Erkən
tunc dövründə təsərrüfatın müxtəlif sahələri meydana gəlmiş, eyni zamanda əmlak
və sosial bərabərsizlik yaranmışdı. Tunc dövrünün əvvəlində toxa əkinçiliyi xış
(cüt) əkinçiliyi ilə əvəz olunmuşdu. Xış ağacdan hazırlanırdı. Xışla yer
şumladıqda əvvəllər bir neçə adamın gücündən, sonralar isə iş heyvanlarından
istifadə edilirdi. Daha sonra süni suvarma yarandı, iş heyvanlarından istifadə
olundu, taxıl tunc oraqla biçildi və dən əl dəyirmanında üyüdüldü. Ev
heyvanlarının növü artdı, at əhliləşdirildi, araba, təkər ixtira edildi (təkər
təbiətdə olmadığına görə texniki tərəqqinin əsası hesab edilir), köçəri
maldarlıq meydana gəldi, heyvanların yaylaq və qışlaq şəraitində bəslənməsinə
başlandı. Maldarlar öz sürülərini yeni otlaqlara sürür, öz ailələri və əmlaklarını
arabalara yığıb özləri ilə aparırdılar. Maldarlar ya arabalarda, ya da
qurulub-yığılan çadırlarda yaşayır, tədricən köçəri həyat tərzinə keçərək köçəri
olurdular. Beləliklə, ilk (erkən) tunc dövründə maldarlıq əkinçilikdən ayrıldı,
birinci böyük ictimai əmək bölgüsü yarandı.
Dulusçuluq, metalişləmə, toxuculuq inkişaf etdi,
tuncdan əmək alətləri (oraq, balta və s.), silah (qalxan, qılınc, döyüş baltası
və s.), bəzək və məişət əşyaları (muncuq, tunc, boyunbağı, iynə, bıçaq və s.)
hazırlayırdılar. İlk (erkən) tunc dövrünün ən böyük nailiyyətlərindən biri
yazının icad edilməsi idi. Bu dövrdən başlayaraq ailədə və ictimai həyatda
kişilərin rolu artdı. Xış əkinçiliyi, maldarlıq xüsusi dözüm tələb etdiyinə görə
kişi peşəsinə çevrildi. Anaxaqanlığı ataxaqanlıq əvəz etdi. Nəsil ata xətti ilə
müəyyən olunmağa başladı. E.ə. II minilliyin ortalarında orta tunc dövründə sənətkarlıq
müstəqil sahəyə çevrildi, sənətkarlıq əkinçilikdən ayrıldı. Beləliklə, ikinci
böyük ictimai əmək bölgüsü meydana gəldi. Dulus çarxından istifadə edildi,
naxışlı və boyalı qablar istehsal olundu. Metaldan hazırlanan yeni keyfiyyətli
məişət əşyaları, silahlar, əmək alətləri getdikcə çoxaldı.
Qəbilə
ağsaqqalı hər bir ailəyə pay torpağı ayırırdı. Belə bir şəraitdə qəbilənin tərkibi
də dəyişdi. İri ailələr ayrı-ayrı ailələrə parçalandı. Bu ailələr yeni
kollektivə çevrildi, nəticədə qonşu icması (kənd icması) meydana gəldi. Qəbilə
və tayfalardan fərqli olaraq, qonşu icması qohum olmayan ailələrin qonşuluq əsasında
qurulan kollektivi idi. Qonşuluq icmasında hər bir ailənin pay torpağı var idi,
bu torpağı hər bir ailə özü becərir, onun məhsulunu da özü üçün toplayırdı.
Qonşuluq icması bərabərsizliyin əsasını qoydu. Taxıl biçilib qurtardıqdan sonra
onun yerindən mal-qara üçün birgə istifadə olunurdu. Torpaq, su, meşə, biçənək
və otlaqlardan hamı istifadə edirdi. Onlar yolları, su kanallarını birgə çəkir,
əkin sahələri üçün torpaq sahələrini meşədən birgə təmizləyirdilər.
Orta
tunc dövrü[redaktə]
Orta
tunc dövrü e.ə. III minilliyin sonundan e.ə. II minilliyin ortalarına qədər
davam etmişdir. Bu dövrün xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
yeni
təsərrüfat sahələri olan bağçılıq və bostançılıq, üzümçülük və şərabçılıq
meydana gəldi;
sənətkarlığın
əkinçilik və maldarlıqdan ayrılması nəticəsində ikinci böyük ictimai əmək
bölgüsü baş verdi;
yaşayış
məskənləri böyüdü, ilkin şəhər mərkəzləri yarandı;
boyalı
qablar mədəniyyəti yarandı:
böyük
tayfa ittifaqları meydana gəldi.
Orta
Tunc dövründə Azərbaycanda:
İri
yaşayış məskənləri yarandı;
Sosial
və əmlak bərabərsizliyi artdı;
Tayfalar
arasında əlaqələr genişləndi;
İlkin
şəhər mərkəzləri yarandı (II Kültəpə, Oğlanqala, Göytəpə, Üzərliktəpə və
Naxçıvan şəhəri);
Atdan
minik və qoşqu qüvvəsi kimi istifadə edilirdi;
II
ictimai əmək bölgüsü baş verdi (sənətkarlıq müstəqil sahəyə çevrildi);
Boyalı
qablar mədəniyyəti yarandı;
İri
tayfa ittifaqı yarandı;
İctimai
və əmlak bərabərsizliyi dərinləşdi;
Son
tunc dövrü[redaktə]
Son
tunc dövrü e.ə. XIV-XII əsrləri əhatə edir. İbtidai icma quruluşunun sonuncu mərhələsi
olan bu dövrdə əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıq ayrı-ayrılıqda inkişaf
etdiyi üçün əmək məhsullarının bir-birinə dəyişdirilməsi — mübadilə yarandı.
Beləliklə, e.ə. I minilliyin əvvəllərində, dəmir dövründə ticarət sənətkarlıqdan
ayrıldı, yəni üçüncü böyük ictimai əmək bölgüsü baş verdi. Ticarətlə məşğul
olan tacirlər təbəqəsi meydana gəldi.
E.ə.
III minilliyin birinci yarısına aid dəmir əşyalar Misirdə, Kiçik Asiyada aşkar olunmuşdur.
Lakin dəmirdən geniş istifadəyə e.ə. XI əsrdə başlandı. E.ə. VIII əsrdən
başlayaraq dəmir geniş yayıldı. E.ə. IX-VII əsrlərdə dəmirdən polad alınması
onun geniş tətbiq olunmasına və yayılmasına səbəb oldu. Dəmir dövrünü əsasən e.ə.
IX-VIII əsrlərə aid edirlər. Dəmirdən istifadə bəşər tarixində inqilabi rol
oynadı, məhsuldar qüvvələr inkişaf etdi, ictimai quruluşda əsaslı dəyişiklik
yarandı. Məhsul istehsalı çoxaldı, insanın insan tərəfindən istismarı gücləndi,
xüsusi mülkiyyət yaranmağa başladı.
Qəbilə
ağsaqqalları torpağın və mal-qaranın yaxşısını özlərinə götürür, qəbiləni idarə
etdiklərinə görə qəbilə üzvlərindən haqq alırdılar. Müharibə zamanı hərbi
başçılar seçilir, ələ keçirilən qənimətlərin çoxu başçıya çatırdı. Qəbilə
ağsaqqalları və hərbi başçıların həm sərvəti, həm də vəzifəsi irsən övladlarına
keçirdi. Beləliklə, adlı-sanlı əsilzadələr yarandı. Bundan sonra insanların
tayfadakı mövqeyi onun təcrübəsi və xidməti ilə yox, onun hansı ailəyə mənsub
olması ilə müəyyən edilirdi.
Beləliklə,
əmək alətləri və bunun əsasında məhsuldar qüvvələrin inkişafı, böyük ictimai əmək
bölgüsünün yaranması, xüsusi mülkiyyətin, siniflərin, dövlətin meydana gəlməsi
ibtidai icma quruluşunun dağılmasına səbəb oldu.
SON
TUNC-ILK DEMIR DOVRU 2 minilliyin 2-ci yarisi 1-ci minilliyi ehate edir.Bu
dovrde Xocali-Gedebey ve Talis-Mugan medeniyyetlerri inkisaf etmisdi.Son Tunc
dovrunun abideleri Qarabagda,Qazaxda,Gencecay etrafinda Naxcivanda ve s.
yerlerde oyrenilmisdir.Son Tunc dovrunde daha mohkem yasayis ve teserufat
binalari insa edilirdi.Dusmenlerden qorunmaq ucun yasayis meskenlerinin
etraflarina mohkem mudafie divarlari cekilirdi.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.