Девиантты мінез-құлықты балалар және олармен жүргізілетін педагогикалық тәрбие жұмыстары

«Головацкий атындағы орта мектеп мектепке дейінгі шағын орталығымен» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Девиантты мінез-құлықты балалар және олармен жүргізілетін педагогикалық тәрбие жұмыстары

К.Абулкасынова

Біздің әрқайсымыз күн сайын әр түрлі әлеуметтік жағымсыз мінез - құлықтың пайда болуымен кездесеміз: агрессия, қатыгездік, зиянды әдеттер, заңға қарсы іс әрекеттер және т.б. Сонда бірталай сұрақ туындайды. Осындай мінез- құлықтың себебі қандай? Адамың өзіне және маңындағыларға да зиян тигізуіне не апарады? Девианты мінез құлық-қоғамда ресми дәстүрлі қалыптасқан заңға және нормаларға сәйкеспейтін мінез-құлық. Девианттық мінез-құлық ішкілікке салыну, қараусыз қалу, нашақорлық, кәмелетке толмағандар арасында қылмыстар және басқада формаларда көрінеді. Девиантық мінез- құлық психологтарды, дәрігерлерді, құқық қорғау органдарының қызметкерлерін, социология, философия мамандарын ойлантпай қоймайды

-девиантты мінез- құлық деген не;
- девиантты мінез-құлық балалармен алдын алу жұмысын ұйымдастыруында комиссияның ролі;
- девиантты мінез-құлықты жасөспірімдердің психологиялық проблемасы;
-тәрбиеге қиын бағынатын жасөспірімдердің психологиялық және биологиялық факторлары, сонымен қатар әр түрлі ауруларға тап болған балалар мінез-құлқының бұзулуы;
- жасөспірімдердің өмірінде девианттық құбылыстары;
- кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы мінез-құлық;
-жалпы білім беретін мектептерде девиантты мінез-құлқы жасөспіріммен жұмыс ұйымдастырылуы;

Жалпы білім беретін мектептерде девиантты мінез-құлқы балалармен алдын алу жұмысты өткізту үшін мүдделі мемлекеттік органдарға және . Ұлы бабамыз Абай жастарды оқу білімге шақыра отырып, адамгершілік қасиеттерде игеруге меңзейді. Абай өзінің ең басты міндетті - халыққа қызмет ету деп, жастардың еліне, халқына зор махаббатпен қарауды талап етеді. Қандай жақсы мінез не келіссіз қылық туралы айтсақ та, соның арғы жағында нақты адам бар екенін ұмытпаумыз керек. Жамандық немесе жақсылық дегеніміз дерексіз нәрселер емес. Адам жақсыны да, жаманды да көріп соларды салыстыру арқылы тұжырым жасайды. Ащыны білмеген тәттіні білмейтіні, қараңғыны көрмеген - жарық сәуленің қасиетін сезінбейтіні сияқты, біздің өмірдегі құбылыстарға адам бойындағы қасиеттерге беретін бағамыз, көзқарасымыз біздің өмірден түйген әсеріміздің жемісі.

Қазіргі таңда қоғамызда жыл өткен сайын қылмыс жасаушылардың жасы жасарып, нашақорлық, тәртіпсіздік, девиантты тәртіптегі балалар саны өсіп отыр.Кейбір балалардың мінез құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері және қалыпты нормадан ауытқуы, заң бұзушылық арқылы көңіл аударту, алынған ақыл мен міндеттерді орындамау, қоғам мен мектеп, сол сияқты мектептегі талаптарды тыңдамау салдарынан туындайтын іс - әрекеттерді «девиант»деп айтамыз. Бұл тәртіп бұзу, адамгершілік мінез құлықты сақтамау және заң нормаларына бағынбаудан келіп туындататын жасөспірімдер.Девиантты мінез - құлқы балаларға тәртіпсіздік, әлеуметтік тәрбиеге қарсы, заңға қарама - қайшы, теріс іс - әрекеттерді бойына сіңірген балаларды жатқызу болады. Олар өмірдің ащысын көп көрген, отбасы жылуы болмауынан ұшырасады. Бұл балалардың дамуында кідіріс болады, тіпті физикалық және психикалық аурулар симптомының пайда болуына әкеліп соқтырады. Соның салдары денсаулықтың төмендеуіне себеп болады, сондықтан да оларды тек педагогтар емес, дәрігерлерде бақылау керек.
Басты жеке тұлғаның дамуы, тәрбие ошағы және жан - жақты әлеуметтік тәрбиенің дұрыс жолға қойылмауынан әкеліп соғады.
Баланың 13 - 15 жастағы іс - әрекетіне оның жыныстық дамуына да әсер етеді. Ертең жыныстық дамыған эмоционалдық көңіл - күйдің бұзылуы, кейбір тәртіп бұзушылық болып тұрады. Кеш жыныстық дамуы балаға қалай әсер етеді? Ол болбыр, шашыраңқы, өз - өзіне сенімсіз, әрі ортаға бейімдеуі қиындық тудырады.«Қиын» балалардың мінез құлықтары: сенімсіздік, көңіл күйі бір қалыпты емес, ашуланшақ, болып келеді. Өзіне назар аудару үшін өзінің «батырлығын» көрсетіп, басқалардың көңілін өздеріне аударады.психикалық дамудың үйлеспеушілігі адам дамуының қарама-қайшылығы, тұрақсыздығы оқу мотивінің үйлеспеу і әлеуметтік мәдениетінің төмендігі оқу үлгерімнің төмендігі мінез-құлқының ортаға сәйкессіздігі мектепте қобалжу «мен» бейнесінің бұзылуы талап деңгейініңсәйкессіздігіқажеттіліккеқанағаттанбауыДевианттыбалалардың мінезінекіге бөліп қарауға болады.
Жоғарғы жастағы жасөспірімдер мінез - құлқы өз бетінше өмір сүруге, өзі шешім қабылдау, өмірге көз қарасы, қызығушылығы өзгереді. Олар өзінен үлкен адамдардың ақылын тыңдаудан бас тартады.Жасөспірім тәртібінің өзін бірнеше топқа бөліп қарауға болады.
1. Делинквенттік тәртіп:
Олардың іс - әрекеті ұсақ-түйек бұзушылықпен шектеледі:
сабаққа қатыспау, әлеуметтік тәртіпке қарсы ұйымдармен тығыз қарым - қатынаста болуы.
Бұзақылық, мазақтау, өзінен әлсіз адамдарды қорқыту арқылы ақша талап ету жолдарымен тікелей байланыста. Мұның бәрі әлеуметтік тәрбиенің дұрыс жолға қойылмауынан туындайды.
Олар 30 - 80 % толық емес отбасы, 70% жасөспірімдердің күрделі мінез - құлықтың ауытқуы.

2. Маскүнемдікпен нашақорлыққа ерте салынуы.Жас жеткіншектердің отбасынан үлкендердің ішімдікке салынуы, баланы нашақорлыққа апаратын басты себебі.
Топтық ұйымдарда ересек боп көрінуі, соған қызығушылық арттыру, ойлау қабілетінің өзгертуі.
Жасөспірім нашаны көңіл - күйінің көтеріңкі болуы үшін қолданады, кейін өзіне толық сенімді болуы үшін қабылдайды.
3. Гиперкинетикалық іс - әрекет бұзылуы
Бір істі аяғына жеткізбей, табандылық көрсетпеуі, қандай іс болмасын аяғына дейін жеткізбей тастап кетуі, жауапкершіліксіз қарауы болып табылады. Бұл балалар ақыл - ойы төмен, теріс қылықтарға бейім, үнемі түрлі жағдайға түсіп қалып жауапкершіліктен бас тартады. Үлкендермен қарым - қатынаста ара қашықта, өзін - өзі бағалауы төмен.
4. Отбасындағы тәртіп шектелуі
Ол әлеуметтік тәртіп бұзушылық немесе теріс қылықтар(қарсыласу, дөрекілік) үй ішінде және тума - туыс арасында көрсететін бұрыс іс әрекеттер.

5.Әлеуметсіздік тәртіптің бұзылуы

Әлеуметтік норманы бұзушылық немесе мінез - құлықтағы ауытқулар, қарым - қатынастың бұзылуы, ортадағы балалармен қарым - қатынас жасай алмауы мінезделеді: көбіне ол жалғыз боп келеді. Эмоционалдық көңіл - күйдің бұзылуы мүмкін. Типтік тәртіпке, төбелеске құмар, бұзақылық, ақша талап ету, ұрып - соғу, үлкенің тілін алмау, өзін - өзі ұстай алмауы, өртеу, қылмыстарын жатқызуға болады. Бір қатар ғалымдардың пайымдауынша, девиация дегеніміз – қалып пен ауытқушылықтың арасындағы шек, қалыптың ең шеткі нұсқасы. Девианттылықты қалып туралы білімге сүйене отырып қана анықтауға болады. Медицинадағы қалып – бұл нағыз дені сау адам; педагогиккада – барлық пәндер бойынша оқу үлгерімі жақсы оқушы; әлеуметтік өмірде – қылмыстың болмауы. Бұл идеалды қалыптар (нормалар). Алайда үйлесімді норма әр түрлі жастағы адамдар психологиясының тұрақты айырмашылықтарын, олардың өмірлерінің анағұрлым мәнді және бағалы жақтарын көрсетпейді. Сәйкесінше, норманы шектеу және девиация барысында бағдар ретінде қолданылатын, жеке тұлға уақытының және тұрғылықты орнының ерекшеліктерін ескеретіндей, оның жас мөлшерлік нұсқалары да болуы тиіс. Жас мөлшерлік мінез-құлықтық норманы бағалау үрдісінде белгілі бір жастағы адамға тән коммуникативті стиль; еріктік сипаттамалар; интеллектуалдық, эмоционалдық және психомоторлық ерекшеліктер; жазбаша және ауызша тіл стильдері сияқты іс-әрекеттердің түрлі стильдерін талдаған жөн. Сондықтан девиант деп, «жай бір мәрте және кездейсоқ мінез-құлықтық нормадан ауытқып кеткен жасөспірімді емес, тұрақты түрде девианттық мінез-құлық танытатын», әлеуметтік-теріс сипаттағы жасөспірімді атаған жөн. Белгілі бір қосымша түсініктермен қатар, девианттарға дарынды жастар санатын да жатқызуға болады, өйткені біріншісі де, екіншісі де өз құрбылары арасынан шынайы өмірде де, білім беру мекемелерінде де айқын ерекшеленеді.

Маңызды факторлар:

• оқушының жеке-даралығын, оның өткені мен қажеттіліктерін түсіну жән

құрметтеу;

• оқушы өз ойын білдіре алатын қауіпсіз әрі бейтарап орта/жағдай қалыптастыру;

• оқушылардың көзқарастарын, пікірлері мен қиындықтарын күрделі талқылау;

• оқушылар мен ересектер арасындағы ашық қарым-қатынас арналары;

• ересектер мен оқушылар арасындағы үнемі қолдауда болатын байланыс және

эмоционалдық әрі оқу мәселелері бойынша тұрақты қолдау көрсету ұсынысы;

• ересектер мен оқушылар арасындағы кері байланыстың тұрақты қолданыста бола-тын тізбегі;

• мұғалімдер/қызметкерлер мен оқушыларға бірлескен іс-шараларға қатысу

мүмкіндігін ұсыну;

• оқытушылар құрамынан басқа ересектер желісіне енуді кеңейту (арнайы және

қалған қызметкерлер);

• мектептегі топтық жұмысты насихаттау, оқушылардың нақты қажеттіліктерін

талқылау үшін оқытушылар мен басқа қызметкерлердің тұрақты кездесулерін

ұйымдастыру;

• мектеп күтетін (ғылыми және мінез-құлықтық) және мектеп қамқорлығының

нақты тұжырымдамасы.

Тәлімгерлерді көбінесе сенімді кеңесшілер деп атайды. Жағдай мен ресурстарға

байланысты тәлімгерлер мектеп қызметкерлерінен, жастардан немесе қоғамның

басқа мүшелерінен жинақталады.

6.5 Оқушыларға қолдау көрсету

Мектепке бармайтын балаларды және оқумен қамтылмай қалған балаларды анықтау және барлық әдебиет көздерінде бұл мектептен шығарылудың алдын алу қажет

Сонымен болашақ жастардікі. Өйткені олар XXI ғасырда өркениетті Қазақстанда өмір сүреді. Бұл ғасырда нағыз азамат рухани нәр алатын қоғамда, бұрын - соңды болмаған жаңа жүйеде қалыптасады. Сөз жоқ, жеке тұлға адамның рухани санасы оянады. ХХІ ғасыр адамзат тарихындағы ерекше дәуір болуы тиіс.Ол дәуірде азамат өзін - өзі танып, біліп қана қоймай, осы қоғамның біртұтас бөлшегі екендігін сезінуі тиіс. Сонымен баланы дұрыс тәрбиелеу үшін мектеп - ата - ана - тығыз байланыста болу керек. Әл – Фараби бабамыз айтқандай «Әрекетіміз дұрыс болу үшін соған баратын жолымыз қандай болуы керек екенін анықтап алуға тиіспіз».

ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Ересектер үшін қандай да бір жас мөлшерлік тұлғалық ерекшеліктер ауытқыған мінез-құлық болып танылса, ал жасөспірімнің өз тұрғысынан бұл ерекше жағдайларға, шытырман оқиғаларға, танымалдылыққа ие болуға, рұқсат етілгеннің шектеулерін сынауға ұмтылуды көрсететін, «қалыпты» ойын күйіндегі жағдайлар болып есептеледі. Жасөспірімнің ізденістік белсенділігі жеке бас тәжірибесінің шекарасын кеңейтуге ықпал етеді. Есею кезеңінде қалыпты және ауытқыған мінез-құлықтың арасына шекара жүргізу өте қиын.

Бүінгі таңда девианттық мінез-құлық ұғымының және оның қаншалықты ауытқыған екендігі туралы бір ауыздан қабылданған анықтамасы жоқ. Дегенмен, барлық ғалымдар ауытқыған мінез-құлыққа жасөспірімдердің агрессивті, әлеуметтікке қарсы, аддиктивті (маскүнемдік, уытқұмарлық және нашақорлық) сияқты әр түрлі сипаттағы әрекеттерін, сан алуан құқық бұзушылықтарды және оппозицияның жауапты әрекеті, үйден қашу, құрбыларымен топтасу сияқты жасөспірімдерге тән жауапты іс-әрекеттерді жатқызады. Соңғы түрлері, әдетте, ауытқыған сипатта болмайды және есейгеннен кейін жойылуы тиіс.

Жасөспірімдердің мінез-құлығында бұзылулардың пайда болуы көптеген факторлардың өзара әрекеттесуіне байланысты. Әр текті факторлар бұзылған мінез-құлықты анықтай отырып, қалайша өзара әрекеттесетіндігі туралы сұрақ даулы болып қала бермек. Тұқым қуалаушылық рөлі жеткілікті түрде зерттелмеген болып табылады, бірақ кіші кезінен қолайлы жағдайлы отбасыларда тәрбиеленген асыранды балалардың девианттық мінез-құлқының мысалдары көрнекі мысал бола алады. Жасөспірімдердің ортаның ықпалымен қалыптасатын тұлғалық ерекшеліктері жетекші болып танылады. Мұнда девиацияны алдын ала анықтайтын нақты бір белгі жоқ, дегенмен міндетті түрде емес, бірақ мінез-құлықтық ауытқушылыққа әкеп соқтыруы мүмкін белгілер кешені бар. Әдетте бұл белгілер кешеніне алаңдаушылық, көнгіштік, өзін-өзі төмен бағалау және т.б. сияқты қасиеттер жатады. Жасөспірімдік кезеңнің өзі девианттық мінез-құлықтың пайда болуының алғышарты болып табылады. Жасөспірімнің девианттық мінез-құлығының сипаты, туындайтын қиыншылықтарға жауап беруге қалай үйренгені: құру, әлде бұзу әрекеттері арқылы немесе жалпы үйренгендігіне байланысты. Сонымен қатар, агрессивті мінез-құлық түрін насихаттайтын әлеуметтік факторлардың бірі ретінде бұқаралық ақпараттар құралдарының қарқынды өсу үстіндегі ролін атап өткен жөн. Біздің елімізде «қалыпты» мінез-құлықты телевизиялық насихаттайтын жүйе дайындалмағаны да шындық, ал бұқаралық ақпараттың электрондық құралдарының адам санасына әсерінің дәрежесін ескерсек, бұл жол анағұрлым келешегі зор, әрі экономикалық тұрғыда тиімді болып табылады.

Агрессивті немесе тұйықтылық сынды жасөспірімдердің ауытқушылық мінез-құлығы біздің уақытымыздың өткір әлеуметтік мәселелерінің бірі болып табылады. Қазіргі кезде етек алып бара жатқан балалардың жатбауырлығы, аса алаңдаушылығы, руханисыздығы ғана емес, сондай-ақ олардың қатыгездігі, агрессивтілігі ерекше назар аудартады. Жасөспірімдердің девианттық мінез-құлқы ата-анасының ғана жан азабына айналмайды, сонымен қатар, олардың өздері де құрбылары тарапынан жәбірленушіге айналады.

Ұстаздар, тіпті ата-аналардың өздері көп жағдайда жасөспірімдердің агрессивті мінез құлқын тудырып, оған жауапты әрекеттері арқылы оны бекітеді. Жасөспірімдердің девиацияларымен күрес шарасының кең тараған түрі әр түрлі санкциялар (бағаларды кеміту, ескерту жасау, ата-аналарға сөгіс жариялау, айғай) болып табылады, бұл көптеген жастарда ересектердің оларды мүлдем түсінгілері және көмектескілері келмейтіндіктері, өз-өздерін қолға алып, басқаруды үйретуге ниет білдірмейтіндіктері үшін үмітсіздік пен ызалық сезімін оятады. Қазіргі заманғы педагогтың міндеті – «қиын» жасөспіріммен сенімгерлік қарым-қатынас орнату және оның дамуына ықпал ету, сонымен қатар өзін өзі дамытуына және өз санасының қалыптасуына қолайлы жағдай жасау.

Елімізде жасөспірімдік нашақорлықтың апатты күйі туралы да баршаға мәлім. Жағдай жас есірткі қолданушылардың арасында ВИЧ-инфекциялылардың өсуімен одан әрі ушыға түседі. Мәселені наркологиялық қызметтер іс-әрекетімен жандандыру арқылы шешу лайықты нәтиже бермейді. Бұған бірнеше себеп бар: наркологтардың жастар мен жасөспірімдер ұжымымен (олар есірткіге үйренудің негізгі ортасы болып табылады) шынайы тұрақты қатынасының болмауы, маскүнемдік пен нашақорлықтың бастапқы кезеңдерінің алғашқы анықталуының қиындылығы, наркологиялық мекемелердің материалдық-техникалық базаларының нашарлығы.

Бұл жағдайдан шығудың шындыққа жанасқан жолы – алдын алу жұмыстарына білім беру жүйесі мекемелерінің педагогтары мен психологтарын тарту. Алдын алу шараларын жүзеге асыру барысында айтарлықтай мүмкіндігі бар адамдарға жасөспірімдермен тұрақты қатынаста болатындар, яғни ата-ана мен нарколог-мамандардың назарынан тыс қалатын, жасөспірімдердің күйі мен мінез-құлығының айырмашылығын байқай алатындар жататындығы анық.

Педагогтар мен психологтарды алдын алу жұмыстарының негіздеріне үйрету, оларға әлеуметтік дерттер туралы тиісті ақпарат беру, оларды нақты психотехникалық және психотерапиялық тәсілдермен (рөлдік ойындар, тренингтер, пікірталастық жұмыс), баламалық әуестіктер жүйесін қалыптастыру әдістерімен жасақтау жақын болашақта еліміздің өсіп келе жатқан буынды девианттық індеттен аластатуға мүмкіндік береді. *

* – электрондық және баспалық БАҚ материалдары қолданылған. Мектептегі сабақтарға дәлелді

себепсіз 10 күн бойы бармаған

балалардың сипаттамасы

ІІМ және БҚҚК есеп дайындалып жатқан

кезде мектепке тіркеуге алынбаған

балалардың жалпы сипаттамасын

көрсетеді. Бұл ақпаратта облыстар мен

қала/ауылдық мекендер туралы деректер

және балалардың тұрмысы нашар неме-

се табысы аз отбасыларында тұратыны

не тұрмайтыны туралы мәліметтер

келтіріледі. Балалар жіктелімінде олардың

әрі табысы аз, әрі тұрмысы төмен от-

басында тұратыны жайлы мәліметтер

жоқ. Сондай-ақ отбасының тұрмысы

нашарлығын анықтау үшін қандай кри-

терилер пайдаланылғаны да белгісіз,

сондықтан олардың кей жерде дұрыс

болмауы да мүмкін екенін айта кету ке-

рек. Сипаттамада көрсетілген балалардың

мектепке бармауының себебі екеу болуы

мүмкін – «оқығысы келмеу» және «көшіп

кету». Көшіп кету критерийінде көшудіңБілім алуға қол жеткізуге әлеуметтік

кедергі болатын және оқушыны тежейтін

фактордың екі санаты бар:

• отбасы ішіндегі кедергілер,

• мектептегі немесе қоғамдағы қарым-

қатынастағы кедергілер.

Отбасы ішінде туындайтын кедергілер

ата-ананың әрекеті мен мінез-құлығын,

сондай-ақ ата-ана мен бала арасындағы

қарым-қатынасты қамтиды. Тұрмысы на-

шар отбасыларда тұратын балалар өз ата-

анасының тәуелдігімен жиі ұшырасады,

әсіресе алкогольге тәуелділікпен немесе

емделмейтін психикалық ауытқулармен

кездеседі. Сондай-ақ жұбайлардың бірі

не балалар құрбандыққа айналатын

отбасылық зорлық-зомбылық та орын

алуы мүмкін. Бұл ата-ананың өз балала-

рына қамқорлық көрсетуге және олардың

дамуына қолдау жасау4.1. Анықтау және бақылау процесі

Мектепке бармайтын балаларды және мектептен шығарылған оқушыларды анықтау

және бақылау жүйесін талдау үшін келесі құрылым пайдаланылды:

3-сурет Мектепке бармайтын балаларды анықтау және бақылау жүйесі

Оқиғаларды тіркеу

Балаларды анықтау

Оқушылардың

қажеттіліктерін

анықтау

Елеу әдістерін

анықтау

Елеу әдістерін іске

асыруды бақылау

Тәжірибе игеру және

білім алмасу

Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және4.1. Анықтау және бақылау процесі

Мектепке бармайтын балаларды және мектептен шығарылған оқушыларды анықтау

және бақылау жүйесін талдау үшін келесі құрылым пайдаланылды:

3-сурет Мектепке бармайтын балаларды анықтау және бақылау жүйесі

Оқиғаларды тіркеу

Балаларды анықтау

Оқушылардың

қажеттіліктерін

анықтау

Елеу әдістерін

анықтау

Елеу әдістерін іске

асыруды бақылау

Тәжірибе игеру және

білім алмасу

Мектепке барМайтын балаларды және оқуМен қаМтылМай қалған балаларды анықтау және зерттеуБарлық әдебиет көздерінде бұл мектептен шығарылудың алдын алу және мектепке қайта

оралу негізі ретінде көрсетіледі. Осы әдісті іске асыруға арналған амалдар мәніне, мектеп

мәдениетіне және ересек, бала мен жасөспірімнің қандай болуы керектігі туралы түсінікте

байланысты бір-бірінен ерекшеленсе де, олардың барлығы да мектеп ортасындағы және

жеке адамдар арасындағы құрметті насихаттайды. Мектептің ұйымдастырушылық

құрылымы ересектер мен оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдерін құрады. Балалар

төзімділігімен жұмыс әрбір оқушының жеке тұлғалығын құрметтеуге негізделген және

ересектерге қамқорлық пен қолдау ұсынған, мектептен шығып қалудың алдын алу

стратегияларының ең үздік болғандығын көрсетті (Фонд Энни Кейси, 2009 ж.).