде танытып бағалауда Ә.Бөкейханов пен ағайынды Белослюдовтар, әсіресе С.Сәдуақасов тарапынан жарияланған мақалалардың абайтану тарихында өзіндік орны бар, болашақ зерттеу жұмыстарына бағыт- бағдар берерлік өзіндік танымымен ерекшеленетін еңбектер.

  Сұлтанмахмұт Торайғыров – Абай дәстүрін шығармашылықпен дамыта  түсірушілердің көрнектісі, әрі ақын мұрасының әлеуметтік тамырын тереңірек танығандардың бірі.Ол Абайдың жаңа бағыттағы қазақ әдебиетінің негізін салып, классикалық дәрежеге көтерген еңбегін жете түсінді.

    Абайтану.

  Жиырмасыншы жылдардың басында Абай шығармаларын жариялау қолға алынды. Қазақстан Оқу комиссариаты Абай шығармаларының толық жинағын құрастырып басып шығаруды ресми түрде ақын Бернияз Күлекеевке тапсырды. Абай өмірбаяны мен шығармалары «Еңбекші қазақ»,»Ақжол», «Степная правда» газеттеріне жарияланды. Қазақ қаласында 1922 жылы Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын (1909) қайтадан басып шығарды. Дәл осы жылы Ташкент қаласында Абайдың өлеңдер жинағы да осы қалыпта басылым көрді. Абайтану тарихында С.Мқұқановтың Абай жөнінде жазылған тұңғыш «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» деген сын мақаласынан бастап ұлы ақын мұрасын танып бағалау, таныту жолындағы ой – пікірлер Абай мұрасын таза халықтың таным тұрғысынан танып бағалауда Ғ.Сағди , І Жансүгіров , Б. Кенжебаев  т б болды. Абай мұрасын танып бағалауда 20-жылдардың басы мен 30- жылдардың аяғында саяси- әлеуметтік жжағдайға байланысты туындаған , әрі айқын көрініс берген үш түрлі бағытты байқаймыз:

1.                 Тұрпайы социологиялық танымдағы ағым;

2.                 Абай мұрасын тіршілік (формалистік ) тұрғыдан танып бағалау әрекеті;

3.                 Абай мұрасын тануда компаративистік таным тұрғысынан бағалау.

     М.Әуезов ұзақ жылдар бойы Абайдың әдеби мұрасы туралы үздіксіз ізденудегі әрекетін бір- бірімен іштей байланысты 4 салаға бөле қарауға келеді.

a)                 Абай шығармаларын жинауы текстологиялық жағынан сұрыптауы, жариялауы туралы еңбектері.

b)                Абай  өмірбаянын  қайта жазып, қызметі мен дәуірі ,заманы жайында деректер жинап , естеліктер жаздырып, жоғалуға айналған өлең жолдарын қалпына келтірумен айналысуы.

c)                 Абай өмірі мен шығармалары туралы арнайы зерттеу жұмысын жүргізуі.

d)                Жоғары үш саланың негізінде Абай мұрасын ақын туралы көркем шығармалар жазу арқылы танытуы.

   Қазақстан тәуелсіздік алған жылдардан бастап абайтану саласында жазылған зерттеу еңбектерінің бағыт- бағдары да өзгеріп, ғылыми тұрғыда ұлттық таным негізі шешуші орынға шыға бастады. Мысал ретінде атап өтер болсақ, А Машановтың «Әл- Фараби және Абай»,Ғ.Есімовтың «Хакім Абай», М Орынбековтың « Абайдың философиялық көзқарасы », М.Мырзахметовтың «Абайдың адамгершілік мұраттары» (1994) деп аталатын   еңбектері Абайдың дұние танымы туралы күрделі мәселлерді шығыстан ажыратпай қазақтың ұлттық философиясы негізінде қарастыру арқылы  абайтану саласында жаңа бағыт- бағдарды ұсынып отыр.   Абай шығармаларын көшірген Бикейұлы Мүрсеиіттің үш қолжазбасы бар.

Оның 1905 жылы жазылған дәптері 232 беттен тұрса, ал 1910 жылы жазылған дәптері 204 беттен тұрған. Осы қолжазбалар (1905- 1910 ) Қазақ ССР Ғылым академиясында сақтаулы.  М Әуезовтың  кітапханасында 1907 жылы жазылған қолжазбасы сақталған.Көшірменің үшеуі де араб емлесімен жазылған.Мүрсейт Бикеұлы Абай өлеңдерін оқитын жастарға , қарттарға кітап етіп көшіргендерін сатып,кейде арнайы тапсырған кісілердің  айтуы бойынша Абайдың қара сөздерін көшіріп берген.Сонымен қатар,Абайдың шәкірттері Көкбай, Ақылбай, Мағауиялардың  шығарған  поэмаларын да қосып көшірген. Абайдың өз қолымен жазылған нұсқалары жоғалып кеткен, сондықтан Мүрсейттің қолжазбаларын нақтылы жазба дерек есебінде пайдаланып келеміз.

   Абай шығармаларының ішінде тәлімдік- тәрбиелік мәні зор өлеңі- «Дүние де өзі, мал да өзі ».

 Абай поэзиясының көкейкесті мәселесі  1885 жылы жазған «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» өлеңінде анық көрінеді.  Бұл - санаға ойтүрткі салар нақыл, өсиет, тағылым айту тақырыбындағы тұңғыш шығармасы болуымен қатар ақынның  сөз өнері  жолындағы жаңа ізденісін де танытады. Абай мұнда, ең алдымен, жаңа үлгідегі ақынға керек ғылым жайын сөз етеді. Ғылым- білімді кезінде зерттей алмағанына өкініш білдіреді. Өз қателігін балаларын оқытумен түзеуге бет алғанын айтады.

  1886 жылы Абай «Ғылым таппай мақтанба!», «Интернатта оқып жүр» деген өлеңдер жазды. Мұның алғашқысы ұстаз ақынның кейінгі ұрпаққа өсиеті түрінде жазылған .

Бүкіл өлең бойына Абай «ғылым» деген сөзді қайталап айта отырып, адам бойындағы қазынаның үлкені және әрбір жігерлі жастың талпынатын арманы – ғалым болу керектігін түсіндіреді. Білімнің адам үшін таусылмас кені,бақытқа бөлер дәуірдің ұл- қыздарына  сенім мен үміт қоса үн тастайды.

Өзі билеуші тап ортасынан шықса да, тарихи дамудың беталысы мен қоғамдық  шындықты түсінген ол еңбекші шаруаға шындап бет бұрғанын байқатады. Оларды «елім», «жұртым», «халқым» деп, дос тұта сөйлейді.

Бас- басына би болған өңкей қиқым,

 Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын?- деп , ол ел ішіндегі адамгершілік жағынан да , мінез- құлық жағынан да татымсыз топты бөліп көрсетеді.

  Халқының келешегін ойлап егілген, сол үшін ұнамсыздықты аямай сынау арқылы түзетуді ойлаған Абайдың жас ұрпаққа айтар ақылы да, уағызы да аз болмаған. Соның бірі-достық мәселесі. «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» өлеңінде ол тіршілікте өзі көрген , халық тәжірибесі танытқан шындықты айта отырып, жастарды шын адамгершілік жолыга , қиянатсыз, адал достыққы үгіттейді. Оларды жалған татулық, бояма мінезден сақтандырады.

  Қазіргі кезде  қазақ мемлекетінің дүниеге келуі , оның орнығуы  мен дамуы туралы бір негізді ортақ ғылыми көзқарас бар. Ал қазақтың ұлт ретінде пайда болуы,қалыптасуы жайында айқын дерек жоқ. Мұны әркім әр түрлі түсіндіреді. Әрбір ғалым өз пікірін , өз көзқарасын ұсынып , өзінше пайымдайды.

 Бұл мәселе кемел ойдың кемеңгері Абайға да ой салған.Абай ел тарихына , тұрмыс салтына , әдет-машығына ерекше сын көзбен қараған. Сонымен бірге өз ұлтының  арғы-бергі өмірін , түп тамырын танып білуді парыз санаған. Сондықтан да ол халықымыздың тарихына байланысты ғалым ретінде мақала жазып қалдырған.Оның бұл мақаласы – «Біраз сөз қазақтың түбі  қайдан шыұұаны туралы » деп аталатын «Қырық алтыншы қара сөзі». Бұл еңбектен Абайдың араб, парсы, қытай, орыс тілдерін де жазылған әдебиеттерді терең оқып, зерттегенін , қазақтың шығу тегіне қатысты тарихи деректерді пайдаланғанын анық байқауға болады.

Абай халқымыздың шығу тегін қарастырған осы мақаласында ислам дініне байланысты деректерді де ұсынған.

Сонымен ұлы бабамыздың шығармаларының танымдық- тәрбиелік мәніне орай былайша топтастыруға болады:

1 « Қалың елім,қазағым,қайран жұртым» , «Интернатта оқып жүр», «Ғылым таппай мақтанба» өлеңдерінде, « Бірінші қара сөзінде » білім- ғылымға қатысты ақыл- ой тәрбиесі айтылады.

2 «Қартайдық, қайғы ойладық ұйқы сергек», «Қартайдық, қайрат қайтты , ұлғайды арман », «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат», «Өлең- сөздің патшасы, сөз сарасы.», «Адамның кейбір кездері» ,7.13.17.19 қара сөздерінде адамгершілік тәрбиесі сипатталған.

3 «Жүргеім нені сезесің?», «Не іздейсің   көңілім, не іздейсің ?», «Жүрегім,ойбай, соқпа, енді», «Көзімнің қарасы», «Сегіз аяқ» өлеңдерінде  эстетикалық тәрбие жайлы айтылған.

4 « Сабырсыз, арсыз, еріншек  », «Шегіртке мен құмырсқа », «Желсіз түнде жарық ай», «Күз», «Жаз», «Жазғытұры» , «Қыс» өлеңдерінде еңбек, экология тәрбиелері көрінеді.

5 «Тұтқындағы батыр», «Туғызатын ата- ана жоқ», «Адамның кейбір кездері» , «Кешегі Оспан ағасы », «Кешегі өткен ер Әбіш», «Ата- анаға көз қуаныш» өлеңдерінде  отбасы тәрбиесі  сипатталған.

Қорыта келгенде, Абай шығармашылығы уақыт озған сайын дәуір талабына сай әр қырынан өсіп, өркендеп отыратын асыл мұра болып ұрпақтар санасында орын алады.  «Соқтықпалы, соқпақсыз» заманда өскен , «Атаның баласы емес, адамның баласы болуды» уағыздайтын ғұламахәкім «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым» деп толғанады. Оның ойынша, адамзатты, әділетті сүю- толық тұлғаға тән басты кісілік қасиет екенін түсіндіреді. Адамды сүйіп, құрметтеуге үндеген  кемеңгер ақын поэзиясы түпкі негізі- адам, Толық адам.  Абай арманындағы Толық адам өнерлі ,білімді, еңбекқор, адал, әділ , жылы жүректі , ыстық қайраттыы , ғылым жолына түскен іздемпаз болуы керек. Ал махаббатпен сүю, адамды сүю, Алланы сүю, әділетті сүю- Абай шығармаларының биік мұраты.

                                 Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н. Назарбаев «Абай и наше время». Абай, наследники на перепутье»   

   Аламты, 1995г.

2. М. Әуезов. Абай Құнанбаев. Алматы: Санат 1995ж.

3. Е. И. Григорьев. «Прометей великой степи».Усть-Каменогорск, 2005 год.

4. Қ. Бітібаева. Абай шығармашыларын оқыту. Алматы: Атамұра, 2003.

5. Құдайбергенова К.С. Құзырлылық табиғаты – тұлғаның өздік дамуында.  А, 2006ж.

6 Б. Майтанов. Абай. Тарих,тұлға, уақыт. Алматы: «Аруна» баспасы.2010.92 бет. « Шығыстың ұлылары. » топтамасы.